Η έφορος Lindsay Smith Zrull τοποθετεί μια γυάλινη πλάκα με τη φωτογραφία ενός τμήματος του ουρανού πάνω σε ένα κουτί με φως. Η Smith Zrull πρόσφατα ανακάλυψε κούτες με σημειώσεις που ανήκαν στις πρώτες γυναίκες αστρονόμους, οι οποίες μελέτησαν τις γυάλινες πλάκες ήδη το 1885. Φωτογραφία: Alex Newman/PRI
Η ιστορία αυτή από τον Alex Newman [1] αρχικά εμφανίστηκε στη σελίδα PRI.org [2] στις 27 Ιουλίου 2017. Αναδημοσιεύεται εδώ ως μέρος συνεργασίας ανάμεσα σε PRI και Global Voices.
Σε ένα στριμωγμενο ημιυπόγειο του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, μια ομάδα γυναικών δουλεύει προκειμένου να τεκμηριώσει την πλούσια ιστορία των προγενέστερών της.
Πάνω από 40 χρόνια πριν κερδίσουν οι γυναίκες στις ΗΠΑ το δικαιώμα να ψηφίζουν, γυναίκες δούλευαν σκληρά στο Αστεροσκοπείο του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ ως “υπολογιστές” — η εκδοχή της αστρονομίας για τους αντίστοιχους “κρυμμένους” μαθηματικούς της NASA [3].
Μεταξύ 1885 και 1927, το αστεροσκοπείο απασχολούσε περίπου 80 γυναίκες, που μελετούσαν γυάλινες πλάκες με φωτογραφίες των αστεριών, ενώ πολλές έκαναν σπουδαίες ανακαλύψεις. Βρήκαν γαλαξίες και νεφελώματα και δημιούργησαν μεθόδους για να μετράνε την απόσταση στο διάστημα. Στα τέλη του 1800, ήταν διάσημες: οι εφημερίδες έγραφαν για αυτές και οι ίδιες δημοσίευαν επιστημονικές εργασίες υπογράφοντας με τα δικά τους ονόματα, για να ξεχαστούν ουσιαστικά τον επόμενο αιώνα. Αλλά μια πρόσφατη ανακάλυψη χιλιάδων εγγράφων με τους υπολογισμούς τους από μια σύγχρονη ομάδα γυναικών που δουλεύει στον ίδιο ακριβώς χώρο έχει προκαλέσει ένα νέο ενδιαφέρον για την κληρονομιά τους.
Περικυκλωμένη από ατσάλινα ντουλάπια γεμάτα με χιλιάδες γυάλινες πλάκες με φωτογραφίες του ουρανού, η έφορος Lindsay Smith Zrull επιδεικνύει τα καλύτερα κομμάτια της συλλογής.
“Έχω τα αρχικά [των ονομάτων], αλλά δεν έχω ταυτοποιήσει ακόμα σε ποιον ανήκουν αυτά τα αρχικά,” λέει η Smith Zrull, δείχνοντας μια γυάλινη πλάκα σε μέγεθος μιας κόλλας χαρτιού, γεμάτη σημειώσεις που κρατήθηκαν με στυλό τεσσάρων διαφορετικών χρωμάτων. “Μια από αυτές τις μέρες, θα ανακαλύψω ποια είναι η M.E.M.”
Δώδεκα γυναίκες-υπολογιστές κρατιούνται από τα χέρια σε αυτή τη φωτογραφία από το 1918, την οποία η Smith Zrull ονομάζει φωτογραφία “με χάρτινες κούκλες”. Τέρμα δεξιά βρίσκεται ο Edward Pickering, ο οποίος προσέλαβε τις γυναίκες- υπολογιστές. Εικόνα: Με την άδεια του Αστεροσκοπείου του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, φωτογραφική συλλογή “Plate Stacks”
Η κάθε γυάλινη πλάκα είναι φυλαγμένη μέσα σε χάρτινο κάλυμμα και αναγράφει τα αρχικά ώστε να δείχνει ποιος τη δούλευε, όμως για δεκαετίες κανείς δεν κρατούσε τα πλήρη ονόματα των γυναικών. Έτσι, πριν από περίπου 18 μήνες, η Smith Zrull ξεκίνησε ένα λογιστικό φύλλο και, όταν ανακαλύπτει νέα αρχικά, τα προσθέτει κι έπειτα προσπαθεί να εντοπίσει τα πλήρη ονόματα στα ιστορικά αρχεία του Χάρβαρντ.
