Απομεινάρια ενός παλιού σοβιετικού υπερ-υπολογιστή K-340A στο Τσέρνομπιλ. Aliaksandr Palanetski, CC, Flickr.

Με μία πρώτη ματιά, το να μιλήσει κανείς για “σοβιετικό Διαδίκτυο” μοιάζει παράδοξο κι αναχρονιστικό. Ωστόσο, υπήρξε πράγματι κάτι τέτοιο. Αυτός είναι ο λόγος που το κορυφαίου επιπέδου διαδικτυακό όνομα “.su” (από Σοβιετική Ένωση) υπάρχει ακόμα στην αγορά ονομάτων του Διαδικτύου, παρά τις αιτήσεις του ICANN για να διαγραφεί.

Μελετητές του σοβιετικού Διαδικτύου γενικά συμφωνούν ότι η ανάπτυξή του ξεκίνησε με την εμφάνιση της Περεστρόικα και της Γκλάσνοστ υπό τον [τότε πρωθυπουργό] Γκορμπατσόφ. Χάρη σε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, ο πρώτος σοβιετικός διαδικτυακός πάροχος ιδρύθηκε το 1987-1988. Και το 1991, υπήρχαν ήδη μερικές εκατοντάδες χρήστες συνδεδεμένοι στο δίκτυο Unix στην ΕΣΣΔ.

Αλλά η πρώτη σύνδεση ενός Σοβιετικού πολίτη στο παγκόσμιο υπολογιστικό δίκτυο συνέβη αρκετά νωρίτερα, το 1982. Όπως είναι κατανοητό, αυτό αποτέλεσε έκπληξη για τους χρήστες του δικτύου, αφού οι περισσότεροι από αυτούς εκείνη την περίοδο ήταν Αμερικανοί ή Ευρωπαίοι.

Το 1982, η Σοβιετική Ένωση ήταν μακριά ακόμα από την οικονομική και πολιτική διαφάνεια της Περεστρόικα. Ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ ήταν ακόμα εν ζωή και ο σοβιετικός στρατός απασχολούνταν ακόμα στο Αφγανιστάν. Επιπλέον, η Σοβιετική Ένωση παρέμενε συνολικά μία κλειστή χώρα: τα ταξίδια στο εξωτερικό ήταν αυστηρά ρυθμισμένα και κάποιοι άνθρωποι λάμβαναν μεγάλα ρίσκα για να περάσουν απαγορευμένα χειρόγραφα στη Δύση (το αποκαλούμενο σαμιζντάτ). Την ίδια στιγμή, υπήρχε επίσης καταστολή στο εσωτερικό: ο διάσημος αντιδραστικός Andrei Sakharov παρέμενε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην πόλη Γκόρκι.

Στο δυτικό κόσμο, από την άλλη μεριά, τα υπολογιστικά δίκτυα αύξαναν ήδη τη δημοτικότητά τους ως εργαλεία για την ελεύθερη κυκλοφορία πληροφοριών. Το πρωτόκολο TCP/IP, το οποίο παραμένει ένας από τους πυλώνες του σύγχρονου Διαδικτύου, εφαρμόστηκε το 1982 σε servers των ΗΠΑ, ενώ ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού της Γαλλίας είχε πρόσβαση στο Minitel, έναν πρόγονο του σημερινού World Wide Web.

Ο Σοβιετικός πρωτοπόρος του Διαδικτύου

Ένα πρωινό της άνοιξης του 1982, ο Anatoly Klyosov αναφέρθηκε στο Τμήμα Εφαρμοσμένων Αυτοματοποιημένων Συστημάτων του Ινστιτούτου Έρευνας και Επιστήμης της ΕΣΣΔ (VNIIPAS) στη Μόσχα. Ο 35χρονος βιοχημικός είχε μία πολύ ιδιαίτερη αποστολή: υποτίθεται ότι θα συμμετείχε σε αυτό που οι Δυτικοί επιστήμονες αποκαλούσαν “meeting”. Σε αυτή την περίπτωση, τα “meetings” ήταν μία νέα μορφή διεθνούς επιστημονικού διαλόγου, βασισμένη στην ανταλλαγή μηνυμάτων μέσω υπολογιστών. Παρ’ ό,τι αυτός ο πρόγονος του chat και του mail ήδη χρησιμοποιείτο για κάποια χρόνια στη Δύση, αυτή ήταν η πρώτη φορά που ένας Σοβιετικός πολίτης είχε την ευκαιρία να λάβει μέρος σε ένα τέτοιο πείραμα. Εκείνη την εποχή, η ΕΣΣΔ είχε μόνο έναν υπολογιστή συνδεδεμένο με τον έξω κόσμο μέσω ενός μόντεμ. Αυτή η μοναδική συσκευή βρισκόταν στα γραφεία του VNIIPAS, ακριβώς δίπλα στο Κρεμλίνο.

