Τη βδομάδα που προηγήθηκε της εκατονταετηρίδας από τη Γενοκτονία των Αρμενίων, ο Βρετανο-Αρμένιος ιστορικός Ara Sarafian ηγήθηκε μιας ομάδας φοιτητών, ακαδημαϊκών και δημοσιογράφων σε μια αποστολή γνωριμίας με ντόπιους Κούρδους και απογόνους Αρμενίων στην κουρδική περιφέρεια της Τουρκίας.

Σε αυτές τις πόλεις και χωριά πριν από 100 χρόνια, ο αρμένικος πληθυσμός, καθώς και πολλοί Ασσύριοι, εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους και δολοφονήθηκαν ή απελάθηκαν από το κράτος και τους εκπροσώπους του. Η Οθωμανική γραφειοκρατία, θεωρητικά φοβούμενη ότι οι αλλοεθνείς πληθυσμοί θα επαναστατούσαν και θα “ξήλωναν” τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να δημιουργήσουν νέα έθνη-κράτη, εκμεταλλεύτηκε φυλετικές, ταξικές και εθνοτικές εντάσεις, ενθαρρύνοντας τους ντόπιους Κούρδους αρχηγούς να δολοφονήσουν τους γείτονές τους και να κλέψουν τα εδάφη τους.

Ο Sarafian για χρόνια ταξιδεύει στην περιοχή αυτή, ειδικά στην κεντρική ανατολική πόλη του Ντιγιάρμπακιρ, γνωρίζοντας ντόπιους και προσπαθώντας να χτίσει γέφυρες με την ντόπια κοινωνία.

“Πολλοί Αρμένιοι ήταν διστακτικοί, λέγοντας ‘ναι, εντάξει, το Ντιγιάρμπακιρ αποτελεί εξαίρεση’,” λέει ο Sarafian. “Κατά κάποιον τρόπο, το δοκίμασα αυτό. . . [Είπα] ας προσπαθήσουμε να χτίσουμε τις “γέφυρες” που καταστράφηκαν πριν από 100 χρόνια [στην Bitlis] μεταξύ Αρμενίων και Κούρδων”. Με έδρα το Λονδίνο, χωρίς πραγματικές επαφές στην περιοχή, ο Sarafian ξεκίνησε να κάνει επαφές από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όταν έφτασε στην περιοχή, οργάνωσε μια συνάντηση. “Συμμετείχαν πολλές κουρδικές οργανώσεις και από την αρχή υπήρχε ένα κοινό αίσθημα: οι Κούρδοι αναγνωρίζουν ότι υπήρξε μια γενοκτονία, για την οποία χρειάζεται να γίνεται αναφορά, και εμείς θα έπρεπε να κάνουμε τα πάντα για να αναστρέψουμε τις συνέπειές της όσο περισσότερο γίνεται”.

O Sarafian μας πήγε στα σημεία πρώην αρμένικων χωριών, όπως το Khanelmali (Khntsorkin στα αρμένικα) κοντά στην περιοχή Tatvan, όπου έχουν απομείνει ερείπια παλαιών εκκλησιών. Οι Κούρδοι χωρικοί τα χρησιμοποιούν συχνά ως στάβλους για τα ζώα ή αχυρώνες. Στο χωριό Degirmenalti (Por στα αρμένικα και κούρδικα), σε ένα παλαιό μοναστήρι διασώζονται ορισμένες από τις πιο εντυπωσιακές μεσαιωνικές σταυρόπετρες Χατσκάρ. Αυτές οι μνημειακές σκαλιστές πλάκες κατασκευάστηκαν από μοναχούς για να δείξουν την αφοσίωσή τους και το καλλιτεχνικό τους πνεύμα. Τα τελευταία πέντε χρόνια, κάποιες έχουν κατεδαφιστεί για να χτιστούν σπίτια, αν και υπάρχει ελπίδα ότι μπορεί να έχουν διασωθεί κάτω από τα θεμέλια, αναμένοντας την ανασκαφή τους.