“Σιγά-σιγά αρχίζω να καταλήγω στο ποιος ήταν ποιος, ποιος ήταν εδώ πότε, τι μελετούσαν,” λέει η ίδια. Η Smith Zrull έχει βρει περίπου 130 γυναικεία ονόματα, ενώ 40 δεν έχουν αναγνωριστεί ακόμα.
Δεν ήταν όλες “υπολογιστές”. Η λίστα της αυξήθηκε τόσο που περιλαμβάνει βοηθούς και, σε κάποιες περιπτώσεις, γυναίκες αστρονόμων που βοηθούσαν στη δουλειά των συζύγων τους.
Η βοηθός εφόρου Anne Callahan επιβλέπει μία πλάκα πριν καθαριστεί για τη σάρωση. Βεβαιώνεται ότι τα μεταδεδομένα από το χάρτινο κάλυμμα έχουν εισαχθεί σωστά στον υπολογιστή πριν η πλάκα καθαριστεί και έπειτα σκαναριστεί. Εικόνα: Alex Newman/PRI
“Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν τουλάχιστον 80 γυναίκες που εργάζονταν σε αυτό το χώρο, πάνω σε αυτές τις φωτογραφίες σε γυάλινες πλάκες, ένας ιδιαίτερα αξιοθαύμαστος αριθμός, αν αναλογιστούμε ότι οι γυναίκες ακόμα προσπαθούσαν να πάρουν την κοινωνική συναίνεση για να πάνε στο πανεπιστήμιο, να τις αφήνουν να δουλεύουν μόνες τους πάνω στις επιστήμες,” λέει η Smith Zrull.
Στη φωτογραφική συλλογή γνωστή ως “Plate Stacks [4]” στο Κέντρο Αστροφυσικής Harvard-Smithsonian — η σύγχρονη εκδοχή του τότε Αστεροσκοπείου του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ — η Smith Zrull επιβλέπει ένα έργο ψηφιοποίησης, [5] ώστε οι γυάλινες πλάκες να γίνουν διαθέσιμες στον κόσμο. Από το 2005, ένας ειδικά προσαρμοσμένος σαρωτής ανοίγει το δρόμο για τη συλλογή των πάνω από μισό εκατομμύριο πλακών από το 1885 μέχρι το 1993. Η ομάδα σαρώνει 400 πλάκες την ημέρα — βρίσκονται περίπου στα μισά τώρα — και η Smith Zrull υπολογίζει ότι απομένουν περίπου τρία χρόνια σαρώσεων.
“Άνθρωποι ξέχασαν ότι βρίσκονταν εδώ”
Το περασμένο φθινόπωρο η Smith Zrull έστρεψε την προσοχή της σε περίπου 30 σημειωματάρια στη συλλογή των πλακών, που ανήκουν στις γυναίκες-υπολογιστές.
“Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι πολλά από αυτά τα βιβλία έλειπαν,” λέει η ίδια. “άρχισα να ψάχνω λίγο και τελικά έπεσα πάνω σε κάποιες αποδείξεις ότι ίσως να έχουμε κουτιά στις εξωτερικές αποθήκες, κάτι πολύ συνηθισμένο για τις βιβλιοθήκες γύρω από το Χάρβαρντ.”
Η Smith Zrull βρήκε 118 κουτιά, καθένα από τα οποία περιέχει μεταξύ 20 και 30 βιβλίων. Μέσα υπήρχαν περισσότερα σημειωματάρια από τις γυναίκες-υπολογιστές και σημειωματάρια από αστρονόμους που προηγούνταν χρονικά της φωτογραφίας και έφτιαχναν χειρόγραφα σχέδια των πλανητών και του φεγγαριού.
“Άνθρωποι δεν γνώριζαν ότι υπήρχαν όταν ήταν στην αποθήκη,” λέει η Smith Zrull. “Όπως έρχονταν κι έφευγαν από εδώ διαφορετικοί έφοροι, υποθέτω ότι οι άνθρωποι ξέχασαν ότι βρίσκονταν εδώ. Τώρα που ξέρουμε ότι υπήρχαν, μπορούμε να τους κάνουμε προσβάσιμους στο κοινό, μπορούν να καταγραφούν σε έναν κατάλογο στη βιβλιοθήκη ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να τους μάθουν.”
