Ναι στο μποϊκοτάζ της Βραζιλίας ενάντια σε παραδοσιακά καρναβαλικά τραγούδια με σεξιστική και ρατσιστική χροιά;

“Τα μαλλιά σου δε λένε ψέματα, μουλάτα / Επειδή είσαι μουλάτα λόγω χρώματος / Αλλά το χρώμα του δέρματος δεν ξεβάφει, μουλάτα / Μουλάτα, θέλω όλη σου την αγάπη”. Αυτοί είναι οι στίχοι ενός από τα πιο δημοφιλή marchinhas της Βραζιλίας, δημοφιλούς μουσικού είδους στο παγκοσμίου φήμης Καρναβάλι της χώρας.

Το τραγούδι “O Teu Cabelo Não Nega” (Τα μαλλιά σου δε λένε ψέματα) του 1929 συγκαταλέγεται στις καρναβαλικές παραδόσεις, που συζητήθηκαν θερμά τα τελευταία χρόνια στη Βραζιλία ^[2]. Ούτε και τώρα δεν θα είναι διαφορετικά. Τουλάχιστον τρεις ομάδες Καρναβαλιού, που ονομάζονται blocos, έχουν πει ότι θα αφαιρέσουν τέτοιου είδους τραγούδια από τις λίστες αναπαραγωγής τους. Εν τω μεταξύ, άλλοι αντιτίθενται σε ένα τέτοιο κίνημα, δηλώνοντας ότι το Καρναβάλι είναι μια εορταστική περίοδος, όπου πρέπει να εκτίθενται πράγματα.

Μarchinha (μικρό εμβατήριο) είναι ένα είδος μουσικής, που σατιρίζει τη σοβαρότητα των στρατιωτικών παρελάσεων, όπου παίζουν ορχήστρες χάλκινων συνοδεία τυμπάνου. Έγιναν δημοφιλή κατά τη δεκαετία του '30 και εξακολουθούν να αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του Καρναβαλιού σε ορισμένες πόλεις της Βραζιλίας, ιδιαίτερα στο Ρίο ντε Τζανέιρο και στο Σάο Πάολο. Οι στίχοι είναι συχνά κωμικοί και σατιρικοί, με διπλή έννοια, που κάποιοι μπορεί να θεωρούν «πολιτικά μη ορθή».

Ο μουσικός Thiago França, ο δημιουργός του Charanga do França, δημοφιλούς bloco από το Σάο Πάολο, εξέφρασε σε συνέντευξή ^[3] του στην ιστοσελίδα UOL γιατί είναι ενάντια σε τραγούδια όπως το “O Teu Cabelo Não Nega”:

É uma afirmação racista. Deixar essa música de fora não deixa a festa menos animada e a gente consegue fazer um baile em que todo mundo se diverte numa boa. Sou responsável por 50 músicos, 20 pessoas da produção e cerca de 10 mil pessoas que vão com a gente para a rua. Tenho essa preocupação de não ofender quem está ali. A sátira deve existir com quem é opressor, não com quem é oprimido. Por outro lado, não quero insinuar que quem toca é racista. Cada um sabe de si. Essa decisão faz sentido para mim.

Είναι μια ρατσιστική επιβεβαίωση. Η παράλειψη αυτού του τραγουδιού δεν μειώνει τη διασκέδαση στο πάρτι και καταφέρνουμε να έχουμε μια συγκέντρωση, που όλοι μπορούν να απολαύσουν. Είμαι υπεύθυνος για 50 μουσικούς, 20 παραγωγούς και περίπου 10.000 ανθρώπους που θα έρθουν μαζί μας στο δρόμο. Έχω αυτή την ανησυχία να μην προσβάλω όποιον είναι εκεί. Η σάτιρα πρέπει να αφορά τους καταπιεστές, όχι εκείνους που καταπιέζονται. Από την άλλη πλευρά, δεν θέλω να υπονοήσω ότι εκείνοι που παίζουν το τραγούδι αυτό είναι ρατσιστές. Κάθε άνθρωπος ξέρει τι είναι καλύτερο για τον εαυτό του. Αυτή η απόφαση έχει νόημα για μένα.

Η Renata Rodrigues, μια από τους διοργανωτές του Mulheres Rodadas, άλλο bloco από το Ρίο, είχε τα ακόλουθα να πει σε μια συνέντευξη στο βραζιλιάνικο ραδιοφωνικό δίκτυο CBN (μέσω O Globo): ^[4]

Se a gente é um bloco feminista, não temos como passar ao largo dessas coisas. Se isso está sendo considerado ofensivo, acho que a gente não deve fazer coro.

Aν είμαστε φεμινιστικό bloco, δεν υπάρχει τρόπος να κρατήσουμε απόσταση από αυτά τα πράγματα. Εάν αυτό θεωρείται προσβλητικό, νομίζω ότι δεν πρέπει να το ακολουθήσουμε.

