Ένα μίνι μάθημα ισλανδικής γλώσσας στο πίσω μέρος καθίσματος της αεροπορικής εταιρείας Icelandair. Φωτογραφία: Flickr, jayneandd. Άδεια CC BY 2.0
Αυτό το άρθρο και η ραδιοφωνική εκπομπή από τον Patrick Cox [1] για το The World in Words [2] αρχικά δημοσιεύτηκε στο PRI.org [3] στις 3 Ιουνίου 2015 και αναδημοσιεύεται εδώ βάσει συμφωνίας ανταλλαγής περιεχομένου.
Ο Jón Gnarr είναι περισσότερο γνωστός ως ο κωμικός που έγινε δήμαρχος του Ρέικιαβικ, πρωτεύουσας της Ισλανδίας [4].
Είναι επίσης θερμός εραστής της ισλανδικής γλώσσας — και φοβάται για το μέλλον της.
“Πιστεύω πως τα ισλανδικά δεν πρόκειται να ζήσουν για πολύ”, λέει ο Gnarr. “Πιθανόν αυτόν τον αιώνα θα υιοθετήσουμε τα αγγλικά ως γλώσσα μας. Πιστεύω πως είναι αναπόφευκτο”.
Η άποψη αυτή δε θεωρείται ακραία. Ορισμένοι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι υπάρχει η διακριτή πιθανότητα τα ισλανδικά να χάσουν τη μάχη ενάντια στα αγγλικά. Μεταξύ αυτών, ο Ari Páll Kristinsson, επικεφαλής του γλωσσικού προγραμματισμού στο Ινστιτούτο Ισλανδικών Σπουδών Árni Magnússon, τον οργανισμό γλωσσικής έρευνας της Ισλανδικής Κυβέρνησης.
“Τα αγγλικά είναι πανταχού παρών πλέον, από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι που πεθαίνουμε”, λέει ο Kristinsson.
Το εννοεί αρκετά κυριολεκτικά. Οι γέννες πραγματοποιούνται με τη βοήθεια ιατρικών συσκευών, των οποίων οι οδηγίες είναι στα αγγλικά, οπότε το προσωπικό των νοσοκομείων πρέπει να γνωρίζει αγγλικά. Και στις κηδείες, λέει ο Kristinsson, φίλοι και συγγενείς συχνά ενθυμούνται τους αγαπημένους τους με τραγούδια στα αγγλικά.
Είναι πολύ σοβαρό για κάποια γλωσσολογική ομάδα να γίνεται μάρτυρας της περιθωριοποίησης της μητρικής της γλώσσας. Είναι ιδιαίτερα σπαραχτικό για τους Ισλανδούς.
Ας δούμε την παρακάτω έρευνα από την Zuzana Stankovitsova, μια Σλοβάκα που ζει στο Ρέικιαβικ τα τελευταία χρόνια, μελετώντας την ισλανδική γλώσσα. Διαισθάνθηκε ότι οι Ισλανδοί είχαν ασυνήθιστα ισχυρά συναισθήματα για τη γλώσσα τους. Για να το ελέγξει, ζήτησε από Σλοβάκους και Ισλανδούς να ορίσουν την εθνικότητά τους.
Οι περισσότεροι Σλοβάκοι είπαν: “Είμαι Σλοβάκος, επειδή οι γονείς μου είναι Σλοβάκοι”. Ή “Είμαι Σλοβάκος, γιατί γεννήθηκα στη Σλοβακία”.
Οι Ισλανδοί απάντησαν διαφορετικά. Συνήθως, κάτι σαν “Είμαι Ισλανδός, γιατί μιλάω την ισλανδική γλώσσα’.
Γη, έθνος και γλώσσα
Οι περισσότεροι ενήλικες Ισλανδοί θυμούνται ένα τραγούδι στο σχολείο με τίτλο “Γη, Έθνος και Γλώσσα”. Βασίζεται σε ένα ποίημα του Snorri Hjartarson, γραμμένο το 1952, όταν η Ισλανδία ήταν ένα νεοσύστατο κράτος.
