Το άρθρο αυτό αποτελεί τμήμα του ειδικού μας αφιερώματος για τους Πρόσφυγες.
Επισκιασμένες από τη διαμάχη στην πρώην Γιουγκοσλαβία περίπου την ίδια περίοδο, οι τρεις διαμάχες στο Νότιο Καύκασο στις αρχές της δεκαετίας του '90 παραμένουν όσο ποτέ παραμελημένες από τα διεθνή ΜΜΕ. Πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, όταν ξέσπασε ο πόλεμος μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για τη διεκδίκηση των εδαφών του Ναγκόρνο Καραμπάχ, ενώ περίπου οι μισοί σε αριθμούς εκτοπίστηκαν, όταν η Γεωργία έχασε τον έλεγχο των δυο αποσχισθεισών περιοχών της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσσετίας περίπου την ίδια περίοδο.
Όντως, μια αναζωπύρωση στη διαμάχη για την Νότια Οσσετία που οδήγησε στον πόλεμο μεταξύ Γεωργίας και Ρωσίας τον Αύγουστο του 2008 μπορεί να εμφανίστηκε στα διεθνή πρωτοσέλιδα, σπάνια όμως κάνει το ίδιο η σοβαρή κατάσταση των προσφύγων και των εκτοπισθέντων του εσωτερικού στο Νότιο Καύκασο, μόλις υπογραφούν οι συμφωνίες κατάπαυσης πυρός. Εν τω μεταξύ, στην Αρμενία, στο Αζερμπαϊτζάν και στη Γεωργία, όπως και στα αποσχισθέντα εδάφη της Αμπχαζίας, της Νότιας Οσσετίας και του Ναγκόρνο Καραμπάχ, τα τοπικά ΜΜΕ σπάνια ασχολούνται με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν πρόσφυγες και κοινότητες εκτοπισθέντων, εκτός κι αν χρησιμοποιούνται για προπαγάνδα εναντίον του “εχθρού”.
Αντιθέτως, θέματα προσφύγων και εκτοπισθέντων του εσωτερικού γενικά καλύπτονται από διεθνείς ανθρωπιστικές οργανώσεις, συνήθως για λόγους ευαισθητοποίησης για δωρεές. Εν τω μεταξύ, καμιά από τις τρεις αυτές διαμάχες δεν εμφανίζει σημάδια επίλυσης στο εγγύς μέλλον, ρίχνοντας μια ακόμη μεγαλύτερη σκιά στη μοίρα όσων εκτοπίστηκαν λόγω πολέμου.
Ωστόσο, καθώς τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν περισσότερους ανθρώπους στην περιοχή, ακόμα κι αν πρόκειται μονάχα για πρόσβαση σε πληροφόρηση, κάποιες φωνές των ίδιων των προσφύγων και των εκτοπισθέντων είναι επιτέλους προσβάσιμες διαδικτυακά. Παράδειγμα είναι το iDP Voices, ένα πρόγραμμα που υποστηρίζεται από το Νορβηγικό Συμβούλιο Προσφύγων, το Διεθνές Κέντρο Παρακολούθησης Εσωτερικών Εκτοπισμών και τη MKO Panos London. Διαθέσιμη για κατέβασμα [en] βρίσκεται η ηλεκτρονική μορφή σε pdf, που περιλαμβάνει τις ιστορίες 29 εκτοπισθέντων από την Νότια Οσσετία και την Αμπχαζία [en], έτσι όπως συγκεντρώθηκαν από συνεντεύξεις και παρουσιάστηκαν σε γραπτή και ηχητική εκδοχή.
Πότε ακούσατε τελευταία φορά ένα εκτοπισμένο άτομο και κατανοήσατε τις επιπτώσεις του εκτοπισμού αυτούς Σκεφτήκατε ποτέ τι σημαίνει να χάνεις σε συμπλοκές στενά μέλη της οικογένειάς σου, να χάνεις όλα σου τα υπάρχοντα και να ξεριζώνεσαι από τα χώματα που γεννήθηκες; […] Αυτές οι απευθείας φωνές έχουν τη δύναμη να διαπεράσουν την προκατάληψη και τις πολιτικές ατζέντες, μιλάνε από μόνες τους.
