Πρέπει οι Βραζιλιάνοι μαθητές να μελετούν πορτογαλική λογοτεχνία;

Καθώς η Βραζιλία συνεχίζει τη διαδικασία οργάνωσης της διδακτέας ύλης για το δημοτικό και το γυμνάσιο, ένα θέμα έχει συγκεντρώσει την προσοχή των εκπαιδευτικών και των δημοσιογράφων: αν οι Βραζιλιάνοι μαθητές θα πρέπει αναγκαστικά να διδάσκονται πορτογαλική λογοτεχνία.

Η επίσημη οδηγία που οδήγησε σε αυτή τη διαμάχη προέρχεται από το Εθνικό Ίδρυμα Κοινής Διδακτέας Ύλης, ή BNCC στα πορτογαλικά, το οποίο δημιουργήθηκε το 2015 και προσπαθεί να καθιερώσει νέες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με το τι πρέπει να μάθει ένας Βραζιλιάνος μαθητής μέχρι να τελειώσει το σχολείο.

Το ερώτημα είναι πώς μπορούν να ερμηνευθούν οι νέες οδηγίες ^[2] (σελ. 61) – δύο από τις οποίες είναι οι εξής:

Ler produções literárias de autores da Literatura Brasileira Contemporânea, percebendo a literatura como produção historicamente situada e, ainda assim, atemporal e universal.

Interpretar e analisar obras africanas de língua portuguesa, bem como a literatura indígena, reconhecendo a literatura como lugar de encontro de multiculturalidades.

Να γίνει ανάγνωση έργων από συγγραφείς της Σύγχρονης Βραζιλιάνικης Λογοτεχνίας, κατανοώντας τη λογοτεχνία ως μία τοπική, αλλά και άχρονη και καθολική ιστορική παραγωγή.

Να γίνει ερμηνεία και ανάλυση έργων στην πορτογαλική γλώσσα από την Αφρική, καθώς και της εντόπιας λογοτεχνίας, αναγνωρίζοντας ότι η λογοτεχνία είναι ένα σταυροδρόμι πολυπολιτισμικότητας.

Η μη αναφορά στην πορτογαλική λογοτεχνία στα προαναφερθέντα έχει προκαλέσει αίσθηση τόσο στην Πορτογαλία όσο και στη Βραζιλία. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι γνωστοί συγγραφείς από την Πορτογαλία όπως ο Luís Vaz de Camões, ο Fernando Pessoa, ο Eça de Queiroz και ο José Saramago δεν συμπεριλαμβάνονται στη διδακτέα ύλη ή ότι οι μαθητές δεν θα έχουν το απαραίτητο υπόβαθρο για να κατανοήσουν τη λογοτεχνική παράδοση της Βραζιλίας.

Άλλοι λένε ότι το εύρος των οδηγιών είναι υπερβολικά περιορισμένο, και ότι ακόμα και αν προστεθεί η πορτογαλική λογοτεχνία, πάλι θα απουσιάζουν οι λογοτεχνίες άλλων χωρών της Νότιας Αμερικής και γενικά του κόσμου.

Σε μία ανοιχτή επιστολή στην πορτογαλική ειδησεογραφική ιστοσελίδα O Mirante, o Βραζιλιάνος συγγραφέας Eliezer Moreira επέκρινε ^[3] το BNCC:

Ora, para que a literatura brasileira, ou qualquer outra, seja reconhecida como “lugar de encontro de multiculturalidades” (que linguagem pomposa!) é preciso infinitamente mais do que acrescentar-lhe duas outras. O viés ideológico e o ranço doutrinário da BNCC, nesse tópico, são indisfarçáveis e de um reducionismo ridículo. Na verdade, o que se pode deduzir do texto é algo mais calamitoso do que simplesmente pôr de escanteio a literatura portuguesa. Os professores de ensino médio – aquela fase do ensino em que os alunos costumam decidir suas vocações e seu futuro –, podem se desobrigar de incluir em seus programas de ensino também as literaturas francesa, inglesa, norte-americana e russa – ou seja, nada de Shakespeare, Camões, Dostoievski, Kafka, Fernando Pessoa, Faulkner, Camus e Hemingway, por exemplo.