Τα βιβλία είχαν μεταφερθεί από τη μία βιβλιοθήκη και τη στοίβα με τις πλάκες σε μια άλλη βιβλιοθήκη σε μια αποθήκη με βιβλία, και χάθηκαν ουσιαστικά στην ιστορία, μέχρι που η Smith Zrull άρχισε να ψάχνει για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις γυναίκες-υπολογιστές.
Για να αναστήσει το μύθο τους, επιστράτευσε τη βοήθεια των βιβλιοθηκάριων της Βιβλιοθήκης Wolbach στο Κέντρο Αστροφυσικής. Οι βιβλιοθηκάριοι προετοιμάστηκαν να ψάξουν τα κουτιά χειροκίνητα και να αρχίσουν την εντατική διαδικασία σύνταξης ενός καταλόγου. Ονομάζεται Πρόγραμμα PHAEDRA [6] [en] (ακρώνυμο του “Διατηρώντας τα Πρώιμα Δεδομένα του Χάρβαρντ και την Έρευνα στην Αστρονομία” – “Preserving Harvard’s Early Data and “Research in Astronomy”).
“OK, πιάσαμε λαβράκι!”
Τότε η Smith Zrull έκανε μια άλλη ανακάλυψη στις πλάκες: έναν χειρόγραφο κατάλογο βιβλίων από το 1973.
“Κάποια στιγμή το 1973, κάποιος που υποθέτουμε ότι ονομαζόταν ‘Joe Timko’ έψαξε όλα αυτά τα βιβλία σε επίπεδο ειδών και κατέγραψε όσες περισσότερες πληροφορίες μπορούσε να βρει”, λέει η επικεφαλής των βιβλιοθηκάριων Daina Bouquin. “Δεν έχουμε ιδέα γιατί έγινε αυτό ή τι απέγινε το άτομο που το έκανε, αλλά σκεφτήκαμε, ‘OK, πιάσαμε λαυράκι.’”
Αυτός είναι ο φάκελος που η Smith Zrull βρήκε στις πλάκες και περιελάμβανε ένα δακτυλογραφημένο κατάλογο με όλα τα σημειωματάρια των γυναικών-υπολογιστών. Κάποιος που λεγόταν Joe Timko έψαξε επιμελώς τη συλλογή το 1973. Εικόνα: Alex Newman/PRI
Έπειτα κάποιος βρήκε μια δακτυλογραφημένη εκδοχή του καταλόγου του 1973, με τη σημείωση “Επιτέλους! Ρέιτσελ.” Στην τελευταία σελίδα υπήρχε μια χειρόγραφη “διαδρομή” προς ένα αρχείο υπολογιστή, ένα λογιστικό φύλλο σε ένα διακομιστή του Χάρβαρντ στο οποίο δεν είχε πρόσβαση κανείς μέχρι το 2001.
Η ανακάλυψη επιτάχυνε το έργο της ψηφιοποίηση μήνες, αν όχι χρόνια.
“Από εκεί που δεν είχαμε καθόλου μεταδεδομένα, όπως 30 χαρακτήρες σε κάθε κουτί, φτάσαμε να έχουμε μεταδεδομένα σε επίπεδο ειδών, αναγνώσιμα, τυπογραφημένα, τα οποία θα μπορούσαμε έπειτα να επεξεργαστούμε και να ξεκαθαρίσουμε και να τα μετατρέψουμε σε πραγματικά αρχεία,” εξηγεί η Bouquin. “Ευχαριστούμε τον Joe Timko και πιθανώς την Ρέιτσελ, όπου κι αν βρίσκονται.”
Η βιβιοθήκη ολοκλήρωσε τη μεταγραφή περίπου 200 τόμων. Σήμερα τα σημειωματάρια δύο γυναικών βρίσκονται στην ιστοσελίδα του Κέντρου Μεταγραφής Smithsonian [7][en]. Θα ακολουθήσουν πολλά ακόμα — σχεδόν 2,300 από τα 2,500 συνολικά βιβλία — αλλά η δουλειά έχει ξεκινήσει. Η Bouquin ελπίζει ότι το κοινό θα βοηθήσει στη μεταγραφή των βιβλίων, αλλά αναμένει ότι απαιτούνται ακόμα χρόνια μέχρι να γίνουν όλα αναγνώσιμα.
