“Οι Μάγια της Γουατεμάλα ανέχονται για χρόνια την κλοπή και την οικειοποίηση των υφασμάτων τους τόσο από ξένες εταιρίες όσο και από εγχώριους μη αυτόχθονες σχεδιαστές”. Φωτογραφία από την κολεκτίβα του Ut'z Bat'z της Julie Houde-Audet. Χρήση με άδεια.
Το 2011 η Alejandra Barrillas, η συμμετέχουσα της Γουατεμάλα στα καλλιστεία Μις Κόσμος, εμφανίστηκε στη σκηνή ντυμένη με μια ενδυμασία που για τα μάτια του υπόλοιπου κόσμου —και πιθανόν και μερικών κατοίκων της Γουατεμάλα— φάνταζε ως μια εξαιρετικά ταιριαστή ντόπια στολή της Γουατεμάλα. Εντούτοις, η γηγενής κοινότητα των Μάγια της Γουατεμάλα εξοργίστηκε [1]. Όπως φαίνεται, η στολή που φόρεσε η Barrillas μετά από υπόδειξη του σχεδιαστή Giovanni Guzmán της Γουατεμάλα ήταν ένα είδος τοπικού τελετουργικού ενδύματος που χρησιμοποιείται αποκλειστικά από άντρες γηραιούς αρχηγούς.
Οι Μάγια της Γουατεμάλα ανέχονται για χρόνια την κλοπή και την οικειοποίηση των υφασμάτων τους τόσο από ξένες εταιρίες όσο και από εγχώριους μη αυτόχθονες σχεδιαστές. Η κοινότητα έχει για παράδειγμα μια διαφωνία με τη σχεδιάστρια Alida Boer [2], που ίδρυσε το Maria’s Bags [3], που χρησιμοποιεί τοπικά σχέδια των Μάγια χωρίς άδεια και πουλάει τα προϊόντα στο διαδίκτυο σε τιμές που ανέρχονται σε US$600.
Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση της Γουατεμάλα έχει κάνει ελάχιστα για την προστασία των υφασμάτων και των σχεδιαστών της τοπικής κοινότητας. Υπάρχει μέχρι και ένα παραθυράκι στους νόμους περί πνευματικών δικαιωμάτων της χώρας που αποκλείουν την πνευματική ιδιοκτησία των Μάγια. Παρόλα αυτά, το γεγονός αυτό δεν εμπόδισε την κυβέρνηση ή την κρατική οργάνωση τουρισμού Inguat από το να χρησιμοποιήσουν τοπικά υφάσματα και χειροτεχνίες για να προωθήσουν τον τουρισμό. Αυτή η συμπεριφορά συμβαδίζει με τη γενική απαξίωση των αυτοχθόνων κατοίκων της Γουατεμάλα που αποτελούν το 40% του πληθυσμού αλλά αποτελούν ταυτοχρόνως και το 80% των φτωχών της χώρας. [4]
“Καλούν τους τουρίστες να έρθουν στη χώρα και μας χρησιμοποιούν ως δόλωμα. Τα ρούχα μας, ο πολιτισμός μας, η δουλειά μας αλλά κανένα χρηματικό ποσό από αυτά που κερδίζουν δεν επιστρέφεται στις αυτόχθονες κοινότητες. Αυτό είναι που καταδικάζουμε με την κατοχύρωση της ευρεσιτεχνίας.” Φωτογραφία από την κολεκτίβα του Ut'z Bat'z της Julie Houde-Audet. Χρήση με άδεια.