Για να αναγνωριστεί η βραζιλιάνικη, ή οποιαδήποτε άλλη, λογοτεχνία ως «ένα σταυροδρόμι πολυπολιτισμικότητας» (τι πομπώδης έκφραση!) χρειάζονται άπειρα παραπάνω πράγματα από το να προσθέσουμε δύο άλλες λογοτεχνίες σε αυτήν. Είναι ολοφάνερη και γελοία απλοποιημένη η ιδεολογική προκατάληψη και το άθλιο δόγμα του BNCC σε αυτό το ζήτημα. Στην πραγματικότητα, αυτό που μπορεί να συνάγει κάποιος από αυτό το κείμενο είναι πολύ πιο επικίνδυνο από μία απλή παραμέληση της πορτογαλικής λογοτεχνίας. Οι δάσκαλοι στο γυμνάσιο και στο λύκειο  – σε αυτήν τη περίοδο όπου οι μαθητές συνήθως αποφασίζουν την κλίση τους και το μέλλον τους – μπορούν να παραλείψουν τη γαλλική, βρετανική, βόρεια αμερικανική και ρώσικη λογοτεχνία από το πρόγραμμα μάθησης – δηλαδή, καθόλου Shakespeare, Camões, Dostoievski, Kafka, Fernando Pessoa, Faulkner, Camus και Hemingway, για παράδειγμα.

Η πανεπιστημιακή καθηγήτρια Flora Bender Garcia και ο καθηγητής λυκείου José Ruy Lozano έγραψαν τη γνώμη ^[5] τους στη βραζιλιάνικη εφημερίδα Folha, αγγίζοντας το ζήτημα της ολοφάνερης χρονολογικής αδικίας που σχετίζεται με την αφαίρεση της πορτογαλικής λογοτεχνίας:

Como compreender a cultura popular nordestina, suas canções, seus repentes, seus cantos de aboiar, sua literatura de cordel, sem reconhecer a presença da literatura medieval da Península Ibérica, em particular as cantigas trovadorescas e as novelas de cavalaria?

E Morte e Vida Severina, de João Cabral de Melo Neto, e Auto da Compadecida, de Ariano Suassuna, nada devem ao teatro humanista português de um Gil Vicente? Fugir ao diálogo Brasil/Portugal é negar origens e contextos produtivos.

Πώς μπορεί κάποιος να καταλάβει τον λαϊκό βορειοανατολικό πολιτισμό, τα τραγούδια του, την αυτοσχέδια ποίηση, τα σφυρίγματα των cowboys, και τη δημώδη λογοτεχνία χωρίς να αναγνωρίσει την παρουσία της μεσαιωνικής λογοτεχνίας από την Ιβηρική χερσόνησο, συγκεκριμένα, στους στίχους των τροβαδούρων και στη ρομαντική πεζογραφία;

Το ‘Μorte e Vida Severina’ του João Cabral de Melo Neto και το ‘Αuto da Compadecida’ του Ariano Suassuna δεν χρωστάνε τίποτα στο πορτογαλικό oυμανιστικό θέατρο του Gil Vicente; Η φυγή από το διάλογο Βραζιλίας-Πορτογαλίας ισούται με άρνηση των παραγωγικών ριζών και πλαισίων.

Η Βραζιλία ήταν πορτογαλική αποικία ^[6] από το 1500 μέχρι το 1815, όταν η Βραζιλία ανήχθη σε βασίλειο, μετά τη μεταφορά της πορτογαλικής αυλής στη μεγαλύτερη αποικία της κατά τη διάρκεια των εισβολών του Ναπολέοντα στη Πορτογαλία. Το 1822, αφού η βασιλική οικογένεια είχε επιστρέψει στην Πορτογαλία, η Βραζιλία εξασφάλισε την ανεξαρτησία της. Η μεγαλύτερη κληρονομιά που άφησαν πίσω οι Πορτογάλοι ήταν η γλώσσα, που συνεχίζει να ομιλείται στη Βραζιλία σήμερα και είναι η μόνη επίσημη γλώσσα της χώρας.

