Του Mahdi Ganjavi
Το πρώτο δημιούργημα του Ιρανού κινηματογραφιστή Keywan Karimi, ονόματι Drum, προβλήθηκε στην Εβδομάδα Κριτικών του Φεστιβάλ Βενετίας. Ο Karimi, ο οποίος, λόγω του πολιτικού περιεχομένου του προηγούμενου ντοκιμαντέρ του, “Writing on the City” (2015), καταδικάστηκε από δικαστήριο του Ιράν σε έξι χρόνια φυλάκισης, έφτιαξε το Drum, ενώ περίμενε την εκτέλεση αυτής της ποινής.
Στις 6 Αυγούστου 2016, λίγες μέρες μετά την αποκάλυψη των συμμετοχών για την Εβδομάδα Κριτικών της Βενετίας, η Vatan Emruz, συντηρητική καθημερινή εφημερίδα στην Τεχεράνη, δημοσίευσε ένα μεγάλο άρθρο, που καταδίκαζε το Φεστιβάλ της Βενετίας για την επιλογή του Drum. Το κείμενο αυτό υπενθύμισε στους αναγνώστες ότι ο Karimi είχε καταδικαστεί για ντοκιμαντέρ, που υποστήριζε την μετεκλογική εξέγερση του 2009 και εξέφρασε την οργή ότι “αντί να υποστεί τη δικαστική του ποινή, ο Karimi έκανε άλλη μια ταινία!”
Ο Karimi δεν είναι ο πρώτος Ιρανός σκηνοθέτης που συνέχισε την καριέρα του παρά τις δικαστικές πιέσεις. Ο Jafar Panahi και ο Mohammad Rasuolof συνελήφθησαν το 2010 για “κινηματογράφηση χωρίς άδεια”, ωστόσο διακινδύνευσαν αυστηρότερη δικαστική τιμωρία και συνέχισαν να κάνουν ταινίες.
Η πρωταρχική πρόθεση του άρθρου του Vatan Emruz ήταν να δυσφημίσει τα «δυτικά» φεστιβάλ για την υποστήριξη ταινιών από «έκνομους σκηνοθέτες» που «δαιμονοποιούν» το Ιράν. Το άρθρο αναγνώρισε, ωστόσο, ότι εμφανίζεται μια νέα παράδοση στον ιρανικό κινηματογράφο και ανέφερε ως παραδείγματα αυτού του νέου κινήματος το «Drum» (2016), το “Taxi” του Jafar Panahi (2015) και το “Manuscripts Don't Burn” του Mohammad Rasoulof (2015).
Ο κινηματογράφος των αποκλεισμένων
Στο άρθρο “Keywan Karimi, αφηγητής των τειχών της Τεχεράνης”, η Maryam Hanifi και ο Azad Aziziyan υποστηρίζουν ότι οι μετεπαναστατικοί κινηματογραφιστές του Ιράν μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: προπαγανδιστές, μετριοπαθείς κοινωνικοί κριτικοί και ριζοσπαστικοί κοινωνικοί κριτικοί. Το έργο αυτής της τρίτης και πιο πρόσφατης ομάδας, σύμφωνα με τους συντάκτες, αποτελεί τον “Κινηματογράφο των Αποκλεισμένων” και υποστηρίζουν ότι το έργο του Karimi αποτελεί μέρος αυτού του κύματος.
Αν και συμφωνώ με τους Hanifi και Aziziyan ότι εμφανίστηκε μια νέα ομάδα ριζοσπαστών κινηματογραφιστών στον ιρανικό κινηματογράφο, νομίζω ότι θα πρέπει να αναπτυχθεί η ιδέα ενός «Κινηματογράφου των Αποκλεισμένων», τόσο για να ληφθεί υπόψη η μακρά παράδοση ενός τέτοιου κινηματογράφου στο Ιράν, αλλά και για να διαφοροποιήσει τα προηγούμενα παραδείγματα από τη μετατόπιση που επήλθε μετά τις προεδρικές εκλογές του 2009.
