Κοιτάζοντας στο Νότο του σύγχρονου Ερεβάν που αποτελείται από ένα μείγμα νέων κατασκευών και συγκροτήματα κατοικιών σοβιετικού τύπου. Η φωτογραφία ανήκει στην: Hachikyan Alina.
Αυτή είναι η αναδημοσίευση μίας μελέτης που αρχικά παρουσιάστηκε [1] στο διαδικτυακό τόπο Ajam Media Collective [2]. Η συγγραφέας, Σίνα Ζεκάβατ, είναι φοιτήτρια αστικού σχεδιασμού που έχει ζήσει στην Τεχεράνη, στο Λονδίνο, και στη Νέα Υόρκη. Η Ajam Media Collective τεκμηριώνει και αναλύει πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές τάσεις σε διαφορετικές κοινότητες του Ιράν, της Κεντρικής Ασίας και της Διασποράς τους.
Δεν υπάρχει περίπτωση να περπατήσει κανείς στους δρόμους του Ερεβάν σήμερα και να μην προσέξει τη μελαγχολική παρουσία ενός τύπου κτίσματος που διαπερνά αυτό το ταχέως εξελισσόμενο αστικό τοπίο: το σοβιετικού τύπου συγκρότημα εργατικών κατοικιών. Πολύ μακριά από την έννοια της ρήξης με το παρελθόν, η Σοβιετική “κληρονομιά” στέγασης διατηρεί ισχυρή την παρουσία της και την επιρροή της στην καθημερινή ζωή του Ερεβάν.
Αυτά τα γκρίζα και συχνά ετοιμόρροπα κτίρια κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό των οικιστικών κτισμάτων στην Αρμενία. Σε αντίθεση με ορισμένες χώρες με πιο μακρόχρονη καπιταλιστική ιστορία [3], όπου οι εργατικές κατοικίες έχουν περιθωριοποιηθεί ως ένα μέρος όπου μένουν φτωχοί άνθρωποι, στο Ερεβάν και σε πολλές άλλες μετα-σοσιαλιστικές πόλεις, όπως στο Μπακού, στην Τιφλίδα και στην Τασκένδη, αυτά τα μπλοκ κατοικιών συνεχίζουν να παρέχουν τις πιο συνηθισμένες και προσβάσιμες συνθήκες ζωής στο μέσο πολίτη.
Μέσα από την προσεκτική παρατήρηση της σοβιετικής οικιστικής κληρονομιάς του Ερεβάν καθώς επίσης και της σύγχρονής εξέλιξής του, αυτό το άρθρο επιχειρεί να εξερευνήσει τη σταδιακή παρακμή του σοσιαλισμού ως μία πολύπλοκη και πολυεπίπεδη διαδικασία που συμβολίζει όχι απλώς το θάνατο μίας συγκεκριμένης ουτοπίας ή ιδεολογίας αλλά επίσης την ανάδυση νέων, και συχνά αντικρουόμενων, εννοιών του ”ανήκειν” και του έθνους.
Το Ερεβάν είναι η πρωτεύουσα και η μεγαλύτερη πόλη της Αρμενίας. Με πληθυσμό 1.117.000 κατοίκους, φιλοξενεί περίπου το 34% του συνολικού πληθυσμού και το 54% του πληθυσμού που ζει στις πόλεις της χώρας. Η ίδρυση της πόλης χρονολογείται πίσω στον 8ο αιώνα π.Χ., όταν άρχισαν να αναπτύσσονται οικισμοί κατά μήκος των ακτών του ποταμού Χράζνταν στα βορειοανατολικά της πεδιάδας του Αραράτ. Μία μακρά περίοδος πολιτικών μετασχηματισμών, κυριαρχίας, εισβολών και πολέμου από Άραβες, Πέρσες, Οθωμανούς και Ρώσους κατακτητές έχει αφήσει πλέον ελάχιστα φυσικά απομεινάρια που να μαρτυρούν την προϊστορία αυτής της πόλης. Κάθε αυτοκρατορία διαμόρφωσε το Ερεβάν με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντανακλά τη δική της ιδεολογική ταυτότητα. Ωστόσο, το έτος 1920 σηματοδότησε ένα σημαντικό κεφάλαιο στην τρέχουσα αστική ιστορία του Ερεβάν – όταν η πόλη έγινε η πρωτεύουσα της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αρμενίας [4], μίας από τις δεκαπέντε δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης.