Στο Bitlis παρακολουθήσαμε μια εκδήλωση με τίτλο “Τι συνέβη στους Αρμένιους του Bitlis, 1915-2015”, που οργανώθηκε από τον Sarafian μαζί με Κούρδους και Τούρκους δικηγόρους και ακτιβιστές. Περιλάμβανε μια έκθεση φωτογραφίας για τους Αρμένιους στο Bitlis, καθώς και παρουσιάσεις από ομιλητές, μεταξύ των οποίων και ο Τούρκος κοινωνιολόγος και ακτιβιστής ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ismail Beşikçi, ο οποίος πέρασε 19 χρόνια στις φυλακές της Τουρκίας, επειδή ασχολήθηκε ενεργά υπέρ του Κουρδικού Ζητήματος.

“Eίδα ερείπια από εκκλησίες, υπερβολικά πολλά ερείπια εκκλησιών. Πού είναι η κοινότητα των εκκλησιών αυτών; Το να κάνεις την ερώτηση αυτή έχει άμεση σχέση με το να έχεις κοινωνική και ιστορική γνώση. Το 1962/1963 δεν είχα τέτοια γνώση ή πληροφορίες”, είπε ο Beşikçi.

Ο Behvat Şerefhanoğlu, ντόπιος και πατέρας του οδηγού μας, Barzan, αφηγήθηκε στο κοινό τη μαρτυρία της οικογένειάς του από το 1915.

“Ο θείος μου ήταν ένας από τους αυτόπτες μάρτυρες των δολοφονιών. Στο Mutki υπήρχε μια πέτρινη γέφυρα. Ο θείος μού είπε ότι το 80% των Αρμενίων που ζούσαν σε εκείνη την περιοχή σφαγιάστηκαν στη γέφυρα. Οι Αρμένιοι αυτοί εκλιπαρούσα “Μουσουλμάνε, για όνομα του Μωάμεθ, σκότωσέ με με μια σφαίρα”. Παρόλο που ικέτευαν, συνέχιζαν να τους πυροβολούν στα γόνατα. Αυτό είναι σφαγή. Είμαστε τα τέκνα δυο τεθλιμμένων εθνών”.

Οδηγούμε ανάμεσα από τους λόφους κοντά στο Mutki για να επισκεφθούμε ένα τεράστιο κάποτε μοναστήρι στις παρυφές των υψίπεδων. Από μακριά, ο Άγιος Aghperig μοιάζει σχεδόν άθικτος, αλλά από κοντά είναι γεμάτος τρύπες, όπου έρχονται να σκάψουν κυνηγοί θησαυρών, με την εμμονή από φήμες ότι οι Αρμένιοι έθαβαν χρυσό σε τόπους λατρείας. Ο Άγιος Aghperig παραμένει όμορφος παρά την τωρινή του κατάσταση, αλλά χρειάζεται επειγόντως προστασία. Αυτό θα είναι δύσκολο χωρίς επενδύσεις από το εξωτερικό, οι οποίες είναι δύσκολο να εξασφαλιστούν, όταν η κυβέρνηση θέλει να διατηρήσει όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας.

Πάμε στη συνέχεια στο Ντιγιάρμπακιρ, απ’ όπου οδηγούμε μέχρι το παλιό χωριό Chunkush (πλέον Cungus), για να δούμε το ρήγμα Ντουντάν. Στο δρόμο, μας σταματάει η τοπική στρατιωτική αστυνομία, που θέλει να ελέγξει τα διαβατήρια όλων των συμμετεχόντων. Ευτυχώς, η παρουσία μεγάλου αριθμού δικηγόρων στην ομάδα μας ενθαρρύνει την αστυνομία να μας αφήσει να κάνουμε τη δουλειά μας.

Στο Ντουντάν (“καταρράκτης” στα τούρκικα) το 1915, ρίχτηκαν τουλάχιστον 10.000 ντόπιοι Αρμένιοι, αφού τους έκοβαν το λαρύγγι στρατιώτες υπό τις διαταγές του Οθωμανού κυβερνήτη Reşid Bey. Οι ντόπιοι λένε για καιρό ιστορίες για τη σφαγή. Μαζί μας βρίσκονται ντόπιοι πολιτικοί και απόγονοι των Αρμενίων, που ρίχνουν λουλούδια στο ρήγμα εις μνήμην των θυμάτων. Είναι ένα απόκοσμο μέρος, που αντιπροσωπεύει μια ανοιχτή πληγή για τον ντόπιο πληθυσμό.