Πολλοί Ιρανοί σκηνοθέτες αποτέλεσαν κοινωνικοί κριτικοί και έχουν κάνει ταινίες που αφηγούνται τις ιστορίες αποκλεισμένων κοινοτήτων: μου έρχονται στο νου οι Suhrab Shahid Saless και Amir Naderi. Μετά την επανάσταση το 1979, μερικοί από αυτούς – ο Naderi, για παράδειγμα – εγκατέλειψαν το Ιράν. Άλλοι, όπως ο Nasir Taqwa'i, σταμάτησαν να κάνουν ταινίες. Τα τελευταία χρόνια, καθώς η ψηφιακή τεχνολογία έχει κάνει τη κινηματογραφική παραγωγή φθηνότερη και πιο προσιτή, αυτό το είδος κινηματογράφου περνά μια αναβίωση. Χάρη στην αλληλεγγύη των κινηματογραφιστών σε άλλες χώρες και την υποστήριξη της ιρανικής κοινωνίας των πολιτών, ορισμένοι πρόσφατα απαγορευμένοι σκηνοθέτες τόλμησαν να αψηφήσουν σοβαρές δικαστικές και πολιτικές πιέσεις και να κάνουν ταινίες.
Οι παράνομες συνθήκες παραγωγής αυτών των κινηματογραφικών ταινιών έχουν αποδειχθεί εύφορες για τους κινηματογραφιστές να «αποκεντρώνονται» από άποψης στυλ και τεχνικής. Μια σύντομη σύγκριση μεταξύ του έργου του Jafar Panahi και του Keywan Karimi καταδεικνύει πώς οι περιστάσεις τους επηρέασαν τη μορφή και τη δομή των ταινιών τους.
Δεν εμπίπτουν όλες οι ταινίες του Panahi στην κατηγορία του “Κινηματογράφου των Αποκλεισμένων”, αλλά τρεις από τις πρόσφατες δουλειές του σίγουρα:This is Not a Film (2011), Closed Curtain (2013) και Taxi (2015). Ο Panahi είναι ο άρχοντας του “factasy“, όρο που επινόησε ο πολιτιστικός κριτικός Hamid Dabashi για να αναφερθεί στον συνδυασμό γεγονότων και φαντασίας. Για το λόγο αυτό, ο Panahi είναι υπερβολικά υποχρεωμένος στον Aμπάς Κιαροστάμι. Έχοντάς λάβει απαγόρευση από το ιρανικό δίκαιο για την παραγωγή ταινιών, ωστόσο, ο Panahi βάσισε τις πρόσφατες αφηγήσεις του στη δική του ζωή, αποτελώντας στη συνέχεια την ενσάρκωση του «έκνομου σκηνοθέτη» στο σύγχρονο Ιράν. Χρησιμοποιώντας το «factasy» ως αφηγηματική τεχνική, ήταν σε θέση να παραδώσει τολμηρή κοινωνική κριτική.
Σε αντίθεση με τον Panahi, σχεδόν όλες οι ταινίες του Karimi μπορούν να θεωρηθούν ότι εμπίπτουν στην κατηγορία “Κινηματογράφος των Αποκλεισμένων”. Το έργο του είναι ένα υπόδειγμα στυλ για διάφορους λόγους. Αρχικά, οι τελευταίες του ταινίες γράφτηκαν και σκηνοθετήθηκαν κατά περιόδους που κλήθηκε είτε για ανάκριση είτε για δίκη. Οι πρωταγωνιστές του είναι συχνά μέλη αποκλεισμένων κοινοτήτων: νυχτοφύλακες (The Adventure of Married Couples), Κούρδοι λαθρέμποροι φυσικού αερίου (Broken Border), γκραφιτάδες (Writing on the City), συνταξιούχοι στρατιωτικοί που έχουν χάσει τα όνειρά τους και τα σπίτια τους σε σεισμό (Anti-Earthquake Conex).
Ο Karimi δεν μειώνει τις προκλήσεις της ιρανικής κοινωνίας σε μια απλή «πολιτισμική» σύγκρουση μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας. Καλεί το κοινό να κοιτάξει βαθύτερα, στην εσωτερική σχέση μεταξύ του πολιτισμού και των συνθηκών παραγωγής, διερευνώντας τον τρόπο, για παράδειγμα, που το πάθος για τη ζωή επιδεινώνεται κατά τη διαδικασία της εύρεσης των προς το ζην (The Adventure of Married Couples), το πώς οι άνθρωποι θα μπορούσαν να χάσουν τη ζωή τους εν τω μεταξύ (Broken Border) ή τη δίψα για την ανάκτηση ανθρώπινων επιθυμιών απαγορευμένων από το νόμο (Anti-Earthquake Conex). Αντιμετωπίζουν επίσης την επίσημη ιδεολογική ιστοριογραφία αναζωογονώντας πολιτικές ιστορίες που έχουν συστηματικά καταπιεστεί (Writing on the City).