Χάρτης 1: Ο πρώτος επίσημος χάρτης του Ερεβάν που δημοσιεύθηκε το 1920 πριν από την εφαρμογή του ακτινωτού σχεδίου πόλης από τον αρχιτέκτονα Ταμάνιαν.
Σοβιετική αστικοποίηση
Χάρτης 2: Το γενικό σχέδιο του Ταμάνιαν για το Ερεβάν. Προσέξτε την αλλαγή στην κατεύθυνση του χάρτη από τα Δυτικά προς Ανατολικά σε Βορρά προς Νότο. Πιθανόν αυτό το σχέδιο έθεσε τις βάσεις του προσανατολισμού πάνω στον άξονα Βορρά – Νότου για το αστικό Ερεβάν. Αριθμοί: 1- Άγαλμα του Στάλιν 2- Το κτίριο της Όπερας 3- Βόρεια Λεωφόρος 4- Πλατεία Λένιν. Η φωτογραφία έχει ληφθεί από το ιστολόγιο: hovikcharkhchyan.
Το πρώτο γενικό σχέδιο πόλης του Ερεβάν υπό σοβιετική κυριαρχία εγκρίθηκε το 1924 και αναπτύχθηκε από το γεννημένο στη Ρωσία Αρμένη αρχιτέκτονα Αλεξάντερ Ταμάνιαν. Εμπνευσμένο από τις Κηπουπόλεις που κυριαρχούσαν ως τάση την εποχή εκείνη, το ακτινωτό σχέδιο πόλης σχεδιάστηκε για να στεγάσει ένα πληθυσμό 150.000 κατοίκων και εφαρμόστηκε πάνω στην υπάρχουσα δομή της πόλης. Τα περισσότερα μέρη του υπάρχοντος αστικού ιστού ενσωματώθηκαν στο νέο σχέδιο. Αλλά όχι όλα. Εξαιτίας της Σοβιετικής πρώιμης διεθνιστικής ιδεολογικής προσέγγισης στη θρησκεία και την ιστορία, πολλά κτίρια δεν επιβίωσαν από αυτή την πολύ σημαντική μεταμόρφωση και επομένως εκατοντάδες σπίτια και ιστορικά κτίρια όπως εκκλησίες, τεμένη, λουτρά, παζάρια, χάνια όπως επίσης και το παλιό οχυρό του Ερεβάν, καταστράφηκαν. Όπως και σε άλλες σοσιαλιστικές πόλεις, ένας ιδανικός συνδυασμός οικονομικής και παραγωγικής επάρκειας, κοινωνική δικαιοσύνη όσον αφορά στην πρόσβαση σε αστικά αγαθά και υπηρεσίες, και μία υψηλή ποιότητα αλληλέγγυας συμβίωσης για τους κατοίκους των πόλεων ήταν τυπικές όψεις του αστικού Ερεβάν.
Η γρήγορη εκβιομηχάνιση στάθηκε καταλυτική για τη μαζική μετανάστευση των ανθρώπων από τις αγροτικές περιοχές στο Ερεβάν. Η ιδιωτική κατοικία αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς και η αστικοποίηση αποτέλεσε ένα σημαντικό εργαλείο στα χέρια της σοσιαλιστικής κυβέρνησης προκειμένου να σχεδιάσει και να οργανώσει το μετακινούμενο πληθυσμό σε μία ενοποιημένη εργατική δύναμη.
Μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953 — και από τις αρχές της δεκαετίας του '60 μέχρι την κατάρρευση του σοβιετικού κράτους το 1991 — η αστικοποίηση συνεχίστηκε με γρηγορότερο ρυθμό και βασίστηκε σε τροποποιημένες ιδεολογίες. Ο σχεδιασμός κτιρίων με βάση τον ορθολογισμό και τη λειτουργικότητά τους και η μαζική παραγωγή αντικατέστησαν τα “πολυέξοδα” στολίδια και τη μνημειώδη αισθητική της σταλινικής εποχής. Από τους αρχιτέκτονες ζητήθηκε να επικεντρωθούν στον απλό και εύκολο στην αναπαραγωγή σχεδιασμό, στο χαμηλό κόστος και στην αυξημένη ταχύτητα κατασκευής. Προκατασκευές από μπετόν και αρθρωτές κατασκευές αποτελούν αξιοσημείωτα αποτελέσματα τέτοιων αλλαγών.
Η σχετική χαλάρωση του Χρουστσόφ στους κοινωνικούς και πολιτιστικούς περιορισμούς επέτρεψε σε κάποιο βαθμό την είσοδο νέων ιδεών για την αναπτέρωση του αρμένικου πατριωτισμού και τη στρατηγική επανατοποθέτηση της διασποράς ως αναπόσπαστου στοιχείου της αρμένικης εθνικής ταυτότητας. Ο επαναπατρισμός των Αρμενίων τη δεκαετία του 1960 όπως επίσης και οι αυξανόμενες μετακινήσεις από την περιφέρεια στην πόλη οδήγησαν στην όλο και μεγαλύτερη έλλειψη κατοικιών στην Αρμενία και κυρίως στο Ερεβάν. Παρά την καμπάνια του Χρουστσόφ για τη μαζική στέγαση, η έλλειψη κατοικιών συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1980 και έφτασε στο πιο υψηλό της σημείο το 1988 μετά τις μαζικές μετακινήσεις που προκλήθηκαν από την εθνική σύρραξη με το Αζερμπαϊτζάν για την κυριαρχία της διοικητικής περιφέρειας Ναγκόρνο-Καραμπάχ, την οποία ακολούθησε ο καταστροφικός σεισμός κατά το ίδιο έτος.
Προκατακευσμένο κτίριο μετά το σεισμό του 1988. Creative Commons.
Πρότυπα συστήματα στέγασης σοβιετικού τύπου. Τα πνευματικά δικαιώματα της εικόνας ανήκουν στον: Πέδρο Αλόνσο.
Σοβιετικές κατοικίες κατά μήκος του ποταμού Χράζνταν. Φωτογραφία από τη Σίνα Ζεκάβατ.
Δημιουργία αστικών περιοχών μέσα από την εκμετάλλευση ελεύθερων χώρων
Μία σημαντική αλλά παραγνωρισμένη πλευρά της αρμένικης αστικής ιστορίας είναι η μετατροπή των χώρων που ανήκαν στο κράτος σε ιδιωτικές ιδιοκτησίες, κάτι το οποίο προέκυψε από άμεσες δράσεις δημιουργίας περιοχών και την εκμετάλλευση φυσικού χώρου.
Κατά τη διάρκεια δεκαετιών πρόσθεσης, επέκτασης και εξειδικευμένου εσωτερικού ανασχεδιασμού, πολλοί Αρμένιοι μετέτρεψαν τα δικά τους προκατασκευασμένα σπίτια που ανήκαν στο κράτος σε ξεχωριστούς οικιακούς χώρους. Αυτή ήταν μία αυθόρμητη απάντηση στην ανεπάρκεια τέτοιων χώρων να στεγάσουν τον αγροτικό και πατριαρχικό τρόπο ζωής. Η επίμονη προώθηση και ενίσχυση από το σοβιετικό κράτος της πυρηνικής οικογένειας ως ιδανικής μορφής κοινωνικής οργάνωσης ήταν μία από τις κύριες οδηγίες για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Για την ακρίβεια, μέσα από τον προσεκτικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, το Σοβιετικό κράτος επιχειρούσε να ”ξηλώσει” τους διαγενεακούς και πατριαρχικούς δεσμούς που οι αρμένικες οικογένειες είχαν σε μεγάλο βαθμό δημιουργήσει και βασιστεί πριν από τη μετακίνηση τους από τις αγροτικές περιοχές στην πόλη. Αυτό σημαίνει ότι για τους υπεύθυνους του αστικού σχεδιασμού και τους αρχιτέκτονες στη Μόσχα, ο σπονδυλωτός σχεδιασμός δεν ήταν απλά ένα μέσο για γρηγορότερη κατασκευή αλλά επίσης ένα εργαλείο για τη δημιουργία μίας ομογενοποιημένης αστικής κοινωνίας που θα αποτελούνταν από μικρότερες οικογενειακές μονάδες.