Το επίκεντρο βρίσκεται σε παγκόσμιες ανθρώπινες εμπειρίες και αποκρίσεις, όχι σε συγκεκριμένα πολιτικά ζητήματα. Διαβάζοντας τι θέλουν να μας πουν οι ίδιοι οι εκτοπισθέντες, μπορεί να μάθουμε τι είναι σημαντικό γι’ αυτούς και τι ζητήματα τους απασχολούν ιδιαίτερα. […] Μας επιτρέπει να σταχυολογήσουμε την πραγματικότητα πίσω από τις γενικευμένες ιδέες περί εκτοπισμού. Οι ιστορίες στέκουν από μόνες τους, έχει προστεθεί μόνο μια μικρή ανάλυση. Η δύναμή τους έγκειται στην παρουσία εικόνων, μιας φωνής, εντυπώσεων, συναισθημάτων, ελπίδων και ονείρων. […]
Μια τέτοια φωνή είναι και αυτή της Teah, μιας 30χρονης Γεωργιανής που έφυγε από την Αμπχαζία και αναφέρει πως “ονειρεύεται μια “κανονική ζωή” για όλους τους Γεωργιανούς και Αμπχάζιους, που πρέπει να “συγχωρήσουν αλλήλους” για τα πάντα.’
[…] Προσπαθώ να μιλήσω και για τους Γεωργιανούς και για τους Αμπχάζιους. Είναι αδύνατον να μισήσουμε ο ένας τον άλλο. Έχουμε κάνει αρκετά λάθη και πέρα από αυτό! Θα ‘πρεπε να συγχωρήσουμε αλλήλους, αλλά και τους ίδιους τους εαυτούς μας. Και κάτι ακόμα: θέληση πρέπει να υπάρχει και στις δυο πλευρές για να πετύχουμε περισσότερη εμπιστοσύνη και καλές σχέσεις. Η μια μεριά από πάνω της δεν μπορεί να επιλύσει τίποτα.
Πιστεύω πως τα σύνορα αυτά [μεταξύ Αμπχαζίας και Γεωργίας] θα ‘πρεπε να ανοιχτούν, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Πρώτα έρχεται ο διάλογος, αυτός μπορεί να οδηγήσει στην εμπιστοσύνη…
[…] Μόνο αφού μιλήσουμε για τις δικές μας τραγωδίες, μπορούμε να μάθουμε πραγματικά ο ένας για τον άλλο και να αγαπήσουμε ο ένας τον άλλο. Πήρε χρόνο για να εμπιστευθούμε ο ένας τον άλλο.
Ήταν τότε που πιστέψαμε και καταλάβαμε τον πόνο του άλλου, όταν ήρθε αυτή η στιγμή, που κάτσαμε κάτω και μιλήσαμε ανοιχτά, χωρίς επιθετικότητα, χωρίς κατηγόριες.
Τέτοιες εξιστορήσεις εξ’ ολοκλήρου σε πρώτο πρόσωπο είναι σπάνιες όμως, αν και υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, από διεθνείς δωρεές χρηματοδοτήθηκε η μετάδοση των προσφυγικών ζητημάτων σε τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, αν και συχνά βραχύβια. Μια νεαρή Αζέρα πρόσφυγας έγραψε δυο φιλοξενούμενες δημοσιεύσεις σε προσωπικό project, τμήμα του αφιερώματος του Global Voices με τίτλο “Caucasus Conflict Voices“. Η πρώτη είναι γραμμένη στα αγγλικά, προτού μεταφραστεί εθελοντικά στα αρμενικά, αζερικά και ρώσικα.
[…] Ήμουν μόλις 4 ετών όταν έφυγα από την Αρμενία, αλλά εκ των υστέρων δεν ξέρω αν αυτό ήταν τύχη ή όχι, καθώς δεν μπορώ να θυμηθώ τίποτα απ’ όσα άφησα πίσω. Αλλά θυμάμαι το σπίτι μας, τον κήπο μας, την παιδική χαρά, τους φίλους μου, τη μηλιά μου και τον κόκορα που τόσο πολύ αγαπούσα.
Μετά που έφτασα στο Αζερμπαϊτζάν, συνήθως ονειρευόμουν το σπίτι μας και μια βόλτα ανάμεσα στα ερείπια του χωριού μας. Σε ένα σημείο, ωστόσο, τα πάντα απλά ξεθώριασαν. Ακόμα κι έτσι όμως, η οικογένειά μου δεν έχασε ποτέ την πίστη της ότι κάποια μέρα θα γυρίσουμε πίσω. Πιστεύουμε πως δυο γείτονας που έχουν ζήσει μαζί για αιώνες θα σμίξουν και πάλι, ακόμα κι αν το κακό ποτέ δεν τους αφήνει ήσυχους και τους σκορπά με ψιθύρους το μίσος.
[…]
Στο Αζερμπαϊτζάν, μείναμε μακριά από την τοπική κουλτούρα για πολλά χρόνια και δεν μπορούσαμε να προσαρμοστούμε στις εθνικές μας ρίζες. Πιο δύσκολο το έκανε το γεγονός ότι μας φέρονταν σαν ξένους. Αζέροι από την Αρμενία διαχωρίστηκαν από τους υπόλοιπους, κατά συνέπεια, και ενώθηκαν μεταξύ τους. Παντού αντιμετωπίζαμε διακρίσεις εις βάρος μας. Στο νηπιαγωγείο που πήγαινα, στο δημοτικό, ακόμα και στην κοινωνική μας ζωή.
