[1]Το ποτάμι λάσπης από το φράγμα της Samarco έφθασε στην εκβολή του ποταμού Rio Doce (Γλυκό Ποτάμι) στο Εσπίριτο Σάντο, πολιτεία της Βραζιλίας.Φωτογραφία: Fred Loureiro/Secom (με άδεια αναδημοσίευσης).
Όταν ο βραζιλιάνος ποιητής Κάρλος Ντρουμόντ ντε Αντράντε έγραψε το “Lira Itabirana [2]” το 1984, δεν είχε σίγουρα φανταστεί ότι ήταν προφητικό. “Το ποτάμι; Είναι γλυκό. Η κοιλάδα; Πικρή”, λέει ένας στίχος.
Στις 5 Νοεμβρίου, η κατάρρευση ενός φράγματος της εξορυκτικής εταιρείας Samarco [3], μια κοινοπραξία μεταξύ των εταιρειών Vale (Βραζιλία) και BHP Billinton (Αυστραλία), απελευθέρωσε 62 δισεκατομμύρια λίτρα εξορυκτικών αποβλήτων στον ποταμό Rio Doce (“Γλυκό Ποτάμι”) στα νοτιοανατολικά της Βραζιλίας. “Μακάρι το φορτίο να ήταν πιο ελαφρύ”, έγραφε ο Ντρουμόντ ντε Αντράντε πριν 30 χρόνια.
Αφού διάνυσε μια απόσταση μεγαλύτερη των 600 χιλιομέτρων μαζί με τον ποταμό Rio Doce, καταστρέφοντας πολλές πόλεις τις οποίες διασχίζει ο ποταμός, η λάσπη άρχισε να χύνεται στον Ατλαντικό Ωκεανό στις 23 Νοεμβρίου.
Και αν οι επιπτώσεις των τοξικών αποβλήτων στην κοίτη του ποταμού είναι ήδη εξαιρετικά ανησυχητικές, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι οι βλάβες που θα προκληθούν στο θαλάσσιο οικοσύστημα μπορεί να είναι ακόμα σοβαρότερες, καθώς αυτό είναι πιο ευάλωτο σε σχέση με τις χερσαίες υδάτινες οδούς. Ο βιολόγος André Ruschi, διευθυντής του σταθμού θαλάσσιας βιολογίας Augusto Ruschi στην Πολιτεία του Εσπίριτο Σάντο, ισχυρίζεται ότι οι λάσπες μπορούν να “αφανίσουν το Pantanal [4]“, το μεγαλύτερο τροπικό υγροβιότοπο του κόσμου.
Οι εκβολές του Rio Doce βρίσκονται κοντά σε μια περιοχή όπου χτίζουν τις φωλιές τους οι δερματοχελώνες, οι πιο μεγάλες χελώνες των βραζιλιάνικων ακτών. Η στιγμή δε θα μπορούσε να είναι χειρότερη: ο Νοέμβριος είναι η εποχή αναπαραγωγής των χελωνών. Η μη-κυβερνητική οργάνωση Tamar Project [5] πήρε την πρωτοβουλία να μετακινήσει τις φωλιές από την παραλία, αλλά δεν κανείς δε γνωρίζει ποιες θα είναι οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της κίνησης, καθώς οι χελώνες επιστρέφουν πάντα στο ίδιο σημείο για να γεννήσουν τα αβγά τους κάθε χρόνο.
Το χρονικό μιας οικολογικής καταστροφής
[6]Νεκρά ψάρια στις όχθες του ποταμού μετά το πέρασμα της λάσπης. Φωτογραφία: Apurina Krenak/ Facebook.
Το φράγμα που κατέρρευσε, επονομαζόμενο “Fundão”, βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της πολιτείας Μίνας Ζεράις, κοντά στην πόλη Μαριάνα. Όχι μακριά από εκεί βρίσκεται το Μπέντο Ροντρίγκες, ένα χωριό 600 κατοίκων, το οποίο κινδυνεύει να σβηστεί από το χάρτη καθώς η τοξική λάσπη το “κατάπιε” ολόκληρο. Επτά άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και 12 ακόμη αγνοούνται, οι εννέα εκ των οποίων εργαζόμενοι στη Samarco.