“Θα μπορείτε να κάνετε μια αναζήτηση εφ’ όλου του κειµένου αυτής της έρευνας”, λέει η Bouquin. “Αν κάνετε αναζήτηση την Βιλαμίνα Φλέμινγκ (Williamina Fleming), δεν θα βρείτε απλώς μια αναφορά αυτής σε μια δημοσίευση όπου δεν ήταν η συγγραφέας της δουλειάς της. Θα βρείτε τη δουλειά της.”
Η Bouquin, αριστερά, και η Smith Zrull, δεξιά, κρατάνε μια πρωτότυπη εικόνα της Βιλαμίνα Φλέμινγκ που απεικονίζεται σε μια πλάκα σε μια φωτογραφία του 1891 που ήταν η πρώτη φωτογραφία που χρησιμοποιήθηκε στο βιβλίο “The Glass Universe”, 2006, της συγγραφέος των best seller Dava Sobell. Η Smith Zrull λέει ότι ξέρουν ότι η εικόνα του 1891 χρησιμοποιήθηκε επειδή ένα παράθυρο είναι κλειστό και το μόνο εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιήσει η Fleming για να μελετήσει την πλάκα είναι το φως του παραθύρου. Εικόνα: Alex Newman/PRI
“Αυτή το βρήκε στην πραγματικότητα”
Η Φλέμινγκ είναι η πρώτη διάσημη γυναίκα-υπολογιστής. Η Φλέμινγκ μετανάστευσε στις ΗΠΑ από τη Σκωτία στα τέλη του 1870. Ενώ ήταν έγκυος, ο άντρας της την εγκατέλειψε και βρήκε δουλειά ως οικιακή βοηθός στο σπίτι του Edward Pickering, του διευθυντή του αστεροσκοπείου. Το 1881 ο Pickering προσέλαβε την Φλέμινγκ στο αστεροσκοπείο. Στη συνέχεια αυτή θα ανακάλυπτε το Νεφέλωμα της Αλογοκεφαλής, θα ανέπτυσσε ένα σύστημα για την κατηγοριοποίηση των αστεριών, βασισμένο στο υδρογόνο που παρατηρούνταν στα φάσματά του, και θα ηγούνταν περισσοτέρων γυναικών-υπολογιστών.
Η Βιβλιοθήκη Wolbach αποκάλυψε μια νέα βιτρίνα στις αρχές Ιουλίου που δείχνει τη δουλειά της Φλέμινγκ. Η βιτρίνα συμπεριλαμβάνει σελίδες από το ημερολόγιό της, καθώς επίσης και τη δουλειά της πάνω στις πλάκες που δείχνουν το νεφέλωμα και το ημερολόγιο που περιέχει αυτή την ανακάλυψη.
Η βιτρίνα στη Βιβλιοθήκη του Wolbach Library περιλαμβάνει σελίδες από ένα ημερολόγιο που κρατούσε η Φλέμινγκ· ένα πορτρέτο της που διάλεξαν οι βιβλιοθηκάριοι επειδή η ίδια περιγράφει ότι αγόρασε ένα καπέλο (όχι απαραίτητα αυτό που απεικονίζεται) στο ημερολόγιο· και ένα από τα βιβλία εργασιών που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, ανοιχτό στη σελίδα που σημείωσε για πρώτη φορά το Νεφέλωμα της Αλογοκεφαλής. Εικόνα: Με την ευγενική χορηγία της Daina Boquin, Βιβλιοθήκη Wolbach
“Όταν ανακαλύφθηκε το Νεφέλωμα της Αλογοκεφαλής, ήταν απλώς μια μικρή “περιοχή νέφωσης σε μια ημικυκλική εσοχή”, λέει η βιβλιοθηκάριος Maria McEachern, που βοήθησε την ομάδα να επιλέξει τα σημειωματάρια για να βρει τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια. “Έτσι το περιέγραψαν τότε. Πέρασαν χρόνια μέχρι να γίνει γνωστό ως το Νεφέλωμα της Αλογοκεφαλής, ενώ ένας από τους άντρες επιστήμονες σε άλλο ίδρυμα που του έδωσε το όνομα ήταν αυτός που πήρε τα εύσημα για αυτό. Μόλις πρόσφατα που ο κόσμος έχει πιο πολλές ακαδημαϊκές γνώσεις ανακαλύφθηκε ότι, ναι, αυτή ήταν που το βρήκε στη πραγματικότητα.