Όλα ξεκίνησαν λίγες εβδομάδες νωρίτερα, όταν ο Dzheremen Gvishiani, αντιπρόεδρος της Επιτροπής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, κάλεσε τον Klyosov χωρίς να του δώσει κανένα στοιχείο για τη φύση της συνάντησης. Ο παλιός ακαδημαϊκός, έχοντας εμφανώς άγνοια επί του θέματος, μίλησε για μία “συνεδρίαση με υπολογιστή”, και αναφέρθηκε σε μία άνωθεν εντολή που έλεγε ότι η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να πάρει μέρος στην ανταλλαγή για λόγους πρεστίζ.

Ο Klyosov επιλέχθηκε να εκπροσωπήσει τη χώρα του λόγω της ειδικότητάς του, η οποία ήταν συμβατή με το θέμα της επόμενης συνεδρίασης, η οποία ήταν αφιερωμένη στη βιολογία. Για κάθε πρόθεση και σκοπό, αυτός ήταν ο ιδανικός υποψήφιος. Αλλά μόνο ακροθιγώς: ο Klyosov ήταν στην πραγματικότητα ένας “nevyezdnoy” – ένας πολίτης που δεν επιτρεπόταν να φύγει από το σοβιετικό έδαφος για “λόγους ασφαλείας”. Αφού ο Klyosov είχε περάσει δύο χρόνια ως επισκέπτης επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ, οι Σοβιετικές αρχές τον υποψιάζονταν για φιλο-αμερικανικές συμπάθειες και του είχαν κατάσχει το διαβατήριο. Αυτό το συμβάν είχε περιορίσει σοβαρά στην ακαδημαϊκή καριέρα του Klyosov.

Με μία πρώτη ματιά, φαίνεται παράδοξο ότι η Ακαδημία Επιστημών επέλεξε αυτόν τον άνθρωπο για να εκπροσωπήσει τη Σοβιετική Ένωση σε μία διεθνή συνεδρίαση, μολονότι ήταν συνεδρίαση online. Σε περίπτωση μίας παραδοσιακής συνεδρίασης, η KGB δεν θα επέτρεπε ποτέ σε έναν “nevyezdnoy” επιστήμονα να ταξιδέψει στο εξωτερικό. Στην πραγματικότητα, αυτό το “λάθος” μας δείχνει ότι εκείνη την περίοδο κανείς, είτε στην ακαδημία είτε στις Σοβιετικές υπηρεσίες ασφαλείας, δεν είχε αντιληφθεί τι πραγματικά σήμαινε μία “online συνεδρίαση”. Για αυτούς, ο Klyosov παρέμενε σε σοβιετικό έδαφος και αυτό ήταν το μόνο που είχε σημασία. Το γεγονός ότι ο διακομιστής της συνεδρίασης βρισκόταν στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, καθώς και το ότι ήταν αδύνατο να “υποκλέψουν” τη συνομιλία λόγω της καινοτομίας αυτής της εμπειρίας, αγνοήθηκαν από την KGB. Ούτως ή άλλως, για αυτούς ήταν μόνο μία διάλεξη στη βιοχημεία και το θέμα ήταν απολύτως μη ευαίσθητο.

Φυσική ασφάλεια και ψηφιακή ελευθερία

Το τερματικό που χρησιμοποιούσε ο Klyosov για να συμμετέχει στη συνεδρίαση ήταν ένας σοβιετικός υπολογιστής ES-EVM (σχεδιασμένος από σχέδια που είχαν κλαπεί από την IBM). Ήταν συνδεδεμένος με το μοναδικό μόντεμ που υποτίθεται ότι υπήρχε επίσημα σε όλη τη Σοβιετική Ένωση: μία πανάρχαια συσκευή 360 baud/s. Συγκριτικά, η συσκευή αυτή ήταν 22 φορές λιγότερο ισχυρή από τα παλιά μόντεμ 56k που χρησιμοποιούνταν ευρέως στις αρχές τις δεκαετίας του 2000: Ο ρυθμός εμφάνισης κειμένου με το μόντεμ αυτό ήταν ένα γράμμα ανά δευτερόλεπτο.

Το πολύτιμο μόντεμ προστατευόταν από μία ασφάλεια τόσο εντυπωσιακή που ο Klyosov έγραψε αργότερα ότι είχε να δει τέτοια από την παιδική του ηλικία, όταν ζούσε με τους γονείς του στο πολύγωνο πυραυλικών δοκιμών Kapustin Yar υπό τον Στάλιν.