Ποιος είναι ο στόχος του “Κινηματογράφου των Αποκλεισμένων”; Ο μεταφραστής Behruz Safdari υποστηρίζει ότι ο κινηματογράφος του Keywan Karimi είναι μια “αυθεντική” τέχνη που προσκαλεί το ακροατήριό της όχι μόνο να συνειδητοποιήσει το περιβάλλον του αλλά και να το αλλάξει. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη και κριτικό Ardawan Tarakemeh, στην εκπροσώπηση μιας πόλης «το κύριο ερώτημα είναι ποια πόλη εκπροσωπείται. Είναι η πόλη της αστικής ή μικροαστικής τάξης; Ή η πόλη των φτωχών, των απόκληρων; Ποιον αντιπροσωπεύει; Και εναντίον ποιου; “Ο Tarakemeh υποστηρίζει ότι η πόλη που εκπροσωπείται στις ταινίες του Karimi είναι η πόλη των απόκληρων, η οποία τείνει να σβηστεί από επίσημες ιδεολογικές αναπαραστάσεις.
Drum: Κινηματογράφος ως επέκταση του γκραφίτι
Η ταινία “Drum” βασίζεται σε ένα μυθιστόρημα του Ali Morad Fada'i Nia. Το μυθιστόρημα του 1960 έχει ως υπόβαθρο την κορυφή του εκσυγχρονισμού της Τεχεράνης, που βασίζεται στην άνθηση της αγοράς πετρελαίου, μια περίοδο που, κατά την άποψη του Κarimi, έχει έντονους παραλληλισμούς με το Ιράν μετά την Συμφωνία Πυρηνικής Ενέργειας με τις ΗΠΑ, καθώς και οι δύο περίοδοι ενστερνίζονται το όνειρο του κεφαλαίου – “είμαστε καλύτεροι αν είμαστε πλουσιότεροι” – με αποτέλεσμα μια «κουλτούρα απληστίας». Για τον Karimi, ο Fada'I Nia, αν και απορρίφθηκε από τους συγχρόνους του, ήταν ένας από τους λίγους διανοούμενους της δεκαετίας του '60 που επέκρινε ριζικά την κοινωνική τάξη που αναδύθηκε ως αποτέλεσμα του καπιταλισμού.
Στο Drum, ο Karimi, ο οποίος έχει παρελθόν ως φωτογράφος, μας καλεί να απολαύσουμε την ομορφιά της ταινίας, ενώ μας κρατά αμήχανους με την ιστορία της. Ένας δικηγόρος λαμβάνει ένα μυστήριο πακέτο από έναν άνδρα, ο οποίος σκοτώνεται σύντομα. Απειλούμενος από μια συμμορία παράνομων αξιωματούχων, ο δικηγόρος κρατά το πακέτο, έως ότου οι απειλές της συμμορίας φτάνουν στο σημείο όπου σκοτώνουν την αγαπημένη του. Σχεδιάζοντας μια αφηρημένη, άχρονη και ονειρική ατμόσφαιρα, ο Κarimi αφηγείται μια ιστορία καταπίεσης και ατομικής αντίστασης, που τελειώνει με την παράλογα τυχαία και χωρίς χαρά νίκη του πρωταγωνιστή. Υπάρχει ελάχιστος διάλογος και ο ρυθμός είναι πολύ αργός, αντανακλώντας στυλ κινηματογραφιστών όπως ο Άκι Καουρισμάκι και ο Μπέλα Ταρ.
