Μικρό κορίτσι, η Antonieta de Barros χοροπηδούσε στο οικοτροφείο της μητέρας της, προσπαθώντας να μάθει τα γράμματα του αλφαβήτου. Τρυπώνοντας μεταξύ των μαθητών, όπως και η αδελφή της η Leonor, έμαθε να διαβάζει και να γράφει. Η Antonieta δε μπορούσε να φανταστεί ότι η μελέτη του αλφαβήτου θα την έβαζε στο δρόμο για να γίνει η πρώτη μαύρη γυναίκα νομοθέτης στην ιστορία της Βραζιλίας. Ήταν το 1934 και η δουλεία είχε καταργηθεί λιγότερο από 50 χρόνια πριν.

Λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν την ιστορία της Antonieta ή γνωρίζουν καν ποια ήταν. Στη Φλοριανόπολη, την πρωτεύουσα της πολιτείας της Σάντα Καταρίνα στη νότια Βραζιλία, δρόμοι, σχολεία και σήραγγες φέρουν το όνομά της. Υπάρχει ακόμη και ένα μνημείο αφιερωμένο σε αυτήν. Ωστόσο, όπως και πολλά άλλα ονόματα στις πινακίδες των δρόμων, για πολλούς πολίτες, είναι απλώς μια διεύθυνση – κάτι που η σκηνοθέτης Flávia Person αποφάσισε να αλλάξει.

Γεννημένη στο Σάο Πάολο, η Flavia έζησε στη Φλοριανόπολη για επτά χρόνια. Αυτή ανακάλυψε την Antonieta κατά τη διάρκεια μιας έρευνας για την ιστορία των μαύρων ανθρώπων της Σάντα Καταρίνα, της βραζιλιάνικης πολιτείας με το χαμηλότερο ποσοστό αυτού του πληθυσμού: μόνο το 15% των κατοίκων της Σάντα Καταρίνα δηλώνουν ότι είναι μαύροι ή εν μέρει μαύροι. Κατά τη διάρκεια των εκλογών του 2014, ήταν η μόνη πολιτεία που δεν είχε εκλέξει ούτε έναν μαύρο. Ωστόσο, είναι το μέρος, όπου 82 χρόνια πριν, μια μαύρη γυναίκα ανέλαβε τα καθήκοντά της μετά την εκλογή της από τη λαϊκή ψήφο.

Η σκηνοθέτης Flavia Person γοητεύτηκε, όπως είπε στο Global Voices :

Fazer um filme sobre a Antonieta me pareceu urgente. Depois que descobri que ela foi professora, diretora do instituto de educação, cronista dos jornais mais importantes do estado, a primeira mulher a ser eleita deputada em SC e primeira negra no Brasil, e mesmo assim, nem os nativos de Florianópolis conhecem bem a história dela, pensei que era o momento de fazer um filme e propagar a história dela para o máximo de pessoas possível.

Το να κάνω μια ταινία για την Antonieta έμοιαζε επείγον. Μετά την ανακάλυψη ότι υπήρξε εκπαιδευτικός, διευθύντρια ενός ινστιτούτου κατάρτισης, αρθρογράφος για μια από τις σημαντικότερες εφημερίδες του κράτους, η πρώτη γυναίκα που εξελέγη στη Santa Catarina και η πρώτη μαύρη γυναίκα που εξελέγη σε όλη τη Βραζιλία, και παρά το γεγονός αυτό, κανένας από τους ιθαγενείς της Florianopolis δεν ήξερε πολλά γι’ αυτήν, σκέφτηκα ότι ήταν καιρός να κάνω μια ταινία για την ιστορία της, για να την αποκαλύψω σε όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται.

Το ντοκιμαντέρ της μικρού μήκους κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο, μετά από ένα χρόνο ερευνών. Για να πραγματοποιήσει το ντοκιμαντέρ της “Antonieta”, η Flávia έψαξε σε  πανεπιστημιακές διατριβές και δημόσια αρχεία, αλλά διασώθηκε από προσωπικά έγγραφα, χωρίς καμία φωτογραφία, ενός συγγενή της Antonieta.

Με την υπογραφή, Μαρία από το “νησί”.

