“Το τριαντάφυλλο και η εφημερίδα” του Borislav Dimitrov στο Flickr (CC BY-NC-SA 2.0)

Μας είπαν πως το τέλος των ολοκληρωτικών καθεστώτων θα οδηγούσε σε ελευθεροτυπία, αλλά τα μέσα ενημέρωσης στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι σήμερα λιγότερο ελεύθερα από ποτέ την τελευταία 20ετία.

Οι κυβερνήσεις της περιοχής, επί μακρόν συνηθισμένες στον ανόθευτο έλεγχο πάνω στο περιεχόμενο των μέσων ενημέρωσης, διασφαλίζουν την εξουσία τους και πάλι. Απειλές, νομικές τροπολογίες, συλλήψεις, καταστροφή εξοπλισμού και περιουσίας και ξυλοδαρμοί έχουν καταγραφεί σε όλη την γεωγραφική περιοχή με αυξανόμενη συχνότητα.

Όταν κάθισα να γράψω αυτό το άρθρο, ήμουν σίγουρη ότι θα μπορούσα να ρίξω φως στα χειρότερα παραδείγματα καταπίεσης στην Ανατολική Ευρώπη, καθώς παρακολουθοώ το θέμα καθημερινά και ζω στη Σερβία. Καθώς όμως ξεκίνησα να προσέχω τη μια περίπτωση μετά την άλλη, άρχισα να βλέπω μια μεγαλύτερη εικόνα, η οποία, αν συνέδεες τα κομμάτια της, υποδεικνύει ένα σύστημα ΜΜΕ καταρρακωμένο.

Για να αρχίσουμε να κατανοούμε, πρέπει να διευκρινίσουμε την εικόνα που έχει ο τυπικός παγκόσμιος αναγνώστης για την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη από την ιστορία του 20ού αιώνα. Οι χώρες της περιοχής με τις περισσότερες απειλές για την ελευθερία του Τύπου, ανεξάρτητα από το αν είναι κράτη μέλη της ΕΕ, έχουν διψήφια ποσοστά ανεργίας και ένα τεράστιο χάσμα στην εισοδηματική ανισότητα. Ένα πολύ μικρό ποσοστό εξαιρετικά πλούσιων πολιτών συνδέεται συχνά με την κυβέρνηση, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών μετά βίας τα βγάζει πέρα. Η ισχυρή, σταθερή μεσαία τάξη, που διατήρησαν πολλές σοσιαλιστικές χώρες της Κεντρικής Ευρώπης για περίπου 50 χρόνια, έχει σχεδόν εξαλειφθεί.

Οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες θέτουν τα θεμέλια για το τοπίο των ΜΜΕ, επειδή τα μέσα διαβίωσης εξαρτώνται από τις αποφάσεις των τοπικών και εθνικών κυβερνητικών στελεχών τους. Αυτό οδηγεί τους πολίτες των περισσότερων χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης να δίνουν μεγάλη προσοχή στην τοπική πολιτική. Οι κοινωνίες, που ακολουθούν τις κυβερνήσεις τους τόσο μανιωδώς, θα πρέπει να έχουν εξαιρετικά ενεργά δίκτυα δημοσιογράφων έρευνας. Ένα πλήθος παραγόντων μεσολαβεί για να μην συμβεί αυτό στην πράξη.

Η «διαδρομή» του χρήματος

Τα μέλη των ΜΜΕ αμείβονται πολύ κακά για την εργασία τους, συχνά απασχολούνται ως προσωπικό μερικής απασχόλησης ή ως εξωτερικοί συνεργάτες, ενώ οι λειτουργικοί προϋπολογισμοί για ρεπορτάζ είναι ελάχιστοι. Η ερευνητική δημοσιογραφία σπάνια εμφανίζεται σε αυτό το οικονομικό περιβάλλον. Οι χαμηλοί μισθοί ανοίγουν επίσης πόρτες για δωροδοκία δημοσιογράφων και συντακτών, πληρωμή σε μετρητά για δημοσίευση άρθρων και για ώθηση ή αγνόηση ειδήσεων, που βασίζονται σε μη δημοσιογραφικά συμφέροντα.

Αρκετές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έχουν αρχίσει να καταπολεμούν τη σημαντική ερευνητική δημοσιογραφία. Η πΓΔΜ, για παράδειγμα, καταδίκασε τον ερευνητή δημοσιογράφο Tomislav Kezarovski τον Οκτώβριο του 2013 και φυλάκισε τον συνωμοσιολόγο και δημοσιογράφο Zoran Bozinovski λιγότερο από ένα μήνα αργότερα. Αν και η συντριπτική πλειονότητα του Τύπου της πΓΔΜ είναι ιδιωτικός, η κυβέρνηση ήταν μεταξύ των 50 μεγαλύτερων διαφημιστών των ΜΜΕ το 2012 εξασφαλίζοντας τεράστια επιρροή τόσο στα κρατικά όσο και στα ιδιωτικά ΜΜΕ, λένε οι δημοσιογράφοι της πΓΔΜ Tamara Causidis και Dragan Sekulovski σε ένα φιλοξενούμενο άρθρο στο Index on Censorship.

Οι οίκοι ΜΜΕ σε όλες αυτές τις χώρες βασίζονται κυρίως στα διαφημιστικά έσοδα για να παραμείνουν στη ζωή. Τα χρήματα των επιχειρήσεων συνδέονται συχνά με την πολιτική και τα πολιτικά πρόσωπα. Συνεπώς, υπάρχει αυτολογοκρισία. Οι δημοσιογράφοι της Ανατολικής Ευρώπης, που γράφουν επικριτικά για τα άτομα στην εξουσία, κινδυνεύουν να προσβάλουν αυτούς που ελέγχουν τα χρήματα της διαφήμισης και έτσι διακινδυνεύουν τα προς το ζην και, μερικές φορές, τη σωματική τους ασφάλεια.

Στην Αλβανία, η οποία πέρυσι κατετάγη 102η από τις 173 χώρες στον «Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου» των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα, η αγορά των ΜΜΕ είναι τόσο φτωχή και υπερπλήρης που είναι δύσκολο να διατηρηθεί, λέει ο Besar Likmeta σε άρθρο στο Balkan Insight. «Τα περισσότερα αλβανικά ΜΜΕ εξαρτώνται από μεγάλους εταιρικούς διαφημιστές ως την κύρια πηγή εσόδων τους και τα εσωτερικά email δείχνουν ότι μπορούν εύκολα να παραμορφώσουν τη συντακτική πολιτική», λέει ο Likmeta.

Η κατάσταση είναι παρόμοια στις περισσότερες χώρες της περιοχής. Η αυτολογοκρισία μπορεί να ενθαρρυνθεί περαιτέρω μέσω ανεπίσημων κλήσεων από αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία, σκοτώνοντας ιστορίες πριν φτάσουν στη δημοσίευσή τους. Δημοσιογράφοι και συντάκτες που δημοσιεύουν ανεξαρτήτως κινδυνεύουν με μηνύσεις, απειλές, παρενόχληση, ακόμη και βία.

Η εκπρόσωπος του ΟΑΣΕ για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης, Dunya Miyatovich, εκφράζει συχνά ανησυχία σχετικά με την αυξημένη ρύθμιση των ΜΜΕ. Στην Ουγγαρία, έχει προειδοποιήσει για δυσανάλογα υψηλές ποινές φυλάκισης για δυσφημιστικές ηχογραφήσεις βίντεο και ήχου, λέγοντας ότι τέτοιοι νόμοι είναι εύκολοι στη χρήση για να φιμώσουν τους επικριτές ή τις διαφορετικές απόψεις. Στη Ρουμανία το περασμένο έτος, κάλεσε τη ρουμανική κυβέρνηση να μην «ποινικοποιήσει εκ νέου την ελευθερία του λόγου» λέγοντας ότι θα μπορούσε να έχει σοβαρό αντίκτυπο στην ερευνητική δημοσιογραφία μέσω του φόβου και της αυτολογοκρισίας.

Στην Ουκρανία, πριν από τις συνεχιζόμενες διαδηλώσεις Euromaidan στη χώρα, πολλοί ήδη επέστησαν την προσοχή στην έλλειψη ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, η οποία έχει επιδεινωθεί από τότε. Ο Ουκρανός μελετητής Andrew Wilson έγραψε στο openDemocracy τον Οκτώβριο του 2013, λίγες εβδομάδες πριν ξεκινήσουν οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις:

Τώρα είναι η ελευθερία των ΜΜΕ που δέχεται επίθεση. Το μεγαλύτερο τηλεοπτικό κανάλι της Ουκρανίας «Inter» εξακολουθούσε να δείχνει σημάδια ανεξαρτησίας γύρω στον Οκτώβριο. Τον Φεβρουάριο, ωστόσο, την ανέλαβε ο Επικεφαλής της Προεδρικής Διοίκησης και κορυφαίος ολιγάρχης […]

Ακολουθεί ο πιο διάσημος ιστότοπος της Ουκρανίας, Ukrainska Pravda (Ουκρανική Αλήθεια).[…] Ο ιδρυτής του, Γκεόργκι Γκονγκάντζε, ήταν ένα αγκάθι στο μάτι των τότε Αρχών. Εξαφανίστηκε τον Σεπτέμβριο του 2000 και δύο μήνες αργότερα βρέθηκε φρικτά δολοφονημένος.

Υπάρχουν δεκάδες ακόμη παραδείγματα σύγκρουσης συμφερόντων, εκφοβισμού, δωροδοκίας και διαφθοράς στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη. Το τοπίο των ΜΜΕ της περιοχής βρίσκεται μετέωρο.

Λιγότερη ασφάλεια στο Διαδίκτυο

Τα ποσοστά διείσδυσης του Διαδικτύου στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είναι υψηλά και οι πολίτες τους έχουν μια ιστορική συνήθεια να στρέφονται σε εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, λόγω του κλειστού χαρακτήρα των επίσημων ΜΜΕ υπό κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά καθεστώτα τον 20ό αιώνα. Τα ΜΜΕ των πολιτών και τα κοινωνικά δίκτυα θεωρούνταν για αρκετά χρόνια ως διέξοδος από αυτό το αδιέξοδο, για κάποιους ίσως ακόμη και ως «ασφαλής ζώνη» για την ελευθερία της έκφρασης, λόγω της έλλειψης παρακολούθησης των εκάστοτε κυβερνήσεων.

Αυτό, ωστόσο, έχει πλέον αλλάξει άρδην. Οι κυβερνήσεις στην Ουκρανία, τη Σερβία, την Αλβανία, τη Βουλγαρία και την Ουγγαρία βλέπουν τώρα την επιρροή που μπορούν να έχουν τα ΜΜΕ των πολιτών και τα κοινωνικά δίκτυα στη φήμη και τις εκλογές των πολιτικών. Απάντησαν με στενή παρακολούθηση και προσπαθούν να ελέγξουν τι ανεβάζουν και λένε οι χρήστες. Χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, φυσικά, αλλά το αποτέλεσμα είναι άμεση πίεση στην ελευθερία έκφρασης των κοινών πολιτών και πρόσθετη πίεση στα μέσα ενημέρωσης.

Στη Σερβία, για παράδειγμα, ο διαδικτυακός σχολιασμός και η πληροφόρηση διοχετεύονταν αρκετά ελεύθερα μεταξύ χρηστών στα τέλη της δεκαετίας του '90 κατά την εποχή του Μιλόσεβιτς, το καθεστώς του οποίου φαινόταν να μην θεωρεί το Διαδίκτυο ως σημαντική απειλή και επομένως σπάνια παρακολουθούσε τους πολίτες σε δημόσιους διαδικτυακούς χώρους. Σήμερα, προσωπικές ιστοσελίδες και προφίλ κοινωνικών δικτύων δέχονται ευθεία επίθεση στη Σερβία, επειδή κοινοποιούν ένα σατιρικό βίντεο του αντιπροέδρου της κυβέρνησης και παρόμοιο υλικό.

Σημαντικές πολιτικές και οικονομικές ειδήσεις στις περισσότερες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης διαδίδονται πλέον μέσω ανθρώπινων δικτύων από στόμα σε στόμα και συχνά αναδιαμορφώνονται σε φήμες. Οι δημοσιογράφοι κρατούν στο κεφάλι τους σημαντικές ειδήσεις ή στα συρτάρια τους, χωρίς να μπορούν να τις ερευνήσουν, πολύ λιγότερο να τις παραδώσουν στους συντάκτες τους για δημοσίευση. Οι πολίτες, ακόμη και όταν τους παρέχεται ένας χώρος όπου μπορούσαν να εκφράσουν τις απόψεις τους, τώρα συχνά επιλέγουν να μην το κάνουν. Αυτές οι χώρες και τα ΜΜΕ τους έχουν φθάσει εμφανώς σε ένα πληροφοριακό αδιέξοδο.

Όμως, όσο πιο αυστηρά είναι τα ΜΜΕ των πολιτικών, τόσο μεγαλύτερη είναι η οργή του λαού. Τα ΜΜΕ είτε αδυνατούν είτε δεν επιθυμούν να αγωνιστούν για τη δημοσιογραφική ελευθερία, μια συνθήκη που αντηχεί στην ανάπτυξη της δημοκρατίας στην περιοχή. Τώρα, σε χώρες στις οποίες οι κυβερνήσεις έχουν καταπνίξει την ελεύθερη έκφραση των πολιτών τους στο Διαδίκτυο, οι άνθρωποι αρχίζουν να ξεσηκώνονται εναντίον αυτών που βρίσκονται στην εξουσία, καλώντας τους για διαφθορά και ανικανότητα.

Μετά τη Βουλγαρία, την Ουκρανία και άλλες, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι η τελευταία χώρα στην περιοχή με μαζικές διαδηλώσεις τόσο στους δρόμους όσο και στο διαδίκτυο. Στις 11 Φεβρουαρίου 2014, εν μέσω διαδηλώσεων στην Τούζλα και το Σεράγεβο, το Καντονικό Δικαστήριο στο Σεράγεβο διέταξε «προσωρινή κατάσχεση» όλης της περιουσίας των ΜΜΕ, που τεκμηριώνουν τις διαδηλώσεις στο Σεράγεβο. Αποφάσεις σαν αυτή για τη φίμωση των ΜΜΕ απλά τροφοδοτούν το αίτημα των πολιτών για πρόσβαση στην πληροφόρηση και ελευθερία έκφρασης. Όταν ξεπεραστούν όλα τα όρια, η αλλαγή είναι βέβαιο ότι θα συμβεί.