[…]
O πόλεμος αυτός με έκανε Ειρηνοποιό, αν και είμαι πολύ φρέσκια σε αυτό το κομμάτι. Ο αγώνας που κάνω είναι πιο σύνθετος, ωστόσο, καθώς από τη μια πλευρά πρέπει να βοηθήσω όσους είναι εντός διαμάχης, από την άλλη πλευρά να βοηθήσω εμένα την ίδια.
Αν όμως στερούνται φωνής στην Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία οι πρόσφυγες και οι εσωτερικοί εκτοπισθέντες, οι ιστορίες τους αποκαλύπτονται τουλάχιστον πότε-πότε σε ανεξάρτητα προγράμματα ΜΜΕ στο Διαδίκτυο. Ένα παράδειγμα είναι ένα πρόσφατο project με βάση blogs, που διεξήχθη από το Διεθνές Κέντρο Συγκρούσεων και Διαπραγματεύσεων (ICCN) και το Ευρωπαϊκό Κέντρο Θεμάτων περί Μειονοτήτων (ECMI) στον Καύκασο. Αρχικά γραμμένο στα ρώσικα, αλλά έπειτα μεταφρασμένο και διαθέσιμο στα αγγλικά, μια δημοσίευση από κοινού ενός Αζέρου και ενός Γεωργιανού δημοσιογράφου προσφέρει μια βαθύτερη ματιά στις ελπίδες των προσφύγων και των εκτοπισθέντων μες στις ίδιες τους τις χώρες.
“Καλή γειτονιά”, μου είπε πρόσφυγας από το Dashalti στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, “αυτό υπάρχει όταν οι άνθρωποι δεν ζουν στην “άλλη πλευρά” και χωρίζονται με μια γραμμή, αλλά όταν ζουν κοντά και δίπλα ο ένας στον άλλο, όταν κάνουν οικογένεια, επισκέπτονται ο ένας τον άλλο και δεν είναι καν θέμα η εθνική ταυτότητα. Για πολλούς αιώνες υπήρχε η πεποίθηση ότι η γη ανήκει σε αυτούς που ζουν εκεί και δουλεύουν. Τα υπόλοιπα τα επινόησαν οι πολιτικοί. […]
Η εμπειρία μας δείχνει ότι όσοι είδαν με τα ίδια τους τα μάτια τη θλίψη και την ανησυχία και ένιωσαν μες στην ίδια τους την καρδιά το βάσανο της εθνικής τους χώρας, δε θα αποδεχτούν ποτέ ότι έχουν χαθεί τα πάντα. Αλλά την ίδια στιγμή δε θέλουν ποτέ ξανά να επαναληφθεί η ίδια φρίκη και ποτέ δεν διψάνε για πόλεμο. Όλοι οι πρόσφυγες που μίλησαν μαζί μας στο Αζερμπαϊτζάν θέλουν να γυρίσουν πίσω στην μικρή εθνική τους γη και να ζήσουν ειρηνικά με τους Αρμένιους.
Το συναίσθημα δεν είναι περίεργο για τους Αζέρους πρόσφυγες και εκτοπισθέντες και συχνά ακούγεται και από τους αντίστοιχους Αρμένιους, που επίσης αναγκάστηκαν να φύγουν κατά τις αμοιβαίες απελάσεις και την εθνοκάθαρση που καθόρισε τις συμπλοκές στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Ωστόσο, η παρουσία τέτοιων αφηγήσεων παραμένει μικρή, δεδομένης της χαμηλής διείσδυσης και χρήσης του Διαδικτύου στην περιοχή. Η τηλεόραση, η κύρια πηγή πληροφοριών για τους περισσότερους πολίτες, παραμένει εκτός ορίων για εναλλακτικές αφηγήσεις περί των συγκρούσεων.
Ακόμα κι έτσι, τουλάχιστον προσβάσιμα στο Διαδίκτυο βρίσκονται βίντεο που περιλαμβάνουν τις ιστορίες προσφύγων και εκτοπισθέντων εντός συνόρων, όπως αυτά σχετικά με τη διαμάχη Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, εν περιλήψει στο Global Voices εδώ και εδώ. Δυστυχώς, ωστόσο, ακόμα και τα λίγα αυτά projects που υφίσταντο για την ενδυνάμωση των προσφύγων και των εσωτερικών εκτοπισθέντων μέσω νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης δε φαίνεται να πέτυχαν. Παρόλ’ αυτά, καθώς αυξάνεται η διείσδυση του Διαδικτύου, οι πιθανότητες υπάρχουν ακόμα.
Το άρθρο αυτό αποτελεί τμήμα του ειδικού μας αφιερώματος για τους Πρόσφυγες.