Αλλά η Φλέμινγκ ήταν απλώς η πρώτη από πολλές που θα γίνονταν διάσημες.
Ο Pickering προσέλαβε την Ενριέττα Σουάν Λίβιτ (Henrietta Swan Leavitt) το 1895. Αρμοδιότητά της ήταν να μετράει και να ταξινομεί τη φωτεινότητα των αστεριών. Η κύριά της ανακάλυψη: ένας τρόπος να μπορούν οι αστρονόμοι να μετρήσουν την απόσταση στο διάστημα, γνωστός πλέον ως “ο Νόμος της Λίβιτ”, ως μια προσπάθεια να της δοθούν τα εύσημα για τη δουλειά της.
Η Άννι Τζαμπ Κάννον (Annie Jump Cannon) εντάχθηκε στο Αστεροσκοπείο το 1896, όπου εργάστηκε μέχρι το 1940. Η Κάννον δημιούργησε το Σύστημα Ταξινόμησης του Χάρβαρντ για την ταξινόμηση των αστεριών, που αποτελεί και τη βάση του συστήματος που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα.
Η Σεσίλια Πέιν-Γκαπόσκιν (Cecilia Payne-Gaposchkin) ήρθε στο Αστεροσκοπείο το 1923 και κέρδισε έναν διδακτορικό τίτλο από to Ράντκλιφ (Radcliffe) το 1925, αλλά προσπάθησε σκληρά για να λάβει αναγνώριση από το Χάρβαρντ. Για χρόνια δεν είχε καμιά επίσημη θέση, καθώς εκτελούσε καθήκοντα ως τεχνική βοηθός του τότε διευθυντή Harlow Shapley από το 1927 μέχτι το 1938. Μόλις στα μέσα του 1950 έγινε τακτική καθηγήτρια και αργότερα η πρώτη γυναίκα διευθύντρια τμήματος του Χάρβαρντ.
Τα σημειωματάρια της Πέιν-Γκαπόσκιν είναι τα επόμενα που θα δοθούν για σάρωση και θα υποβληθούν για μεταγραφή. (Τα σημειωματάρια της Λίβιτ και της Κόννον βρίσκονται στη διαδικασία της μεταγραφής).
“Ήταν πάντα εκεί”
“Μου αρέσει να πιστεύω ότι η ανθεκτικότητα επιτυγχάνει πολλά, αλλά πιστεύω ότι κάποιες από αυτές τις γυναίκες βρίσκονται λίγο παραπάνω και παραπέρα από αυτό που νομίζουμε για αυτές όταν σκεφτόμαστε ότι υπερβαίνουμε πράγματα,” λέει η Bouquin.
Και η Bouquin και η Smith Zrull λένε ότι θέλουν να δώσουν στα νέα κορίτσια περισσότερα πρότυπα, όπως τα πρότυπα-υπολογιστές του Χάρβαρτν που δεν ήταν γνωστά όταν ήταν νέα.
“Ναι, δείτε τη Σάλι Ράιντ (Sally Ride), δείτε σύγχρονες γυναίκες που οι άνθρωποι συσχετίζουν με τις βασισμένες στο διάστημα επιστήμες, αλλά πηγαίνετε λίγο πιο πίσω,” λέει η Bouquin. “Ήταν πάντα εκεί. Όσο μπορούσαν, ήταν εκεί.”
Η Smith Zrull — που ως έφηβη μισούσε την ιστορία — είπε ότι προσπάθησε πολύ να βρει γυναίκες που την ενθάρρυναν.
“Μου πήρε πολύ καιρό μέχρι να βρω γυναίκες που ένιωσα ότι ήταν σαν εμένα, που έκαναν σημαντικά πράγματα,” είπε η Smith Zrull. “Πιστεύω ότι περισσότερες γυναίκες πρέπει να ξέρουν ότι δεν είναι μόνες τους, ότι μπορύν να τα καταφέρουν.”