Χρησιμοποιώντας πολλές από τις ιδέες του άρθρου της Flora Bender Garcia στη Folha, η πορτογαλική εφημερίδα Diário de Notícias ^[7] απέδωσε αυτήν την αλλαγή στη διδακτέα ύλη στην τωρινή βραζιλιάνικη ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Επίσης, ανέφερε ένα ακόμα ζήτημα διαμάχης από το 2011: ένα βραζιλιάνικο βιβλίο γυμνασίου παρουσίαζε ως σωστή μία γραμματικά λανθασμένη πρόταση, πιθανότατα ως σχόλιο στο διαφορετικό τρόπο που ομιλούνται τα πορτογαλικά στις διάφορες κοινωνικές τάξεις:

O governo do Partido dos Trabalhadores, de centro-esquerda, é acusado de populismo e de agir de forma ideológica, ao querer privilegiar a cultura indígena e ao ser mais permissivo em relação a questões gramaticais já desde 2011, quando causou choque na classe educadora que num manual escolar distribuído pelo MEC fosse considerada “inadequada e passível de preconceito” mas não errada” a expressão, sem concordância, “nós pega o peixe”.

Η κεντροαριστερή κυβέρνηση του Εργατικού Κομμάτος κατηγορείται για λαϊκισμό και ότι καθοδηγείται ιδεολογικά δίνοντας προτεραιότητα στον εντόπιο πολιτισμό ή δείχνοντας ανεκτικότητα σε γραμματικά ζητήματα από το 2011, όταν ένα σχολικό βιβλίο του Υπουργείου Παιδείας προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων από τους εκπαιδευτικούς επειδή έγραφε ότι η έκφραση ‘nós pega o peixe’ [εμείς παίρνει το ψάρι], η οποία δεν έχει ρηματική συνοχή, ήταν ‘ανεπαρκής και κοινωνικά στιγματισμένη, αλλά όχι λανθασμένη’.

Ο Βραζιλιάνος πανεπιστημιακός καθηγητής Anderson da Mata ενοχλήθηκε με την ιδέα ότι η βραζιλιάνικη λαϊκή λογοτεχνία έχει τις ρίζες της στην πορτογαλική λογοτεχνία, η οποία ήταν η κύρια ιδέα των άρθρων στη Folha και στο Diário de Notícias. O ίδιος υπερασπίστηκε τις προτεινόμενες αλλαγές στην προσωπική του σελίδα στο Facebook ^[8]:

Que vergonha desse texto publicado em Portugal que anda circulando por aí sobre a Base Nacional Curricular Comum. Só a ideia de que “Portugal criou o Brasil”, pelo colonialismo rasteiro, já merecia fazer com que o texto fosse ignorado.

Não custa lembrar que a história da literatura portuguesa foi “excluída” dos currículos da educação básica no Brasil há quase vinte anos. O objetivo não poderia ser mais claro: menos história da literatura, mais literatura.

E ninguém está proibido de ensinar a meninada a ler com Camões, Alcoforado ou Pessoa, ok? Mas o foco é esse: ensinar a ler.

Aυτό το άρθρο για το BNCC που δημοσιεύτηκε στην Πορτογαλία είναι ντροπιαστικό. Μπορούμε να το αγνοήσουμε απλά και μόνο από την ιδέα ότι «η Πορτογαλία δημιούργησε τη Βραζιλία», λόγω της ασήμαντης αποικιοκρατίας της.

Δεν πειράζει να θυμηθούμε ότι η ιστορία της πορτογαλικής λογοτεχνίας ‘αποκλείστηκε’ από τη διδακτέα ύλη της βραζιλιάνικης βασικής εκπαίδευσης σχεδόν πριν από 20 χρόνια. Ο στόχος ήταν ξεκάθαρος: λιγότερη ιστορία της λογοτεχνίας, περισσότερη λογοτεχνία.