Η αμείλικτη ροή λάσπης μέσω του Rio Doce “χτύπησε” κι άλλες πόλεις και έφθασε στην πολιτεία του Εσπίριτο Σάντο. Συνολικά, περίπου 800.000 άνθρωποι έχουν πληγεί από τις διακοπές υδροδότησης.
Οι Samarco και Vale κατόρθωσαν να παράσχουν 250.000 λίτρα νερό με βυτιοφόρα στον πληθυσμό της Governador Valadares, μιας πόλης με 240.000 κατοίκους ( το πιο μεγάλο αστικό κέντρο στα ανατολικά της Μίνας Ζεράις), αλλά γρήγορα διαπιστώθηκε ότι αυτό το νερό περιείχε μεγάλες ποσότητες κηροζίνης [7], γεγονός που το καθιστά ακατάλληλο για κατανάλωση.
Αυτή δεν ήτανε η μοναδική άστοχη κίνηση της Samarco με στόχο να μετριάσει τις επιπτώσεις της καταστροφής της 5ης Νοεμβρίου. Την εβδομάδα που ακολούθησε την κατάρρευση του φράγματος, η εταιρεία έδωσε συνέντευξη τύπου ισχυριζόμενη ότι η λάσπη δεν ήταν τοξική, αλλά δυο εργαστηριακές αναλύσεις, που διενεργήθηκαν από τις πόλεις Governador Valadares και Baixo Guandu, εντόπισαν αυξημένα επίπεδα σιδήρου [8] και άλλων μετάλλων, όπως ο υδράργυρος.
Ειδικοί εξήγησαν [4] ότι ακόμα και αν η ίδια η σύσταση των αποβλήτων των ορυχείων δεν είναι τοξική, η λάσπη συμπεριφέρεται σαν σφουγγάρι διοχετεύοντας άλλους μολυσματικούς παράγοντες στο ποτάμι.
[9]Κάτοικος της Barra Longa, μιας από τις πόλεις που χτυπήθηκαν από τη λάσπη. Φωτογραφία: Antonio Cruz/ Agencia Brasil CC 3.0.
Ο κυβερνήτης της πολιτείας Μίνας Ζεράις, Fernando Pimentel, μέλος του εργατικού κόμματος που βρίσκεται στην εξουσία, έδωσε μια συνέντευξη τύπου στην έδρα της Samarco. Υπερασπίστηκε την εταιρεία και συνέστησε προσοχή πριν αποδοθούν ευθύνες. Η στάση του κυβερνήτη προκάλεσε επικριτικά σχόλια. Ο Fabrício Costa, που κατάγεται από τη Μίνας Ζεράις, σχολίασε στη σελίδα του στο Facebook: [10]
Alguém imagina, após o desastre em Fukushima, o Primeiro-Ministro japonês, Shinzo Abe, indo até a sede da empresa que administra a usina nuclear, e de lá conceder uma entrevista dizendo que a empresa tem feito a sua parte para amenizar os danos às vítimas e ao meio-ambiente? […]
Da mesma maneira, como postou Maurício Caleiro, “imaginem o Obama na sede da Exxon, assegurando que a empresa está tomando todas as atitudes?” […]
Pois foi isso que aconteceu no meu estado. O Governador Fernando Pimentel, fazendo as vezes de relações públicas da empresa, vai até a Samarco e de lá dá uma entrevista coletiva dizendo que a mesma empresa que causou esse ecocídio está fazendo de tudo para amenizar os danos e que “não podemos apontar culpados, sem uma perícia técnica mais apurada.
Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί, μετά την καταστροφή της Φουκουσίμα, τον Ιάπωνα Πρωθυπουργό Σίνζο Άμπε να πηγαίνει στην έδρα της εταιρείας που διαχειριζόταν τον πυρηνικό σταθμό, και από εκεί να δίνει μια συνέντευξη τύπου δηλώνοντας ότι η εταιρεία έκανε ό,τι μπορούσε για να περιορίσει τις ζημίες που προκλήθηκαν στα θύματα και στο περιβάλλον; […]
Παρομοίως, όπως το θέτει ο Maurício Caleiro: “Φανταστείτε τον Ομπάμα στην έδρα της Exxon να διαβεβαιώνει ότι η εταιρεία πήρε όλα τα απαραίτητα μέτρα”. […]
Ορίστε τι ακριβώς συνέβη στην πολιτεία μου. Ο κυβερνήτης Fernando Pimentel, έγινε υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων της εταιρείας, πηγαίνει στη Samarco και από εκεί, δίνει μια συνέντευξη τύπου λέγοντας ότι η εταιρεία που προκάλεσε αυτό το οικολογικό έγκλημα έκανε ό,τι μπορούσε και “δεν μπορούμε εμείς να αποδίδουμε κατηγορίες πριν τα αποτελέσματα της τεχνικής έρευνας”.
Η πρόσβαση των βραζιλιάνικων μέσων ενημέρωσης στις περιοχές που επλήγησαν ήταν περιορισμένη [11] και υπό τον έλεγχο της Samarco. Οι κάτοικοι των χωριών που επλήγησαν από τη λάσπη έχουν στεγαστεί σε ξενοδοχεία τα οποία επίσης περιορίζουν τις επαφές με τον τύπο (ώρες επισκεπτηρίου περιορισμένες). Οι εργασίες άντλησης και καθαρισμού διενεργούνται από τις Samarco/Vale, οι οποίες την ημέρα δημοσίευσης αυτής της ανάρτησης στη Βραζιλία, δεν είχαν ακόμα δώσει εξηγήσεις για την ή τις αιτίες της καταστροφής.
Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση όρισε πρόστιμο 250 εκατομμυρίων ρεάλ για τη Samarco (70 εκατομμύρια δολάρια). Το 2014, τα κέρδη της εταιρείας ανήλθαν [12] σε περίπου 7,6 δισεκατομμύρια ρεάλ (2 δισεκατομμύρια δολάρια).
Το τέλος του Rio Doce;
Η καταστροφή ήδη αποκαλείται η “βραζιλιάνικη Φουκουσίμα”. Οι σοκαριστικές εικόνες καταστροφής, η απουσία απαντήσεων σχετικά με τις αιτίες του ατυχήματος και η παθητική στάση τόσο της τοπικής όσο και της ομοσπονδιακής κυβέρνησης έχουν προκαλέσει την οργή και την αγανάκτηση του πληθυσμού.
Το μικρό χωριό Μπέντο Ροντρίγκες, άγνωστο σε πολλούς Βραζιλιάνους, έγινε το επίκεντρο της συζήτησης γύρω από την εμφανή αποτυχία της περιβαλλοντικής πολιτικής της Βραζιλίας. Ένα παλιό βίντεο που δείχνει τη ζωή στο Μπέντο Ροντρίγκες πριν την καταστροφή έκανε το γύρο του Facebook:
Με αφορμή το βίντεο, ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας O Globo Cora Ronai έγραψε στη σελίδα του στο Facebook [13]:
Penso nas vidas que já não existem, nas vidas delas e nas vidas de tantas outras pessoas afetadas por esta tragédia. Penso nos vilarejos pequenos de que nem estamos ouvindo falar, nos bichos, nas modas de viola, nas tardes desaparecidas, no sossego que nunca mais, e sinto uma tristeza enorme, uma raiva profunda e uma vergonha indescritível por viver num país tão negligente e irresponsável.
Σκέφτομαι τις ζωές που δεν υπάρχουν πια, τη ζωή τους, τις ζωές τόσων άλλων ανθρώπων που επλήγησαν από αυτή την τραγωδία. Σκέφτομαι τα μικρά χωριά για τα οποία δεν ακούμε καν να μιλάνε, τα ζώα, τα τραγούδια της εξοχής, τα απογεύματα που χάθηκαν, τη χαμένη για πάντα ξενοιασιά, την ξενοιασιά που δε θα επιστρέψει πια ποτέ και αισθάνομαι μια απέραντη θλίψη, βαθιά οργή και ανείπωτη ντροπή που ζω σε μια χώρα τόσο αμελή και ανεύθυνη.