Η κοινότητα των Μάγια της Γουατεμάλα ζουν επίσης κάτω από τη σκιά του εμφύλιου πολέμου της Γουατεμάλα που ξέσπασε ανάμεσα στο 1960 και το1996 και είχε ως αποτέλεσμα τη σφαγή ή την εξαφάνιση [5]200.000 γηγενών Μάγια. [5] Περίπου το 83% [6] των ανθρώπων που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν Μάγια και πολλοί άλλοι βρέθηκαν θύματα παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν κατά κύριο λόγο από την κυβέρνηση της Γουατεμάλα και τον στρατό. [6] Υψηλόβαθμα μέλη της κυβέρνησης εκείνης της εποχής έχουν κατηγορηθεί για εγκλήματα πολέμου συμπεριλαμβανομένου του πρώην αρχηγού του κράτους Efraín Ríos Montt ο οποίος κατηγορείται για γενοκτονία. [7]
“Μας συμπεριφέρονται λες και δεν είμαστε άνθρωποι,” αναφέρει η Angelina Aspuac, μια υφάντρα και εκπρόσωπος της Women's Association for Development of Sacatepequez (Γυναικεία οργάνωση για την ανάπτυξη του Sacatepequez (AFEDES), “Καλούν τους τουρίστες να έρθουν στη χώρα και μας χρησιμοποιούν ως δόλωμα. Τα ρούχα μας, ο πολιτισμός μας, η δουλειά μας αλλά κανένα χρηματικό ποσό από αυτά που κερδίζουν δεν επιστρέφεται στις αυτόχθονες κοινότητες. Αυτό είναι που καταδικάζουμε με την κατοχύρωση της ευρεσιτεχνίας.”
“Οι υφάντρες των Μάγια επιχειρηματολογούν ότι, ως καλλιτέχνες, οι δημιουργίες τους πρέπει να αναγνωριστούν ως πνευματική ιδιοκτησία.” Φωτογραφία από την κολεκτίβα του Ut'z Bat'z της Julie Houde-Audet. Χρήση με άδεια.
Η ευρεσιτεχνία στην οποία αναφέρεται η Aspuac αποτελεί τον κεντρικό άξονα της εκστρατείας που ξεκίνησε τον Μάιο του 2016 από της υφάντρες των Μάγια της Γουατεμάλα για να πάρουν πίσω την πολιτιστική τους κληρονομιά. Μια ομάδα από 30 οργανώσεις και 18 γλωσσικές κοινότητες της Γουατεμάλα με επικεφαλής την AFEDES κατέθεσαν αγωγή [8] στο συνταγματικό δικαστήριο της χώρας. Οι υφάντρες των Μάγια επιχειρηματολογούν ότι, ως καλλιτέχνες, οι δημιουργίες τους πρέπει να αναγνωριστούν ως πνευματική ιδιοκτησία. Στην αγωγή ισχυρίζονται ότι είναι αντισυνταγματικό να αποκλείονται οι υφαντικές δημιουργίες των Μάγια από τους νόμους περί προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων της Γουατεμάλα.
Το νομοσχέδιο που πέρασε από το Κογκρέσο θα αναγνώριζε αυτό που οι υφάντρες αποκαλούν “συλλογική πνευματική ιδιοκτησία [9] των αυτοχθόνων”, μεταρρυθμίζοντας πέντε άρθρα που διέπουν τη διεθνή βιομηχανία και τα βιομηχανικά δικαιώματα ιδιοκτησίας. Έχει ως στόχο να ορίσει την πνευματική ιδιοκτησία [10] σε σχέση με το δικαίωμα των γηγενών κατοίκων να ελέγξουν την κληρονομιά τους και να αναγνωρίσουν τα αυτόχθονα έθνη ως δημιουργούς έτσι ώστε να επωφελούντα αυτόματα από τους ήδη υπάρχοντες νόμους πνευματικής ιδιοκτησίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, φορείς που επωφελούνται από τη χρήση ή αναπαραγωγή των χειροποίητων δημιουργιών των Μάγια θα πρέπει να πληρώνουν το δικαίωμα εκμετάλλευσης και να αναφέρουν τους αρχικούς δημιουργούς.
“Μέχρι αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν τέτοιου είδους άρθρα που να προστατεύουν τη συλλογική δημιουργία και δε δίνεται αξία στη δουλειά μας,” αναφέρει η Aspuac, “Αντιθέτως, υπάρχει εκμετάλλευση και εμπορευματοποίηση του πολιτισμού και των σχεδίων μας.”
Η Aspuac αναφέρει ότι τα χρήματα για την ευρεσιτεχνία που θα συλλεχθούν από τα πνευματικά δικαιώματα μπορούν να μοιραστούν στην κοινότητα. Εκείνη θα ορίσει αντιπροσώπους να διαπραγματευθούν εκ μέρους τους με τις εταιρίες που επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν τα σχέδια τους και να διαχειριστούν τη διανομή των χρημάτων στην κοινότητα. Η Aspuac και άλλα ηγετικά μέλη του κινήματος επιθυμούν να επενδυθούν τα χρήματα σε κοινωνικά project όπως σχολές υφαντικής και εκπαίδευσης για τις γυναίκες και τα παιδιά.