Η μητέρα της Antonieta, μία απελευθερωμένη σκλάβα, μένοντας χήρα πολύ νωρίς, έπρεπε να αναθρέψει τις κόρες της ολομόναχη δουλεύοντας ως πλύστρα. Η κυρία Catarina θεωρούσε ανέκαθεν την εκπαίδευση ως την πιο πολύτιμη κληρονομιά που θα μπορούσε να αφήσει στις κόρες της. Κατέληξε με το να αναθρέψει δυο εκπαιδευτικούς. Στα 21 της, η Antonieta είχε ήδη ιδρύσει τη δική της σχολή, το «Antonieta de Barros Tutorat Cours», αφιερωμένη στους αγράμματους και τους φτωχούς ενήλικες. Γι ‘αυτήν, «ο αναλφαβητισμός είναι αυτό που εμποδίζει τους ανθρώπους από το να είναι οι άνθρωποι.” Η Flavia προσθέτει:

Antonieta fez da educação sua luta de vida. Ela acreditava na educação como único caminho possível para a emancipação feminina e dos pobres. Ela sempre defendeu a educação para todos, independente de raça, credo ou sexo.

H Antonieta έχει κάνει την εκπαίδευση αγώνα της ζωής της. Πίστευε στην εκπαίδευση ως το μόνο δρόμο για την χειραφέτηση των φτωχών και των γυναικών.  Υποστήριζε πάντα την εκπαίδευση για όλους, ανεξαρτήτως φυλής, θρησκείας ή φύλου.

Η γραφή ήταν ένας άλλος τρόπος, μέσω του οποίου η Antonieta κέρδισε μια θέση στην κοινωνία. Όπως σημειώνεται από την δημοσιογράφο Angela Bastos σε ένα πορτρέτο της Antonieta που δημοσιεύθηκε το 2013, κατείχε μία στήλη με το ψευδώνυμο Maria da Ilha (Μαρία “από το Νησί”), για την υπεράσπιση των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών – σε μια εποχή που σχεδόν κανείς άλλος δεν το έκανε στη Βραζιλία, ειδικά έξω από το Ρίο ντε Τζανέιρο και το Σάο Πάολο:

A sensibilidade de Maria da Ilha derramava-se em textos variados sobre educação, civilidade, religiosidade, virtudes morais, éticas e cívicas. Abordava também questões relacionadas às relações de gênero e à vida política e social dos anos 30, no Brasil e no mundo.

Η Maria “από το νησί” είχε μια ευαισθησία για διάφορα θέματα, όπως η εκπαίδευση, η ευγένεια, η θρησκευτικότητα, οι ηθικές και πολιτικές αρετές, η δεοντολογία. Της άρεσε επίσης να αντιμετωπίσει τα ζητήματα των σχέσεων των δύο φύλων καθώς και την πολιτική και κοινωνική ζωή της δεκαετίας του 1930 στη Βραζιλία και σε όλο τον κόσμο.

Οι Βραζιλιάνες δεν έχουν κερδίσει επίσημα το δικαίωμα ψήφου παρά μόνο το 1932. Δύο χρόνια αργότερα, η  Antonieta, η οποία κατείχε θέσεις υψηλού επιπέδου και αναμετρήθηκε στο ίδιο επίπεδο με άνδρες και διανοούμενους, επρόκειτο να γίνει μία από τις πρώτες γυναίκες που εκλέγονται στο Κοινοβούλιο, κερδίζοντας μια θέση στο κρατικό νομοθετικό σώμα (στην ίδια χρονιά, η γιατρός Carlota Pereira de Queiroz, η οποία ήταν λευκή, εξελέγη ομοσπονδιακή βουλευτής για την Πολιτεία του Σάο Πάολο).

H Antonieta ήξερε ότι η περιθωριοποίηση των γυναικών στην πολιτική “δεν οφείλεται στη φύση”, αλλά ήξερε ότι ήταν η ίδια περίπτωση σε άλλους τομείς επίσης. Όπως εξήγησε η Flavia:

A Antonieta sempre teve um viés político. Logo que se formou, ela fez parte da Liga do Magistério, entidade que defendia os direitos das professoras. Eu descobri que, até meados da década de 30, as professoras do ensino público eram proibidas de contratar casamento, havia uma lei que impedia. A justificativa era que as crianças poderiam fazer indagações indevidas sobre a sexualidade das professoras.

Η Antonieta ήταν πάντα πολιτικά ενεργή. Μετά την αποφοίτησή της, ήταν μέρος της Ένωσης της Παιδείας, μιας οργάνωσης που υπερασπιζόταν τα δικαιώματα των γυναικών εκπαιδευτικών. Ανακάλυψα ότι μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930, στα δημόσια σχολεία, απαγορευόταν στις εκπαιδευτικούς να παντρευτούν, υπήρχε ένας νόμος που τους απαγόρευε να το πράξουν. Η δικαιολογία ήταν ότι τα παιδιά θα μπορούσαν να θέσουν ακατάλληλες ερωτήσεις για τη σεξουαλικότητα στις δασκάλες τους.

Μία σύγχρονη βουλευτίνα

Η Antonieta πέτυχε στην πολιτική με τη βοήθεια του Nereu Ramos [fr] του Φιλελεύθερου Κόμματος της Santa Catarina, ο οποίος επρόκειτο να γίνει ο 20ός πρόεδρος της Βραζιλίας. Η μητέρα της Antonieta είχε εργαστεί στο σπίτι του πατέρα του, Vidal Ramos, πολιτικού επίσης, και διατηρούσε καλές σχέσεις με την οικογένεια. Η Flavia εξηγεί:

O partido, sentindo a mudança de pensamento da década de 30 e querendo imprimir uma ideia moderna, viu na Antonieta, já muito respeitada pela elite por causa de seu trabalho na educação, uma oportunidade. Com certeza, ela deve ter enfrentado preconceito tanto pela cor quanto pelo gênero. Na década de 30, ainda havia discussões sobre a pré-disposição biológica da mulher que a impediria de assumir cargos públicos. Na época, apenas o trabalho de professora e outros relacionados à vida doméstica eram aceitos socialmente.

Το κόμμα, νοιώθοντας ότι η κοινωνία άλλαζε στη δεκαετία του 1930 και επιθυμώντας να εμφανίσει μια εικόνα εκσυγχρονισμού, είδε μια ευκαιρία στην Antonieta, ήδη απολύτως σεβαστή από την ελίτ, λόγω της εργασίας της στον τομέα της εκπαίδευσης. Βεβαίως, όφειλε να αντιμετωπίσει τις προκαταλήψεις λόγω του χρώματος του δέρματός της και εξαιτίας του φύλου της. Στη δεκαετία του 1930, υπήρχαν ακόμη συζητήσεις σχετικά με τη βιολογική προδιάθεση των γυναικών, που τις καθιστούσε ανίκανες να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Εκείνη την εποχή, κοινωνικά τις δέχονταν μόνο σε καθήκοντα  που σχετίζονται με την εκπαίδευση και την οικογενειακή ζωή.

Το σχολείο που δημιουργήθηκε από την Antonieta συνέχισε να λειτουργεί για σχεδόν 10 χρόνια μετά το θάνατό της. Και τα θέματα προς συζήτηση που εισήγαγε στη Βουλή εξακολουθούν να ισχύουν. Για την Flavia Person, αυτό δείχνει πώς η ιστορία ξεχνά συχνά τις γυναίκες, ακόμα και όταν αυτές είναι οι πρωταγωνίστριες.

Το όνομα της πρώτης μαύρης βουλευτίνας επιβιώνει με άλλους τρόπους ακόμα. Στην πολιτεία της Santa Catarina, μια ομάδα μαύρων εκπαιδευτικών συζητούν για την εκπαίδευση, την ισότητα και τη δημόσια πολιτική σε μια σελίδα στο Facebook με τίτλο “Αλλες Antonietas”. Αυτό το έτος, το Υπουργείο Προώθησης Κοινωνικής Πολιτικής για τη Φυλετική Ισότητα της ομοσπονδιακής κυβέρνησης καθιέρωσε το βραβείο Antonieta de Barros για να ξεχωρίσει μαύρους νέους με ικανότητα στην επικοινωνία.

Όταν την ρωτούν για το τι θα σκεφτόταν η Antonieta από τη Βραζιλία του σήμερα, όπου οι κυβερνόντες πολεμούν τους φοιτητές οι οποίοι ζητούν περισσότερα σχολεία, όπου οι γυναίκες εξακολουθούν να αποτελούν μειονότητα στην πολιτική ζωή και βλέπουν τα δικαιώματα τους να απειλούνται στο Κογκρέσο, αλλά και όπου η συζήτηση μεταξύ των φύλων είναι σε πλήρη ανάπτυξη, η Flavia απαντά:

Certamente ela também estaria gritando “Fora Cunha”.

Είναι σίγουρο ότι και αυτή επίσης θα είχε φωνάξει Fora Cunha [“Εξω ο Cunha”; Eduardo Cunha είναι ο πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων, του βασικού σώματος του Κογκρέσου της Βραζιλίας]

Για περισσότερες πληροφορίες για το ντοκιμαντέρ “Antonieta”, συμβουλευτείτε την επίσημη ιστοσελίδα της ταινίας (στα πορτογαλικά).