Η τοξική λάσπη μόλυνε έδαφος και νερό, καταστρέφοντας ένα μεγάλο μέρος της πανίδας και της χλωρίδας στο πέρασμά της. Οι βιολόγοι και οι οικολόγοι φοβούνται ότι αυτό μπορεί να αλλάξει τη ροή του ποταμού και τη χλωρίδα του για πάντα, επειδή η λάσπη πιθανόν εγκαθίσταται στην κοίτη του, αλλάζοντας την μορφολογία της ροής του νερού. Επίσης εκφράζονται ανησυχίες για την εξαφάνιση ενδημικών ειδών της περιοχής.
Ο Luiz Carlos Azenha ανέβασε ένα βίντεο στο Vimeo [14] με νεκρά ψάρια.
Ο βιολόγος Maurício Ehrlich [15] εκμυστηρεύτηκε στην εφημερίδα Folha de São Paulo [15] ότι η λάσπη θα μπορούσε να μεταμορφώσει τις όχθες σε “ερήμους λάσπης” και ότι η αναγέννηση του εδάφους θα μπορούσε να πάρει εκατοντάδες χρόνια (ο γεωλογικός κύκλος για τη σύσταση καινούριου εδάφους).
Αλλά αν οι αρχές της Βραζιλίας κατηγορούνται για ηθελημένη αδράνεια ως προς το μετριασμό των επιπτώσεων της καταστροφής, οι καθημερινοί πολίτες πήραν γρήγορα την κατάσταση στα χέρια τους. Οι κάτοικοι, οι ψαράδες, οι πρόσκοποι και οι βιολόγοι οργάνωσαν επιχειρήσεις με την επωνυμία “Κιβωτοί του Νώε”, για τη διάσωση διαφόρων ειδών που ζουν στο ποτάμι, πριν την έλευση της λάσπης. Οι γειτονικές πόλεις επίσης άμεσα παρείχαν νερό στις πόλεις που χτυπήθηκαν από τη λάσπη.
“Noah's Arc” operation: Volunteers retrieving species from Rio Doce before toxic rejects arrive. #PrayForMariana [16]pic.twitter.com/7LQS0VIgDh [17]
— Etiene Dalcol (@etiene_d) November 15, 2015 [18]
“Κιβωτός του Νώε”: εθελοντές μαζεύουν είδη που ζουν στο Rio Doce, πριν φθάσει η τοξική λάσπη. #PrayForMariana [16]pic.twitter.com/7LQS0VIgDh [17]
Η ανεξάρτητη αρχή για την ανάλυση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων δημιούργησε μια ομάδα στο Facebook, την Ομάδα δράσης πολιτών-επιστημόνων [19], με στόχο να ενημερώσει τους ενδιαφερόμενους γύρω από τα βασικά πρωτόκολλα που ακολουθούνται για τη λήψη δειγμάτων νερού από το ποτάμι, ώστε αυτά να μπορέσουν να αναλυθούν αργότερα.
Αυτή η αρχή επίσης ξεκίνησε μια εκστρατεία [20]συγκέντρωσης δωρεών για να καλυφθεί το κόστος μια ανεξάρτητης μελέτης πάνω στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της λάσπης. Σε μερικές μέρες, οι ομάδες συγκέντρωσαν περισσότερα από 70.000 ρεάλ (18.000 δολάρια), περίπου 50% περισσότερα από το απαιτούμενο ποσό.
Εκτός από αυτές τις πρωτοβουλίες των πολιτών, πολλοί ισχυρίζονται ότι είναι σημαντικό να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι της τραγωδίας: κυκλοφορούν λίστες για συλλογή υπογραφών [21], αξιώνοντας επιβολή κυρώσεων στην εταιρεία και την κυβέρνηση, καθώς επίσης και απονομή δικαιοσύνης για τα θύματα. Το hashtag #NãoFoiAcidente (Δεν Ήταν Ατύχημα) έκανε την εμφάνιση του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
#ΔενΉτανΑτύχημα
Η Μίνας Ζεράις κυριολεκτικά σημαίνει “γενικά ορυχεία”. Αυτό δεν είναι τυχαίο: από την εποχή των αποικιοκρατών, τα ορυχεία είναι ζωτικής σημασίας για τα έσοδα αυτής της πολιτείας, γεγονός το οποίο έχει οδηγήσει σε στενές σχέσεις μεταξύ κυβέρνησης και εξορυκτικών ομίλων.