Και κανείς δεν απαγορεύει στα παιδιά να διαβάζουν Camões, Alcoforadο ή Pessoa, εντάξει; Ο στόχος είναι ο εξής: να διδαχτούν να διαβάζουν.

Εξαιτίας όλων αυτών των αντιδράσεων, το Υπουργείο Παιδείας εξέδωσε μία δήλωση ^[9] που διαβεβαίωνε ότι η πορτογαλική λογοτεχνία θα είναι σίγουρα μέρος της διδακτέας ύλης. Ωστόσο, ανέφεραν ότι ίσως προκύψει μια αλλαγή στον τρόπο παρουσίασης του περιεχομένου, αλλά δεν μπήκαν σε περισσότερες λεπτομέρειες:

Na proposta de Base Nacional Comum Curricular (BNCC), o estudo de obras literárias brasileiras deve ser realizado em conexão direta com a leitura e o estudo de obras clássicas da literatura portuguesa.

Στην πρόταση του BNCC, η μελέτη των βραζιλιάνικων λογοτεχνικών έργων θα γίνεται με άμεση σύνδεση, ανάγνωση και μελέτη των κλασικών έργων της πορτογαλικής λογοτεχνίας.

Στο blog O Jornal do Romário, o Βραζιλιάνος γλωσσολόγος Marcos Bagno αναρωτήθηκε ^[10] γιατί η διαμάχη δεν συμπεριλαμβάνει άλλες σημαντικές λογοτεχνίες που συνδέονται με την Πορτογαλία και τη Λατινική Αμερική, αλλά επικεντρώνεται μόνο στον τρόπο που ο βραζιλιάνικος πολιτισμός εκφράζει τις πορτογαλικές του απαρχές:

Por que ninguém faz protesto contra a não obrigatoriedade do ensino na escola da literatura africana de expressão portuguesa — uma literatura com fascinantes identidades próprias, fecunda, que recicla os cânones ocidentais, que fala de realidades sociais e culturais muito próximas de nós? Cadê o abaixo-assinado?

Por que não se convoca passeata para que se torne obrigatório o ensino da literatura latino-americana, a mais rica e influente da segunda metade do século XX, produzida em países do nosso próprio continente, com uma variedade de gêneros e temas tão vasta quanto a porção do mundo que se estende de Tijuana a Ushuaia?

Γιατί κανείς δεν διαμαρτύρεται ενάντια στο γεγονός ότι δεν είναι αναγκαίο να διδάσκεται στα σχολεία αφρικανική λογοτεχνία σε πορτογαλική έκφραση – μία γόνιμη λογοτεχνία με τις δικές της συναρπαστικές ομοιότητες, η οποία ανακυκλώνει δυτικούς κανόνες και μιλάει για κοινωνικές και πολιτισμικές πραγματικότητες τόσο κοντινές στη δική μας; Γιατί δεν κάνουμε αίτηση διαμαρτυρίας για αυτό;

Γιατί δεν γίνονται πορείες ώστε να διδάσκεται απαραίτητα η λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία, η πιο πλούσια και σημαίνουσα λογοτεχνία του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα, που παράχθηκε σε χώρες της ηπείρου μας, με μία ειδολογική και θεματική ποικιλία τόσο μεγάλη όσο το μέρος του κόσμου ανάμεσα στην Tijuana και την Ushuaia;

Το ζήτημα του τι πρέπει να συμπεριληφθεί στη νέα διδακτέα ύλη είναι ανοιχτό για δημόσια συζήτηση στην ιστοσελίδα ^[11] του βραζιλιάνικου Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού μέχρι τις 15 Μαρτίου 2016. Θα είναι το πρώτο βήμα για τη σταθεροποίηση της μελλοντικής διδακτέας ύλης στη Βραζιλία, καθώς θα εξεταστεί επίσης από το κράτος και από τα αστικά σχολικά δίκτυα, αλλά και από συγκεκριμένα σχολεία, πριν μπει σε εφαρμογή τον Ιούνιο του 2016.