“Γη, έθνος και γλώσσα. Ήταν μια αγία τριάδα — όχι Η Αγία Τριάδα. Αλλά σε παρόμοιο επίπεδο”, λέει ο Kristinsson. Αναφέρει ότι η αυτή η πατριωτική αντίληψη ενσταλάχτηκε μέσα του όταν ήταν παιδί.
“Αν χάσουμε την ισλανδική γλώσσα, δεν θα υπάρχει ισλανδικό έθνος”, λέει ο Kristinsson. “Κι αν δεν υπάρχει ισλανδικό έθνος, δεν υπάρχει ισλανδική εδαφική ακεραιότητα”.
Η Ισλανδία κέρδισε πλήρη ανεξαρτησία από τον αποικιακό της αφέντη, τη Δανία, μόλις κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η αγία τριάδα ήταν επιτέλους σε ισχύ. Αλλά σχεδόν αμέσως υπήρξε η πρόκληση της γλώσσας, αν και δεν αναγνωρίστηκε εκείνο το διάστημα. Ήρθε με τη μορφή 40.000 Αμερικανών στρατιωτών, που είχαν ως βάση την Ισλανδία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο αμερικανικός στρατός έφυγε πλήρως μόλις το 2006.
Μέχρι τότε, οι περισσότεροι Ισλανδοί μιλούσαν άπταιστα αγγλικά, παράλληλα με τη μητρική τους γλώσσα.
Η αστικοποίηση, τα αεροπορικά ταξίδια, η δορυφορική τηλεόραση και το Διαδίκτυο ακολούθησαν μετά. Κάθε έθνος μεταβλήθηκε από αυτά. Η Ισλανδία όμως περισσότερο και γρηγορότερα. Έκανε φτερά η απομόνωση, που είχε προσφέρει τόσα πολλά στην προστασία της γλώσσας.
“Όταν ήμουν μικρός, πολύ λίγοι άνθρωποι μιλούσαν αγγλικά”, λέει ο Gnarr. “Με τη γενιά μου, από την τηλεόραση και τη μουσική έγινε απαραίτητο να καταλαβαίνεις αγγλικά”.
Τα παιδιά του Gnarr μιλούν πολύ καλύτερα αγγλικά απ’ ό,τι εκείνος. Έχουν φίλους απ’ όλο τον κόσμο, με τους οποίους συνομιλούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
“Δε μιλούν όμως τόσο καλά ισλανδικά όσο εγώ”, λέει ο Gnarr. “Πρόκειται για μια δραστική αλλαγή σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα”.
Οι ακραιφνείς υποστηρικτές της γλώσσας — και υπάρχουν πολλοί στην Ισλανδία — πιστεύουν ότι η καλύτερη πιθανότητα για επιβίωση θα ήταν η αντίσταση στην εισαγωγή λέξεων από τα αγγλικά και η προσκόλληση στην αρχαϊκή και σύνθετη γραμματική της γλώσσας. Αυτό εξάλλου καθιστά μοναδική την ισλανδική γλώσσα. (Εδώ διαβάστε περισσότερα [5] για τις προσπάθειες των Ισλανδών να ανανεώσουν τη γλώσσα τους ανακυκλώνοντας παλιές λέξεις). Αν καταλήξει να μοιάζει σαν τις άλλες γλώσσες, τότε κι ο κόσμος θα έτεινε να την εκτιμά λιγότερο. Αυτό είναι το επιχείρημά τους.
“Πιστεύω ότι ο κόσμος, κυρίως οι πιο ηλικιωμένοι, είναι πολύ επιφυλακτικοί στη χρήση των αγγλικών”, λέει η Larissa Kyzer [6], Αμερικανίδα που ζει στο Ρέικιαβικ και μελετά την ισλανδική γλώσσα.