Αυτοί οι δεσμοί είναι ακόμα πιο εμφανείς στις πόλεις που βρίσκονται κοντά στα ορυχεία. Περίπου το 80% των εσόδων της πόλης Μαριάνα [22], για παράδειγμα, προέρχονται από το ορυχείο Germano, το οποίο είνια ιδιοκτησίας της Samarco. Παρόλα αυτά, σε όλη την πολιτεία της Μίνας Ζεράις, υπάρχουν μόνο τέσσερις επιθεωρητές για να επιβλέπουν περισσότερα από 700 φράγματα που συγκρατούν τα απόβλητα των ορυχείων. Σύμφωνα με ένα μέλος του κινήματος των ατόμων που πλήττονται από τα φράγματα, η Μίνας Ζαράις έχει τουλάχιστον 50 φράγματα υπό τον κίνδυνο κατάρρευσης. [23]
Στις 18 Νοεμβρίου, η εταιρεία παραδέχθηκε ότι δυο ακόμα φράγματα της περιοχής, τα Santarém και Germano, κινδυνεύουν με κατάρρευση [24]. Το φράγμα Germano, το πιο σημαντικό, είναι εκείνο του οποίου η κατάσταση είναι η πιο επίφοβη.
[25]Το χωριό Μπέντο Ροντρίγκες στη Μαριάνα, κατεστραμμένο μετά το πέρασμα της λάσπης. Φωτογραφία: Antonio Cruz/ Agencia Brasi CC 3.0.
Η εφημερίδα του Ινστιτούτου τέχνης και κοινωνικής επικοινωνίας του ομοσπονδιακού πανεπιστημίου του Φλουμινένσε [26] γράφει για μια τεχνική αναφορά του 2013, που διατάχθηκε από τον εισαγγελέα της πολιτείας Μίνας Ζεράις, η οποία ενημέρωνε για τους κινδύνους κατάρρευσης των φραγμάτων της Samarco.
Υπογραμμίζει, επίσης, ότι ο αυστραλιανός όμιλος BHP Billinton ενεπλάκη σε μια παρόμοια καταστροφή στην Παπούα- Νέα Γουινέα τη δεκαετία του '80 [27], κατά την οποία εκατομμύρια εξορυκτικών αποβλήτων ρίχθηκαν στο ποταμό Ok Tedi, επηρεάζοντας τη ζωή των παρόχθιων κατοίκων.
Η Vale, η άλλη εταιρεία πίσω από τη Samarco, δεν είναι πια μια μικρή επιχείρηση. Είναι ο τρίτος εξορυκτικός όμιλος στον κόσμο, ο οποίος δραστηριοποιείται στις πέντε ηπείρους. Αρχικά, ήταν κρατική εταιρεία η οποία ιδιωτικοποιήθηκε το 1997, με μια διαδικασία πώλησης στιγματισμένη από παρανομίες που ποτέ δεν ερευνήθηκαν [28].
Οι δυο εταιρείες, θεωρητικά, έχουν ικανότητα διαχείρισης κρίσεων, αλλά κατηγορήθηκαν ότι χρησιμοποιούν τη Samarco ως ασπίδα για να κρατήσουν σε απόσταση τα μέσα ενημέρωσης μετά την καταστροφή.
Είτε πρόκειται για ατύχημα είτε όχι, η οδύνη των Βραζιλιάνων είναι εμφανής. Στο μινι-ντοκιμαντέρ “Doce Rio” που ανέβηκε στο διαδίκτυο, ο τοπικός κυβερνήτης Caíque Castro διαβεβαιώνει [29]ότι “με όλα αυτά που αντιμετωπίζουμε, η πίστη μας πρέπει να παραμείνει δυνατή”.