Υπό το φως των πιέσεων υπό τις οποίες έγινε το Drum, ο Karimi περιέγραψε την στυλιστική του προσέγγιση ως «αισθητική κρίσης». Σε μια συνέντευξή μου με τον σκηνοθέτη, τον ρώτησα τι σήμαινε αυτό. “Πιστεύω ότι υπάρχει ένα πρόσφατο φαινόμενο, που έχει προκύψει ως αποτέλεσμα των πρόσφατων εξελίξεων, όχι μόνο στο Ιράν, αλλά και παγκοσμίως. Είναι η κατάσταση της κρίσης που έχει ριζώσει σε όλο τον κόσμο. Εννοώ κρίση με την έννοια που ορίζει ο Αγκάμπεν [ΣτΜ: Ιταλός φιλόσοφος], που σημαίνει ένα κράτος που μπορεί να οδηγήσει σε αναστολή του νόμου”.
“Ο νόμος μπορεί να ανασταλεί δύο φορές σε μια κοινωνία. Η πρώτη είναι όταν οι άνθρωποι την αναστέλλουν μέσω της επανάστασης. Η δεύτερη είναι όταν ο νόμος αυτο-αναστέλλεται για την ίδρυση ενός αστυνομικού κράτους. Σε μια τέτοια κατάσταση κρίσης τίποτα δεν είναι προβλέψιμο, όμως όλα αναμένονται. Κατά τα τελευταία έξι-επτά χρόνια, το αστυνομικό κράτος εδραιώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο και στο Ιράν. Όλοι δυσπιστούν εναντίον όλων. Κάτι μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή. Τα καλλιτεχνικά έργα που παράγονται σε αυτή την πρόσφατη περίοδο θα πρέπει να προκύψουν από αυτή την κατάσταση κρίσης. Που σημαίνει ότι πρέπει να έχουν ένα είδος αισθητικής κρίσης και όχι την αισθητική της προηγούμενης εποχής”.
Η αισθητική της ταινίας του, είπε ο Karimi, είναι μια άμεση αναφορά στις δικές του συνθήκες διαβίωσης. “Η κατάσταση της ζωής μου είναι κρίση. Ως πρόσωπο που αντιμετωπίζει ποινή φυλάκισης, δεν μπόρεσα να αποφασίσω για το μέλλον μου και δεν μπορώ ακόμα …. Η μέρα μου ξεκινάει περίπου στις 3 ή 4 το απόγευμα, όταν σιγουρευτώ ότι δε με ψάχνει κάποιος πράκτορας. Η παράνοια ευδοκιμεί σε τέτοιες περιπτώσεις.
“Αυτή η κατάσταση της κρίσης στην οποία ζω έχει επηρεάσει τη μορφή της ταινίας μου. Το απλό γεγονός ότι η άδεια κινηματογράφησής μου ήταν μόνο για 17 μέρες άλλαξε τα πάντα. Μερικές φορές χρειάστηκε να κάνεις γύρισμα για κάτι σε περίπτωση που δεν μπορείς να συνεχίσεις. Δεν μπόρεσα να ηχογραφήσω διάλογο, οπότε έπρεπε να προσθέσω όλο τον ήχο στο στάδιο μίξης του ήχου – δεν υπάρχει φυσικός ήχος στην ταινία. Σκέφτηκα πως αν μου επιτρέπουν την επεξεργασία της ταινίας, τότε θα κάνω κάτι δημιουργικό για τον ήχο. Και έκανα κάτι δημιουργικό. Πρόκειται για μια ταινία που αποτελείται από 84 σκηνές χωρίς περικοπές”.
Ο Karimi δεν εξευγενίζει την κατάστασή του. Συμπράττει την προσωπική του εμπειρία, αναφερόμενος στην ομοιότητα της Δύσης και των υπολοίπων στον σύγχρονο κόσμο. “Είμαι το υπόλοιπο”, λέει, επισημαίνοντας την απρόβλεπτη καθημερινή ζωή του σε μια αστυνομοκρατία, μια κατάσταση την οποία όλοι συνηθίζουμε, σε σημείο που τώρα επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε τις ταινίες μας.
Για τον Karimi, λοιπόν, ένας σκηνοθέτης είναι σαν ένας καλλιτέχνης γκράφιτι, ένας παραβάτης που στερείται τις ανέσεις του συμβατικού ζωγράφου και του οποίου η τέχνη αντικατοπτρίζει τις συνθήκες παραγωγής του. Μέσα από το έργο του, μας καλεί να γνωρίσουμε την κατάσταση της κρίσης στην οποία ζούμε, να αντισταθούμε δημιουργικά στους περιορισμούς που επιβάλλει ένα τέτοιο κράτος.