Μισή ώρα μακριά από την πόλη Μπατμάν, βρίσκεται μια κοιλάδα στο τοπίο γεμάτη πετρελαιοπηγές. Περίπου 700 μέλη της ντόπιας αρμένικης ελίτ κατέληξαν εκεί από τον Τίγρη το 1915. Οθωμανοί στρατιώτες τους παρέδωσαν σε Κούρδους εκτελεστές, που είχαν διοριστεί από τον περιφερειακό κυβερνήτη. Απομακρυσμένα μέρη, όπως αυτή η κοιλάδα, είχαν επιλεγεί για να κρύβουν τις σφαγές από κοινή θέα, όσοι όμως βρέθηκαν μάρτυρες στις δολοφονίες αφηγήθηκαν τις ιστορίες τους στις επόμενες γενιές. Ένα τηλεγράφημα από έναν εκ των Οθωμανών ηγετών, του Talaat Pasha, σε κυβερνήτη στη Συρία τον προειδοποιούσε να κρύψει από την κοινή θέα τις δολοφονίες, καθώς “είναι σημαντικό, για να κρατήσουμε τα προσχήματα, να γίνει για κάποιο διάστημα μια επίδειξη ευγενικού χειρισμού των πραγμάτων και τα συνήθη μέτρα να παρθούν μόνο σε κατάλληλες περιπτώσεις”.

Δε συμμετείχαν όλες οι κουρδικές φυλές στη γενοκτονία. Ο Mihemede Miste ήταν ηγέτης των Κούρδων Reshkota Kurds το 1915 και αντιτάχθηκε στις διαταγές του Οθωμανού κυβερνήτη του Ντιγιάρμπακιρ για τη σφαγή Αρμενίων. Το σπίτι του Miste κάηκε ολόκληρο και ο ίδιος ωθήθηκε στην εξορία. Οι απόγονοί του βρήκαν σπουδαίο που η ομάδα μας επισκέφθηκε το χωριό τους για να τιμήσει το θάρρος του προγόνου τους. Στέκοντας δίπλα στον τάφο του Miste στο μικρό χωριό, ο Sarafian είπε στην οικογένειά του ότι ήταν “καθήκον του, ως ιστορικός της γενοκτονίας, να σταθεί μάρτυρας στο γεγονός ότι πολλοί Μουσουλμάνοι αρνήθηκαν να σκοτώσουν τα αδέρφια τους. Θα πρέπει να τιμούμε ανθρώπους σαν τον Mihemede Miste ως γέφυρα μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος και να συλλογιζόμαστε όλη την καλοσύνη που υπάρχει μες στους ανθρώπους”.

Την παραμονή της επετείου, πήγαμε στην πρόσφατα ανακαινισμένη εκκλησία Sourp Giragos. Πρόκειται για ένα “success story”, που δείχνει πώς κάποια μέρη πολιτιστικής αξίας για τους Αρμένιους μπορούν επιτυχώς να προστατευτούν και να αναστηλωθούν στην Τουρκία, παρά την έλλειψη σχέσεων μεταξύ των δυο χωρών. Εκατοντάδες Κούρδοι και άτομα αρμένικης καταγωγής παρευρέθησαν σε συναυλία στην περιοχή, ωστόσο δεν έγινε καμιά αναφορά στην επέτειο των 100 χρόνων από τη Γενοκτονία.

Ο Sarafian προχώρησε για να χτυπήσει τις καμπάνες της εκκλησίας, καθώς και άλλες αρμένικες καμπάνες εκκλησιών ηχούσαν την ίδια ώρα σε όλο τον κόσμο, ως σύμβολο της αγιοποίησης των Αρμένιων, θυμάτων του 1915. Ωστόσο, ντόπιοι Αρμένιοι τον σταμάτησαν, καθώς ο Αρμένιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είχε απαγορεύσει σε εκκλησίες στην Τουρκία να συμμετέχουν στο παγκόσμιο αυτό γεγονός.

Το πρωί της 24ης Απριλίου, η ομάδα μας πήγε στη Συριακή Ορθόδοξη Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας για μνημόσυνο, όπου οι επί του άμβωνος ομιλίες ήταν εις μνήμην των νεκρών. Ο Sarafian δε δεσμευόταν από κανέναν κανόνα εδώ και οι καμπάνες ήχησαν 100 φορές εις μνήμην των νεκρών.