Ένας υπολογιστής EVM ES-1033 με κονσόλα χειρισμού. Αυτοί κατασκευάζονταν στην ΕΣΣΔ τις δεκαετίες 1970 και 1980. Παραχώρηση εικόνας από computer-museum.ru.

Ενώ ήταν περικυκλωμένο από πολλούς στρατιώτες, το δωμάτιο με τον υπολογιστή αυτό καθ’ αυτό ήταν άδειο. Έτσι, όταν ο Klyosov συνδέθηκε για πρώτη φορά, ήταν μόνος του όταν αυτές οι λέξεις εμφανίστηκαν στην οθόνη: “Είστε συνδεδεμένοι στο διακομιστή του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης. Καλωσήλθατε.”

Όσο ήταν συνδεδεμένος, ο Klyosov ήταν ελεύθερος να μιλήσει και να ανταλλάξει οποιεσδήποτε πληροφορίες ήθελε χωρίς κανένα κρατικό έλεγχο. Ούτε το γεγονός ότι το δωμάτιο με τον υπολογιστή ήταν περικυκλωμένο από ένστολους φρουρούς, ούτε το γεγονός ότι απαγορευόταν στον Klyosov να πάει στο εξωτερικό έπαιζαν κάποιο ρόλο. Μπορούμε να φανταστούμε πώς η κατάσταση αυτή με το μοναδικό συνδεδεμένο σοβιετικό υπολογιστή και το μοναδικό του χρήστη μπορεί να φαίνεται παράδοξη. Απλά θυμηθείτε ότι η Σοβιετική Ένωση των αρχών της δεκαετίας του 1980 παρέμενε ένα πολύ κλειστό κράτος, με τις αρχές να προσπαθούν με κάθε κόστος να εμποδίσουν τη μεταφορά στη Δύση οποιουδήποτε είδους πολιτιστικών προϊόντων “ανυπακοής” (μεταξύ των οποίων δημοσιεύσεις samizdat). Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η περίπτωση του Klyosov ήταν όντως εξαιρετική.

Το αίσθημα της μοναδικότητας όλο και μεγάλωνε όσο ο Klyosov καταλάβαινε ότι η χρήση του υπολογιστή δεν είχε περιορισμούς σε χρόνο ή λέξεις. Πολύ γρήγορα, ενώ είχε συζητήσεις σε πραγματικό χρόνο με τους Δυτικούς συναδέλφους του, ο ακαδημαϊκός έμαθε να μπαίνει σε άλλα “chat rooms” που δεν είχαν καμία σχέση με τον αρχικό σκοπό της αποστολής του. Επιπρόσθετα, ο διευθυντής των ερευνητικών εγκαταστάσεων VNIIPAS έδειξε συμπάθεια προς την παρουσία του Klyosov, καθώς κατάλαβε ότι ήταν σημαντικό για το Ινστιτούτο να έχει κάποιον τακτικά online για να συζητάει με τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα. Ο Klyosov σύντομα κέρδισε μόνιμη πρόσβαση στον υπολογιστή και, για αρκετά χρόνια, παρέμενε το μοναδικό άτομο που τον χρησιμοποιούσε. Μέχρι το 1986, πήγαινε σχεδόν καθημερινά στο VNIIPAS για να ασκήσει με νόμιμο τρόπο μία αυστηρά απαγορευμένη δραστηριότητα: να συζητήσει κάθε είδους θέματα με Δυτικούς ακαδημαϊκούς χωρίς κανένα έλεγχο ή λογοκρισία.

Σύνδεση για να αποφύγει τη λογοκρισία

Κατά τη διάρκεια σχεδόν τεσσάρων ετών, ο Klyosov έμαθε να χρησιμοποιεί διάφορα τα διαδικτυακά πρωτόκολλα που έκαναν την εμφάνισή τους, και συμμετείχε σε όλων των ειδών τα εικονικά meetings. Αυτό διευκολύνονταν από τη γενική έκπληξη που προκαλούσε η παρουσία ενός Σοβιετικού πολίτη στο Διαδίκτυο. Για παράδειγμα, γνώρισε έναν Αμερικανό αστροναύτη που ήθελε να κάνει business στη Σοβιετική Ένωση, ή μία μεταπτυχιακή φοιτήτρια από το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης που τον κάλεσε να κάνει σάουνα μαζί της. Καθόλη τη διάρκεια, οι επαφές του τον κρατούσαν ενήμερο για τις διεθνείς εξελίξεις, και ιδιαίτερα αυτές που δε μεταδίδονταν από τις Σοβιετικές εφημερίδες. Έτσι τον ενημέρωσαν οι επαφές του στη Σουηδία για το διάσημο συμβάν U-137, που κάποτε ήταν γνωστό με το όνομα συμβάν “Ουίσκι με πάγο”. Ένα Σοβιετικό υποβρύχιο κατέπλευσε κοντά στη Σουηδική στρατιωτική βάση της Karlskrona, πυροδοτώντας μίας από τις πλέον επικίνδυνες κρίσεις του Ψυχρού Πολέμου. Ενώ το περιστατικό ήταν στα πρωτοσέλιδα των Δυτικών εφημερίδων, στη Σοβιετική Ένωση δεν ακούστηκε ούτε λέξη εκείνη την περίοδο.