Η Kyzer έχει αντιληφθεί μια μεγάλη προσπάθεια για να κάνουν τους Ισλανδούς περήφανους για τη γλώσσα τους. “Το πρόγραμμα μετά το σχολείο, στο οποίο εργάζομαι, έχει όλες αυτές τις αφίσες στους τοίχους που λένε ‘Τα ισλανδικά είναι η μητρική μας γλώσσα'”, μας λέει. “Είχα μια δασκάλα που έλεγε στα παιδιά της, βρίζετε όσο θέλετε, αρκεί να χρησιμοποιείτε λέξεις για βρισιές στα ισλανδικά”.
Πού οδηγούνται τα ισλανδικά;
Υπάρχουν αρκετές πιθανότητες για το μέλλον των ισλανδικών. Ιδού δύο εξ αυτών.
Η πρώτη βασίζεται στην ευλάβεια των Ισλανδών για την αφήγηση ιστοριών, από τους μύθους των πρώτων χρόνων της Ισλανδίας στον εκπληκτικό αριθμό συγγραφέων σήμερα. Ορισμένοι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι το σημείο καμπής για τα Ισλανδικά — η στιγμή που μπορεί πραγματικά να ραγίσει τις καρδιές των Ισλανδών — θα είναι όταν οι ποιητές και πεζογράφοι της χώρας σταματήσουν να γράφουν στα Ισλανδικά. Ο Sverrir Norland [7] έχει κάποια εμπειρία από αυτό.
Για να βελτιώσει το γράψιμό του, ο νεαρός Ισλανδός έφυγε από την πατρίδα του για ένα μάθημα δημιουργικής γραφής στο Λονδίνο.
“Για προφανείς λόγους, έπρεπε να γράφω στα Αγγλικά,” λέει ο Norland.
Πρώτα αισθάνθηκε ψεύτικος, αλλά στη συνέχεια απελευθερωμένος, το οποίο του θύμισε ένα απόσπασμα που αποδίδεται στη Bjork.
“Είπε κάτι σαν, ‘Όταν ξεκίνησα το τραγούδι στα αγγλικά ένιωσα σαν να έλεγα ψέματα.'” Λέει ο Norland. “Αυτού του είδους τα τρομερά πράγματα, αλλά την ίδια στιγμή είναι ένα είδος απελευθέρωσης. Μπορείς να είσαι όποιος θέλεις να είσαι.”
Μπορείς ακόμη και να υποκριθείς, ότι δεν είσαι Ισλανδός.
Ο Norland δεν πάει τόσο μακριά. Στην πραγματικότητα, σήμερα, ο ίδιος γράφει στα ισλανδικά και πάλι. Αλλά θα είχε γράψει περισσότερη λογοτεχνία φαντασίας στα αγγλικά; Αναμφισβήτητα, λέει.
Έτσι, αυτή είναι η πρώτη πιθανότητα — ότι ορισμένοι συγγραφείς μπορούν να στραφούν στην αγγλική γλώσσα, στέλνοντας ένα ισχυρό μήνυμα προς τους αναγνώστες τους στην Ισλανδία.
Εδώ είναι η δεύτερη, ρόδινη δυνατότητα: Η μετανάστευση μπορεί να δώσει στην Ισλανδία μια ώθηση.
Στη μικρή πόλη του Flúðir, από την άλλη πλευρά της οροσειράς από το Ρέικιαβικ, η Azeb Kahssay συν-ιδιοκτήτρια του Minilik, ενός αιθιοπικού εστιατορίου [8]. Η μητρική της γλώσσα είναι τα αμχαρικά. Έχει ζήσει στην Ισλανδία για 7 χρόνια και λέει ότι έμαθε τα Ισλανδικά πολύ γρήγορα.
“Είμαι πιο καλή στα ισλανδικά παρά στα αγγλικά,” λέει. Όπως και ο Ισλανδός σύζυγός της. Μεταξύ τους μιλάνε στα ισλανδικά. Η Kahssay πιθανότατα είναι ο μόνος άνθρωπος από την Αιθιοπία που μιλάει καλύτερα ισλανδικά παρά αγγλικά.
[12]
Με την υποστήριξη από το Εθνικό Κληροδότημα για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες.