Tο άρθρο αυτό της Gisele Regatao αρχικά δημοσιεύτηκε στο PRI.org στις 24 Αυγούστου 2017. Αναδημοσιεύεται εδώ βάσει συμφωνίας μεταξύ του PRI και του Global Voices.

Ένας Μεξικανός μετανάστης που είχε εισαχθεί σε ψυχιατρικά νοσοκομεία στη Βόρεια Καλιφόρνια για περισσότερα από 30 χρόνια θεωρείται τώρα από ορισμένους κριτικούς ως ένας από τους καλύτερους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. Και κέρδισε την πρώτη του μεγάλη έκθεση ρετροσπεκτίβα στο Λος Άντζελες.

Το Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης του Λος Άντζελες ή ICA LA άνοιξε τη νέα του στέγη στις 9 Σεπτεμβρίου με μια έκθεση με περίπου 50 σχέδια από τον Martín Ramírez, ο οποίος πέθανε το 1963 σε ηλικία 68 ετών.

Η έκθεση έρχεται σε μια εποχή, όπου μια νέα έρευνα αμφισβητεί το χαρακτηρισμό του Ramírez ως καλλιτέχνη “του περιθωρίου” και τον αναγνωρίζει ως κορυφαίο της μεταναστευτικής εμπειρίας.

“Είναι καλλιτέχνης μετανάστης. Η τέχνη του είναι πολύ σημαντική για να κατανοήσουμε τον εκτοπισμό, να κατανοήσουμε τα σύνορα, τον τρόπο που οι άνθρωποι διασχίζουν τα σύνορα”, λέει ο Victor Espinosa, συγγραφέας του βιβλίου “Martín Ramírez: Η διαμόρφωση της ζωής και της τέχνης του”.

“Εγώ όχι τρελός”

Ο Espinosa, ο οποίος διδάσκει στο κρατικό πανεπιστήμιο του Οχάιο, πέρασε 10 χρόνια ερευνώντας τον Ramirez. Και διερωτάται κατά πόσο ο Ramírez ήταν πραγματικά σχιζοφρενής. Σύμφωνα με τον Espinosa, ο Ramírez διαγνώστηκε μετά από μια σύντομη ψυχιατρική εξέταση, όπου δεν υπήρχε μεταφραστής. Ο Ramírez όμως δεν μιλούσε αγγλικά. Ο Espinosa λέει ότι ο Ramírez έλεγε συνέχεια “Me no loco” (“εγώ όχι τρελός”), αλλά οι γιατροί κατέληξαν σε διαφορετικό συμπέρασμα.

“Με αυτό το είδος διάγνωσης, είναι αδύνατο να φύγεις από το ίδρυμα”, λέει ο Espinosa. “Ο Ramírez δεν είχε κανέναν στο πλευρό του να αμφισβητήσει τη διάγνωση, να κάνει οτιδήποτε”.

Ο Ramírez μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες για εργασία το 1925, αφήνοντας πίσω του μια έγκυο σύζυγο και τρία παιδιά στο Χαλίσκο του Μεξικού, για να βρει δουλειά στους σιδηροδρόμους και στα ορυχεία στην Καλιφόρνια. Λίγα χρόνια αργότερα, όμως, η οικονομία συνετρίβη. Και έχασε τη δουλειά του και άρχισε να ζει στους δρόμους.

Τότε η ιστορία γίνεται λίγο θολή. Σύμφωνα με την έρευνα του Espinosa, ο Ramírez προφανώς παρερμήνευσε μια επιστολή από την οικογένειά του και έκοψε τους δεσμούς με αυτούς. Κατέληξε άστεγος και απελπισμένος και το 1931, τον έπιασαν οι Αρχές. Ο Espinosa λέει ότι ο Ramírez ήταν μπερδεμένος και πιθανότατα με κατάθλιψη και κατέληξε μέσα σε ίδρυμα.

Και παρέμεινε σε ψυχιατρικά ιδρύματα για το υπόλοιπο της ζωής του.

Ενώ ήταν εκεί, ο Ramírez άρχισε να ζωγραφίζει Μαντόνες, καουμπόηδες, άλογα, τρένα και σήραγγες – εμπνευσμένος από εκκλησίες και αγροκτήματα της πατρίδας του, του Μεξικού, καθώς και από το ταξίδι του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν είχε χρώματα ή καμβάδες. Χρησιμοποίησε κηρομπογιές και κομμάτια χαρτιού για να δημιουργήσει μεγάλα σχέδια. Μερικές φορές χρησιμοποίησε κολάζ από περιοδικά. Είναι εικονιστικός, αλλά και μοντέρνος.

Από τα ίσως χιλιάδες σχέδια που έκανε ο Ramírez, περίπου 500 διασώθηκαν.

Μια από τις Μαντόνες του βρίσκεται τώρα σε ένα χρηματοκιβώτιο στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσιγκτον. Ο Tracey Barton, ανώτερος τεχνικός αρχείων στο τμήμα χειρογράφων, βρήκε το σχέδιο το 2009, τυλιγμένο σε ένα κουτί με τα υπάρχοντα των Αμερικανών σχεδιαστών Charles και Ray Eames.

“Εργάζομαι στη βιβλιοθήκη 35 χρόνια. Αυτό είναι σχεδόν το σπουδαιότερο πράγμα που μου συνέβη εδώ”, λέει ο Barton.

Ο καλλιτέχνης ως μυθική φυσιογνωμία

Η τέχνη του Ramírez μπορεί να μην έβγαινε ποτέ έξω από τους τοίχους του ψυχιατρικού νοσοκομείου, όπου ζούσε, αν δεν υπήρχε ο Tarmo Pasto, ένας καθηγητής, που μελετούσε τέχνη, η οποία δημιουργούνταν από ψυχασθενείς. Ο Pasto ενδιαφέρθηκε για τα σχέδια του Ramírez και βοήθησε στην οργάνωση της πρώτης του καλλιτεχνικής έκθεσης στην Γκαλερί Τέχνης E.B. Crocker στο Σακραμέντο της Καλιφόρνια το 1952. Τα σχέδια όμως παρουσιάστηκαν ως έργο ενός ανώνυμου σχιζοφρενούς ασθενή, όχι καλλιτέχνη.

“Η αφηγηματική αυτή γραμμή είναι δύσκολο να απορροφηθεί από τον καλλιτεχνικό κόσμο, γιατί είναι σέξι και ελκυστική και επιβεβαιώνει ότι ο καλλιτέχνης αποτελεί ενός είδους μυθική φυσιογνωμία”, αναφέρει η Brooke Davis Anderson, διευθύντρια του μουσείου της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στην Πενσιλβάνια και επιμελήτρια μιας μεγάλης έκθεσης για τον Ramírez στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης στη Νέα Υόρκη το 2007. Λέει ότι είναι καιρός να αλλάξει η αφηγηματική αυτή γραμμή.

Το γεγονός ότι ο Ramírez θεωρήθηκε μυθική φυσιογνωμία σήμαινε επίσης ότι κανείς δεν έψαχνε για την οικογένειά του, μέχρι που ο Victor Espinosa τους εντόπισε στο Μεξικό το 2000. Η οικογένεια τότε υπέβαλε μήνυση για να πάρει τα δικαιώματα για το έργο του Ramírez. Ο Frank Maresca είναι συνιδιοκτήτης της γκαλερί Ricco / Maresca στη Νέα Υόρκη, η οποία αντιπροσωπεύει πλέον το ίδρυμα για τα 20 εγγόνια του Ramirez. Λέει ότι, παρόλο που τα μεγάλα έργα του Ramírez πωλούνται για μισό εκατομμύριο δολάρια και τα σχέδια του βρίσκονται στη συλλογή μερικών πολύ σημαντικών μουσείων της Νέας Υόρκης, όπως το Μουσείο Guggenheim και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, άλλα όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης ή το Whitney Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης δεν κατέχουν ούτε έναν Ramírez.

“Νομίζω ότι πιστεύουν ότι αξίζει λιγότερο από αυτό που βγαίνει από την ακαδημία”, λέει ο Maresca. “Δεν μπορώ να σκεφτώ άλλο λόγο γιατί δεν συνέβη. Δεν υπάρχει άλλος λόγος”.

Η Donna De Salvo, ανώτερη επιμελήτρια στο Μουσείο Whitney, αναγνωρίζει το κενό. “Μάλλον είμαστε πίσω, ειλικρινά”, λέει. “Υπάρχουν ορισμένοι καλλιτέχνες της Λατινικής Αμερικής που δεν βρίσκονται στη συλλογή μας και είναι κάτι που γνωρίζουμε πολύ καλά και εργαζόμαστε για την πρόσληψη κάποιων συμβούλων που έχουν την εμπειρία”.

Ο Victor Espinosa λέει ότι δεν θα βρείτε το έργο του Ramírez και σε οποιοδήποτε μουσείο στο Μεξικό. Το Περιφερειακό Μουσείο της Γκουανταλαχάρα, κοντά στην πατρίδα του Ramirez, δήλωσε ότι δεν έχει πληροφορίες για τον καλλιτέχνη.

Προφανώς δεν γνωρίζουν ότι η Αμερικανική Ταχυδρομική Υπηρεσία κυκλοφόρησε ένα σύνολο πέντε αναμνηστικών γραμματοσήμων Martín Ramírez το 2015.

Ο μόνος άλλος Μεξικανός καλλιτέχνης που θεωρείται ότι έχει τιμηθεί με αυτόν τον τρόπο ήταν η Φρίντα Κάλο.