Μία κονσέρβα με μία τρυπούλα και λίγη κολλητική ταινία. Ακούγεται απλό, κι όμως είναι πολύπλοκο. Όταν θέλεις να τραβήξεις φωτογραφία με μία αυτόματη ψηφιακή μηχανή, το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να πατήσεις το κουμπί. Αλλά με τις “pinhole”, τις αναλογικές μηχανές του πιο απλού είδους, χρειάζεται κάτι ακόμα: όχι μόνο μία μεγάλη δόση υπομονής και αυτοσυγκέντρωσης, αλλά και γνώση της βασικής αρχής της φωτογραφίας, η οποία είναι η διαχείριση του φωτός. Πέρα από αυτό χρειάζεται μόνο φαντασία, έμπνευση και ενθάρρυνση.

Τουλάχιστον με αυτό ασχολείται το πρόγραμμα “Mão na Lata” (Χέρι στην κονσέρβα). Στα πλαίσιά του, διανέμονται αυτοσχέδιες φωτογραφικές μηχανές χωρίς φακό σε εφήβους ηλικίας 12-18 ετών στο Complexo da Maré, μια γειτονιά του Ρίο ντε Τζανέιρο η οποία αποτελείται από 16 φαβέλες, όπου ζουν περίπου 130.000 άτομα. Από την κατασκευή των φωτογραφικών μηχανών, οι οποίες φτιάχνονται από κονσέρβες γάλακτος σε σκόνη, μέχρι την εμφάνιση του φιλμ, όλα γίνονται από τους εφήβους που συμμετέχουν στο πρόγραμμα, οι οποίοι καταγράφουν την καθημερινή ζωή της γειτονιάς τους σε ασπρόμαυρο φιλμ.

Το Mão na Lata, το οποίο ξεκίνησε η φωτογράφος Tatiana Altberg, προσφέρει από το 2003 μαθήματα φωτογραφίας και λογοτεχνίας σε εφήβους της περιοχής σε συνεργασία με την ΜΚΟ Redes da Maré (Δίκτυα του Maré). Το 2012, η Altberg έλαβε υποστήριξη από την κρατική εταιρεία πετρελαίων Petrobrás, μέσω του νόμου Rouanet της Βραζιλίας (ο οποίος δίνει κίνητρα σε εταιρείες να παρέχουν οικονομική υποστήριξη σε πολιτιστικά προγράμματα), για να αναπτύξει το πρόγραμμα “Απ’ την αναλογική στην ψηφιακή”, στο οποίο οι μαθητές έμαθαν τις βασικές αρχές της ψηφιακής φωτογραφίας και της φωτογραφίας με μηχανές “pinhole”. Το πρόγραμμα επίσης προέτρεψε τους μαθητές να φωτογραφίσουν τα μέρη που αναφέρονται στα βιβλία του Machado de Assis, ενός Βραζιλιάνου συγγραφέα που έζησε στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 19ο αιώνα και ήταν ένα από τα σημαντικότερα ονόματα της εγχώριας λογοτεχνίας.

Το πρόγραμμα είχε ως αποτέλεσμα την έκδοση του βιβλίου “Cada Dia Meu Pensamento é Diferente” (Κάθε μέρα οι σκέψεις μου είναι διαφορετικές), μίας συλλογής του έργου των εφήβων, από τον εκδοτικό οίκο NAU το 2013.