Ηλικιωμένο ζευγάρι περνά το απόγευμά του στην κοινόχρηστη αυλή ενός συγκροτήματος κατοικιών σοβιετικού τύπου. Φωτογραφία από τη Σίνα Ζεκάβατ.
Πολλοί οικογενειακοί δεσμοί έσπασαν, αλλά δεν έπαιξαν όλες οι αρμένικες οικογένειες τον προδιαγεγραμμένο για αυτές ρόλο των παθητικών κατοίκων αυτών των χώρων. Εσωκλείοντας τα εξωτερικά μπαλκόνια και αφαιρώντας διαχωριστικούς τοίχους, οι οικογένειες πρόσθεταν επιπλέον χώρο στα σπίτια τους και δημιουργούσαν μία εναλλακτική διαρρύθμιση στο χώρο τους. Τα εσώκλειστα μπαλκόνια γίνονταν συνήθως υπνοδωμάτια για παιδιά ή για νιόπαντρα ζευγάρια. Υπάρχουν αναφορές ότι οι εσωτερικοί χώροι άλλαζαν σχεδόν με κάθε γέννηση, θάνατο και γάμο έτσι ώστε να προσαρμόζονται στην εκάστοτε αλλαγή στη δομή της οικογένειας. Τα περισσότερα υπνοδωμάτια δεν είχαν μόνιμη λειτουργία ή διάταξη καθώς μετατρέπονταν σε κοινόχρηστους χώρους την ημέρα.
Καθώς πολλές δυτικές και σοβιετικές πηγές έχουν υποστηρίξει ότι οι εκτεταμένες οικογενειακές δομές είχαν μειωθεί κάτω από τις σοβιετικές πολιτικές, η συνέχιση τέτοιων χωρικών μεταμορφώσεων δείχνει ότι οι ιδεολογίες της παραδοσιακής συγγένειας έχουν παίξει ενεργό και κεντρικό ρόλο στην εξέλιξη του Ερεβάν μέχρι σήμερα. Για την ακρίβεια, μοντέλα ισχυρής αλληλεξάρτησης μεταξύ συγγενών και γειτόνων οδήγησαν σε λιγότερο διακριτά όρια μεταξύ γειτονίας και δεσμών που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στα μέλη.
(Αριστερά) Η πρόσοψη του οικιακού συγκροτήματος σοβιετικού τύπου. (Δεξιά) Ανοιχτά από την αριστερή μεριά ή εσώκλειστα, τα μπαλκόνια αποτελούν ακόμη μία σημαντική πλευρά της ζωής στα συγκροτήματα κατοικιών σοβιετικού τύπου. Φωτογραφία από τη Σίνα Ζεκάβατ.
Η μετάβαση σε μία παγκόσμια πόλη: Εφευρίσκοντας την ιεραρχία
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, το Ερεβάν έγινε η πρωτεύουσα της ανεξάρτητης Δημοκρατίας της Αρμενίας το 1991. Από τότε που κατέκτησε την ανεξαρτησία της, η πρωτεύουσα έχει υποβληθεί σε μία περίπλοκη διαδικασία χτισίματος μίας εικόνας μετα-αποικιακού έθνους, ενώ συγχρόνως έχει υιοθετήσει παγκοσμιοποιημένες τάσεις αστικοποίησης. Η εφαρμογή κοινωνικών, οικονομικών και χωρικών ιεραρχιών έχει γίνει το απαραίτητο πρώτο βήμα για την παρουσίαση της πόλης στις διεθνείς αγορές. Η νέα ταυτότητα του Αρμένιου πολίτη διαμορφώνεται μέσα από τον υπάρχοντα σοσιαλιστικό αστικό ιστό. Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες αναπτυσσόμενες πόλεις, η κατεδάφιση και η αντικατάσταση αποτελούν όλο και περισσότερο κοινή πρακτική. Νέα πολυεθνικά κατασκευαστικά σχέδια παρουσιάζονται και δικαιολογούνται ως δράσεις χτισίματος μίας εικόνας έθνους, καθώς την ίδια στιγμή η αναδυόμενη ελίτ περιμένει από τη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών με χαμηλό εισόδημα να κάνει θυσίες για το καλό όλου του έθνους.