Ο Anatoly Klyosov το 2008. Εικόνα από Wikimedia Commons.

Ο Klyosov επίσης χρησιμοποίησε με επιτυχία το συνδεδεμένο υπολογιστή, ώστε να παρακάμψει την κρατική γραφειοκρατία και να εκδώσει τις ερευνητικές του εργασίες στο εξωτερικό. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, ένας Σοβιετικός ερευνητής που ήθελε να το κάνει έπρεπε να περάσει από το Glavlit, μία αρχή λογοκρισίας που επεξεργαζόταν ή παρεμπόδιζε ανηλεώς χιλιάδες εργασίες και βιβλία για λόγους κρατικής ασφάλειας ή ιδεολογικούς. Εκείνη την εποχή, ένας ακαδημαϊκός έπρεπε να αντιμετωπίσει μεγάλους κινδύνους για να μεταφέρει παράνομα μη εγκεκριμένα έγγραφα εκτός του Σοβιετικού εδάφους. Την ίδια στιγμή, ο Klyosov, με τις δυνατότητες που του έδινε η σύνδεση στο Διαδίκτυο, έπρεπε απλά να στείλει ένα e-mail.

Η περιπέτεια του ανθρώπου που έσκαψε ένα ψηφιακό τούνελ πάνω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα έληξε το 1987. Με την έλευση στην εξουσία του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, άρθηκε η απαγόρευση εξόδου από τη χώρα για πολλούς ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και ο Klyosov. Τότε ταξίδεψε στις ΗΠΑ, όπου αγόρασε έναν υπολογιστή IBM, τον οποίο έφερε πίσω στην ΕΣΣΔ, συνδέοντάς τον στο Διαδίκτυο μέσω του μόντεμ που είχε χρησιμοποιήσει για πολλά χρόνια στο VNIIPAS. Ο διευθυντής του Ινστιτούτου του είχε δωρίσει στην πραγματικότητα τη συσκευή ως ένδειξη φιλίας. Οπότε, το 1987, μαζί με μερικές δεκάδες άλλους Σοβιετικούς πολίτες, ο Klyosov είχε πρόσβαση στον έξω κόσμο από το σπίτι του.

Τα απομνημονεύματα του Klyosov, “Το Διαδίκτυο. (Σημειώσεις ενός Επιστήμονα)”, δημοσιευμένο το 2010. Εικόνα από koob.ru.

Αργότερα, ο Klyosov μετακόμισε στις ΗΠΑ όπου μένει ακόμα και σήμερα. Πρόσφατα αποφάσισε να αφηγηθεί τις περιπέτειές του σε ένα έξοχο βιβλίο, το οποίο είναι δυστυχώς διαθέσιμο μόνο στα ρώσικα. Τα απομνημονεύματα περιγράφουν το φόβο που ένιωθε καθημερινά, και το αίσθημα να έχει πρόσβαση σε μία μοναδική πηγή πληροφοριών μέσω μίας μη ελεγχόμενης συσκευής επικοινωνίας.

Ο Klyosov ήταν εξαιρετικά τυχερός: Ο Σοβιετικός πρωτοπόρος του Διαδικτύου δεν είχε ποτέ προβλήματα με την KGB. Γεγονός το οποίο, σε ένα πολιτικό σύστημα βασισμένο στον έλεγχο του ατόμου, ήταν πιθανώς ενδεικτικό μίας σοβαρής έλλειψης προσαρμογής του καθεστώτος και των υπηρεσιών ασφαλείας του στο ρυθμό της τεχνολογικής αλλαγής. Αυτή η δυσκαμψία ήταν που επέτρεψε σε ανθρώπους σαν τον Klyosov να έρθουν σε επαφή με τον κόσμο και να διευρύνουν τους ορίζοντές τους – χρησιμοποιώντας απλά έναν υπολογιστή συνδεδεμένο στο Διαδίκτυο.