Στο βιβλίο, η Eliana Souza Silva, διευθύντρια της Redes da Maré, γράφει σχετικά με το πρόγραμμα:

Essa obra coletiva caracteriza-se por articular qualidade artística e impacto político. Afirma que os moradores da Maré criam e se (re)inventam todos os dias, como quaisquer cidadãos da polis. A iniciativa é parte do projeto maior da Redes da Maré, instituição que aposta em iniciativas que criem/estimulem experiências estéticas como parte fundamental da vida humana, numa região importante da cidade do Rio de Janeiro, a Maré. […] Tudo isso, reconhecendo esse processo como um direito que se negou historicamente a uma parcela da sociedade brasileira”

Αυτή η συλλογή συγκεντρώνει καλλιτεχνική ποιότητα και πολιτική επίδραση. Επιβεβαιώνει ότι οι κάτοικοι της γειτονιάς Maré δημιουργούν και ανακαλύπτουν εκ νέου τον εαυτό τους κάθε μέρα, όπως οποιοσδήποτε άλλος κάτοικος της polis. Αυτό το πρόγραμμα είναι μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος από την Redes da Maré, μία οργάνωση η οποία επενδύει σε πρωτοβουλίες που δημιουργούν αισθητικές εμπειρίες ως θεμελιώδες μέρος της ανθρώπινης ζωής σε μία σημαντική περιοχή του Ρίο ντε Τζανέιρο, το Maré. […] Όλα αυτά, αναγνωρίζοντας αυτήν τη διαδικασία ως δικαίωμα που εδώ και πολλά χρόνια δεν έχει ένα συγκεκριμένο μέρος του πληθυσμού της Βραζιλίας.

Η Altberg και η Luiza Leite, η καθηγήτρια λογοτεχνίας που συνέβαλλε στην έκδοση του βιβλίου, εξηγούν πώς εμπνεύστηκαν τον τίτλο του βιβλίου:

O título do livro é um fragmento de um dos textos produzidos por um dos alunos do projeto. Queríamos um título capaz de ressaltar a qualidade cambiante do pensamento reflexivo, conquistado pelos alunos após um prolongado processo de criação.

Ο τίτλος του βιβλίου είναι απόσπασμα μίας έκθεσης που έγραψε ένας από τους μαθητές. Θέλαμε έναν τίτλο που να μπορεί να εκφράσει την ολοένα εναλλασσόμενη ποιότητα της αναστοχαστικής σκέψης, κάτι το οποίο πέτυχαν οι μαθητές μετά από εκτενή δημιουργική διαδικασία.

Ο μαθητής που έγραψε αυτήν την έκθεση είναι ο Jonas Willami, 17 ετών, ο οποίος είπε στα εγκαίνια του βιβλίου:

Me deu mais paixão pela fotografia. Foi uma sensação muito boa, de ver a felicidade de todos aqui no lançamento, pois não é apenas um projeto, somos uma família. E a frase se encaixa perfeitamente no eixo da história que se passa o livro.

Με έκανε να παθιαστώ με τη φωτογραφία. Ήταν πολύ ωραία αίσθηση, να βλέπεις τη χαρά όλων στα εγκαίνια, γιατί αυτό δεν είναι απλά ένα πρόγραμμα, είμαστε μία οικογένεια. Και η πρόταση αυτή ταιριάζει απόλυτα με το περιεχόμενο του βιβλίου.

Η Altberg επίσης είναι παραγωγός ενός ντοκιμαντέρ σχετικά με το πρόγραμμα (στα πορτογαλικά, χωρίς υπότιτλους):

Στο βιβλίο, η Ana Maria Mauad, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας του Ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου Fluminense, εκφράζει τις σκέψεις της σχετικά με το συμβολισμό και το διαχρονικό χαρακτήρα των φωτογραφιών:

O mundo que conhecemos com essas imagens atravessa os tempos, reunindo passado e presente – os Rios de Machado, do conflito, da pacificação, da vida das pessoas comuns nas suas fascinantes excepcionalidades.

Ο κόσμος που γνωρίζουμε μέσα από αυτές τις φωτογραφίες διασχίζει το χρόνο, ενώνοντας το παρελθόν με το παρόν – τα “Rio de Janeiro” του Machado de Assis, της σύγκρουσης, της ειρήνευσης, της ζωής των απλών ανθρώπων με τη μαγευτική μοναδικότητά της.