Φωτογραφία από τη συλλογικότητα του Ut'z Bat'z της Julie Houde-Audet. Χρήση με άδεια.
Ελπίζουμε ότι με την κατοχύρωση της ευρεσιτεχνίας των υφασμάτων και των σχεδίων τους η κοινότητα των Μάγια θα μπορέσει να αποκτήσει μεγαλύτερη αυτονομία και έλεγχο στην κληρονομιά και τον πολιτισμό της και με αυτόν τον τρόπο θα μετριαστούν δύο από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζει η κοινότητα: η πολιτισμική εκμετάλλευση και η αποστέρηση. Τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που θα συλλεχθούν από την ευρεσιτεχία θα δώσουν επίσης στις κοινότητες τη δυνατότητα να δώσουν τέλος στον φαύλο κύκλο της φτώχιας που επικρατεί εδώ και πολλά χρόνια.
Οι υφάντρες των Μάγια δεν είναι μόνες τους σε αυτή τη μάχη. Το 2015 μέλη της κοινότητας Tlahuitoltepec της Οαχάκα στο Μεξικό, κατηγόρησαν τον Γάλλο σχεδιαστή Isabel Marant ότι αντέγραψε ένα σχέδιο 600 ετών του Τlahuitoltepec [11]. Το 2012, το Έθνος Ναβάχο στις Ηνωμένες Πολιτείες μήνυσε την εταιρία Urban Outfitters [12] επειδή χρησιμοποίησε το όνομά τους σε έναν αριθμό προϊόντων τους περιλαμβανομένων των “Παντελονιών Ναβάχο Χίπστερ” και “Φιάλη Ναβάχο.” Η κυριαρχία αυτού του είδους της πολιτισμικής εκμετάλλευσης και αντιγραφής οδήγησε 189 αντιπροσώπους από αυτόχθονες κοινωνίες από όλον τον κόσμο να συγκεντρωθούν στη Γενεύη τον Ιούνιο του 2017 και να συγκαλέσουν μια ειδική επιτροπή εντός της Παγκόσμιας οργάνωσης πνευματικής ιδιοκτησίας (World Intellectual Property Organization-WIPO) για να σταματήσουν την εκμετάλλευση των αυτοχθόνων πολιτισμών σε ολόκληρο τον κόσμο [13].
Ίσως το πιο σημαντικό για την κοινωνία των Μάγια είναι το γεγονός ότι μια ευρεσιτεχνία θα αποτελούσε μια αναγνώριση της σημασίας και της αξίας της δουλειάς τους. Τα υφάσματα των Μάγια και η ενδυματολογική παράδοση, ειδικά το huipil [14], ένα χειροποίητο ρούχο που φοράνε οι γυναίκες των Μάγια έχουν μεγάλη σημασία για της υφάντρες.
“Ποτέ δε φτιάχνεις ένα huipil έτσι απλά,” λέει η Lucía, μια υφάντρα των Μάγια από το Chichicastenango της συλλογικότητας Ut’z Bat’z [15]. “Έχουν όλα τη σημασία τους. Για παράδειγμα, στο Quiche, τα σχέδια έχουν ερπετά επειδή έχουν καμπύλες όπως η καμπύλη ενός M που συμβολίζει επίσης τα βουνά όπου οι πρόγονοί μας μπορούσαν να σκαρφαλώσουν και να παρατηρήσουν τον περιβάλλοντα χώρο. Ο λαιμός συμβολίζει τον ήλιο και οι γωνίες τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.”
Όπως αναφέρει η Ambrocia Cuma, μια υφάντρα των Μάγια και καθηγήτρια που διδάσκει στο πανεπιστήμιο Tulane, “τα huipiles για εμένα αποτελούν μια ταυτότητα. Είναι ένας θησαυρός γνώσεων επειδή αναπαριστούν τις καθημερινές συζητήσεις της γυναίκας με τη φύση.”