Η κατασκευή της Βόρειας Λεωφόρου είναι ένα από τα πρόσφατα παραδείγματα αυτής της αντιφατικής διαδικασίας. Το σχέδιο οραματίστηκε ο αρχιτέκτονας πόλεων Ταμάνιαν στα μέσα της δεκαετίας του 1900 ως έναν άξονα που θα συνέδεε το άγαλμα της Μητέρας Αρμενίας (πρώην άγαλμα Στάλιν), το κτίριο της Όπερας και την πλατεία Δημοκρατίας (πρώην πλατεία Λένιν) (Βλέπε Χάρτη 2). Αλλά το σχέδιο εφαρμόστηκε μόλις στις αρχές του 2000 όταν οι αξιωματούχοι της πόλης είδαν τη δυναμική μεταμόρφωσης του σχεδίου. Εκατοντάδες σπίτια χαμηλοεισοδηματιών αγοράστηκαν και κατεδαφίστηκαν, καθώς θεωρήθηκαν εμπόδιο στο παραπάνω σχέδιο. Κομμάτια γης συγχωνεύθηκαν σε μεγαλύτερα οικόπεδα και τελικά δημοπρατήθηκαν σε ιδιώτες Ρωσο-Αρμένιους κτηματομεσίτες με σκοπό να δημιουργηθεί μία νέα πολυτελής μικτή οικιστική – εμπορική χρήση γης.
Αριστερή εικόνα: Άποψη των σπιτιών ανθρώπων χαμηλού εισοδήματος πριν από την κατεδάφισή τους. Το κτίριο της Όπερας του Ταμάνιαν και το άγαλμα της Μητέρας Αρμενίας φαίνονται στο μπροστινό μέρος. Πνευματικά δικαιώματα φωτογραφίας: HovoYerevan
Δεξιά εικόνα: Η ίδια άποψη το 2013 μετά τον εγκαινιασμό της Βόρειας Λεωφόρου. Πνευματικά δικαιώματα φωτογραφίας: Hayk Bianjyan.
Ενώ οι επίσημοι αξιωματούχοι παρουσιάζουν το σχέδιο ως τη “νέα εικόνα” της πόλης προσφέροντας εκατοντάδες σπίτια και εμπορικούς χώρους, οι εκτοπισμένοι κάτοικοι συνεχίζουν να διαμαρτύρονται στα κυβερνητικά γραφεία υποστηρίζοντας ότι όσα χρήματα τους έδωσε η κυβέρνηση ως αποζημίωση δεν τους αρκούν για να αγοράσουν ένα νέο σπίτι με τις ίδιες ανέσεις σε οποιοδήποτε σημείο της πόλης.
Κατά τη διάρκεια αυτών των διαδικασιών παγκοσμιοποίησης οι παλιές δομές που περιελάμβαναν το κέντρο και την περιφέρεια αντικαθίστανται από πιο σύνθετες μορφές κοινωνικο-χωρικής ιεραρχίας. Με άλλα λόγια, το παλιό, φθαρμένο, αναχρονιστικό κέντρο αναμορφώνεται στην “βασισμένη στην εθνική παράδοση” αλλά πλέον παγκόσμια και κοσμοπολίτικη καρδιά της πόλης, ενώ τα Σοβιετικά συγκροτήματα κατοικιών, που ήταν κάποτε οι προάγγελοι του νεωτερισμού, υποβαθμίζονται τώρα στην περιφέρεια, όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και μεταφορικά. Στα μάτια των εκτοπισμένων κατοίκων, των πλανόδιων πωλητών και των ιδιοκτητών μικρών μαγαζιών, η περιφέρεια είναι τώρα μία νέα καθημερινή κοινωνικο-χωρική πραγματικότητα που εύλογα αποτελούσε σενάριο επιστημονικής φαντασίας στις Σοβιετική εποχή.
Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι τα οράματα της διασποράς για το Ερεβάν ως μία πόλη – πατρίδα παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη τέτοιων κατασκευαστικών σχεδίων. Για παράδειγμα, κάθε χρόνο ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός Ταμείο Για Όλους τους Αρμένιους Χαγιάσταν, με έδρα το Λος Άντζελες, συγκεντρώνει εκατομμύρια δολλάρια από δωρεές Αρμενίων της διασποράς που δίνονται για την ανάπτυξη της Αρμενίας. Σε ένα βίντεο από τον τηλεμαραθώνιο που οργανώθηκε το 2013 από αυτό το Ταμείο, τα κτίρια της Βόρειας Λεωφόρου συμβολίζουν τη νέα Αρμενία, ενώ ομάδες νέων Αρμενίων ξεχύνονται χαρούμενοι ανάμεσα σε αυτά τα κτίρια εκφράζοντας την ελπίδα και την αισιοδοξία τους.
Διάλογος με το παρελθόν;
Κατά τη διάρκεια των είκοσι τελευταίων χρόνων, η απουσία κρατικής διοίκησης έχει αφήσει σε πολλές περιπτώσεις κοινόχρηστους χώρους στη μοίρα τους. Σε κάποιες περιοχές μεμονωμένα άτομα ή ομάδες κατοίκων έχουν αναλάβει την ευθύνη να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους. Σε αυτή την περίπτωση ένας νέος παιδότοπος έχει προστεθεί στην κοινόχρηστη αυλή. Φωτογραφία από τη Sina Zekavat.
Οι κατασκευές μαζικής παραγωγής της Σοβιετικής εποχής δε συνιστούν μόνο ένα μοναδικό κεφάλαιο της αστικής ιστορίας της Αρμενίας αλλά επίσης τη συλλογική μνήμη και την αισθητική του πρόσφατου παρελθόντος που αγωνίζονται να αναγνωριστούν και να ενσωματωθούν στη συνολική μεταμόρφωση της χώρας.
Ο Χαρτς Μπαγιάντιαν, Αρμένης κριτικός τέχνης και καθηγητής στο τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Ερεβάν, έχει γράψει εκτενώς σχετικά την πολυπλοκότητα της μετααποικιακής και εθνικής μετάβασης στο πλαίσιο της Αρμενικής αισθητικής και της συλλογικής ταυτότητας. Δηλώνοντας την “ανάγκη για διάλογο με το Σοβιετικό παρελθόν” ο Μπαγιάντιαν έχει κάνει κριτική στα νέα κοινωνικά και οικονομικά σχέδια της κυβέρνησης από την εκπαίδευση ως την αστικοποίηση ισχυριζόμενος πως δεν έχουν καμία ομοιότητα και σύνδεση με την ιστορική εμπειρία της Αρμενίας.
Από τα Σοβιετικά οικιστικά συγκροτήματα στις αριστοκρατικές κατασκευές μικτής χρήσης της νέας Αρμενικής κυβέρνησης, το σχηματισμένα από το κράτος αφηγήματα του μοντερνισμού, της παγκοσμιοποίησης, των εννοιών του πολίτη και του έθνους συνεχίζουν να βρίσκουν νέες μορφές στο δομημένο περιβάλλον του Ερεβάν. Με τον αυξανόμενο φετιχισμό της νοοτροπίας “η ανάπτυξη κτιρίων συνιστά πρόοδο”, αυτό που σήμερα συμβαίνει είναι η προσγείωση των πολιτιστικών φαντασιώσεων όπως επίσης και των πιθανών προοπτικών του Ερεβάν ως μία έντονα ποικιλόμορφη και πολύπλοκη μητρόπολη πολλαπλών ιστοριών που θα μπορούσε να φιλοξενήσει όλους τους Αρμένιους ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική τους θέση.
Αεροφωτογραφία του σύγχρονου Ερεβάν (Πνευματικά δικαιώματα: Bing Maps).