Οργανώθηκε συλλαλητήριο από ντόπιους δικηγόρους, πολιτικούς και το Ινστιτούτο Gomidas, με έδρα το Λονδίνο. Ο Selahattin Demirtaş, ένας από τους ηγέτες του αντιπολιτευτικού κόμματος HDP, έβγαλε λόγο, όπου ανέφερε στο κοινό ότι δεν έχουν τίποτε να φοβηθούν από την αναγνώριση της Γενοκτονίας, παραθέτοντας το παράδειγμα της Γερμανίας, την οποία κανείς σήμερα δε θεωρεί υπεύθυνη για το Ολοκαύτωμα, που διαπράχθηκε από τους Ναζί. Η παρουσία του προσέλκυσε εκατοντάδες ανθρώπους στην ερημωμένη αρμένικη εκκλησία Sourp Sarkis και επίσης έδειξε πόσο συνδέονται τα γεγονότα αυτά με τις γενικές εκλογές του Ιουνίου.

Το HDP είναι το φιλο-κουρδικό αριστερό κόμμα, που πήρε μια στρατηγική απόφαση να ακολουθήσει τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί, αποτελώντας το κύριο προοδευτικό κόμμα στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας, προσελκύοντας κόσμο από όλη την Τουρκία που είναι δυσαρεστημένα από το κυβερνών κόμμα AKP, αλλά έχουν λίγη όρεξη για τον παλιομοδίτικο εθνικισμό του κοσμικού-Εθνικιστικού κόμματος CHP. Ο συν-ηγέτης Selahattin Demirtaş έχει επανειλημμένα αναγνωρίσει τη γενοκτονία του 1915 και επιθυμεί το ίδιο από την τουρκική κυβέρνηση.

“Αυτό είναι το αποτέλεσμα πολλών ετών δουλειάς”, είπε ο Sarafian σε δημοσιογράφο μέσα στο Sourp Sarkis. “Είναι απλά ένα βήμα σε ένα μονοπάτι που θέλουμε να οδηγήσει στη συμφιλίωση, επιτρέποντας στους Κούρδους να συνειδητοποιήσουν την πραγματικότητα της γενοκτονίας, κάτι που κάνουν ήδη. Η Άγκυρα μπορεί να λέει ό,τι θέλει, αλλά εμείς πάμε στα σημεία σφαγής, βασιζόμενοι στις πληροφορίες των ντόπιων, όχι την αρχειακή γνώση. Είναι σημαντικό ότι βρισκόμαστε εδώ για να εφαρμόσουμε τον τρόπο αυτό και να δημιουργήσουμε μια γλώσσα συμφιλίωσης. Αν δε μιλάς, συνεχίζεις να κατηγορείς ανθρώπους: “θέλουμε εδάφη, θέλουμε αυτό, θέλουμε εκείνο”. Αν τέτοια είναι η συμπεριφορά σου, δε βοηθά τη συμφιλίωση”.

Πέρα από τη βαριά ατμόσφαιρα του θρήνου, υπήρχε ορατή ελπίδα στα πρόσωπα Κούρδων, Αρμενίων και Τούρκων, που θέλουν να παραμερίσουν τις έχθρητες του παρελθόντος και να χτίσουν μια χώρα που θα μπορεί να αποδεχτεί την ιστορία της και να κάνει ένα νέο ξεκίνημα. Πρέπει να υπάρχει η ελπίδα ότι μπορεί να ξεπεραστεί η επιχειρηματολογία των Τούρκων εθνικιστών, με σκοπό να οικοδομηθούν γέφυρες και κατανόηση, απαραίτητα για την αναγνώριση του παρελθόντος και τη συμφιλίωση.

Παρατηρώντας αυτές τις εκδηλώσεις μνήμης, που έχουν αγνοηθεί επιδεικτικά από τα τουρκικά και διεθνή ΜΜΕ, είναι ξεκάθαρο ότι τα πράγματα στην τουρκική κοινωνία αλλάζουν ραγδαία. Πρέπει να επιτραπεί η συνέχιση του διαλόγου.