Όσον αφορά τα marchinhas, άλλα τραγούδια περιλαμβάνουν κλασικά στερεότυπα, των οποίων οι στίχοι είναι πολύ γνωστοί μεταξύ Βραζιλιάνων, όπως το “Maria Sapatão” (1981) και το “Cabeleira do Zezé” (1964), και τα δυο από τον João Roberto Kelly. Ας δούμε σύντομα μερικούς από τους στίχους από αυτά τα δύο τραγούδια:

Maria Sapatão*
Sapatão, Sapatão
De dia é Maria
De noite é João

O sapatão está na moda
O mundo aplaudiu
É um barato, é um sucesso
Dentro e fora do Brasil

Μαρία Παπουτσάρα
Παπουτσάρα, Παπουτσάρα
Το πρωί είναι Μαρία
Και το βράδυ είναι Γιάννης

Η παπουτσάρα έχει στυλ
ο κόσμος χειροκρότησε
Είναι κουλ, είναι επιτυχία
εντός και εκτός Βραζιλίας

Ο όρος “Sapatão”, που σημαίνει “μεγάλο παπούτσι”, είναι γενικά υποτιμητική αργκό που χρησιμοποιείται στη Βραζιλία για τις μπουτς λεσβίες και προϋπήρχε του τραγουδιού, αλλά έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής και από αυτό. Ορισμένες λεσβίες τη δεκαετία του '70 λέγεται ότι απολάμβαναν να φοράνε ανδρικά παπούτσια, αλλά δε βρίσκανε μεγέθη που να τους κάθονται καλά κι έτσι τα παπούτσια που φορούσανε τους ήταν πολύ μεγάλα.

Olha a cabeleira do Zezé
Será que ele é?
Será que ele é?
…..
Corta o cabelo dele!
Corta o cabelo dele!

Κοίτα τη μαλλούρα του Zezé
Λες να είναι;
Λες να είναι;
…..
Κόψτε του το μαλλί!
Κόψτε του το μαλλί!

Σύμφωνα με ένα άρθρο σχετικά με τα υπονοούμενα των καρναβαλικών marchinha από την ηλεκτρονική πύλη ευαισθητοποίησης για την ψυχική υγεία (En)Cena ^[5], ο συνθέτης Kelly, πλέον 78 ετών, ισχυριζόταν πάντοτε ότι το «Cabeleira do Zezé» αναφέρεται στην αντι-κουλτούρα της δεκαετίας του '60, όταν οι άνδρες είχαν μακριά μαλλιά. Υπάρχει επίσης και διπλή έννοια, ωστόσο, ότι ο Zezé είναι είτε μυστικά ομοφυλόφιλος είτε απλά γυναικοφέρνει.

Οι παραδόσεις υπόκεινται σε κριτική

Το Καρναβάλι είναι μια σημαντική γιορτή στη Βραζιλία, που βγάζει εκατομμύρια ανθρώπων στους δρόμους για εορταστικές εκδηλώσεις που διαρκούν τουλάχιστον πέντε ημέρες. Τα μουσικά είδη και η κουλτούρα του πάρτι ποικίλλουν από τη μία περιοχή στην άλλη. Στις βορειοανατολικές πόλεις, όπως το Σαλβαδόρ, κυριαρχούν στυλ όπως η μουσική axé, ενώ ο διάσημος διαγωνισμός των σοχλών σάμπα είναι χαρακτηριστικό των νοτιοανατολικών πόλεων, όπως το Ρίο ντε Τζανέιρο. Η κουλτούρα κοστουμιών και συγκροτημάτων χάλκινων, η οποία είχε μαραθεί από τα τέλη της δεκαετίας του '70, έχει αναβιώσει κατά την τελευταία δεκαετία σε πολλές πόλεις, ειδικά στο Ρίο ντε Τζανέιρο και το Σάο Πάολο, φέρνοντας στο προσκήνιο τα κάπως ξεχασμένα marchinhas.

Άλλες παραδόσεις αποκριάτικων στολών έχουν επίσης περάσει “από κόσκινο”, όπως η στολή “Ινδιάνων” και η “nega maluca”, που σημαίνει “τρελή μαύρη”, τα χαρακτηριστικά της οποίας περιλαμβάνουν μαύρη βαφή προσώπου και ρούχα που συνδέονται με οικιακές βοηθούς. Το 2015, το bloco “Domésticas de Luxo” (Εντυπωσιακές Οικιακές Βοηθοί) από την πόλη Juiz de Fora αποτέλεσε αντικείμενο πολλής διαδικτυακής κριτικής, ^[6] καθώς τα μέλη της παραδοσιακά ντύνονται ως μαύρες υπηρέτριες. Το bloco υπάρχει από το 1958. ^[7]

Μιλώντας για τα marchinhas που συνέθεσε, ο João Roberto Kelly είπε στην εφημερίδα O Globo τα ακόλουθα ^[8] σχετικά με τη διαμάχη:

Acho um pouco exagerada. Eu respeito todo mundo, todas as opiniões, mas acho que o carnaval é uma festa tão alegre, tão pura, é brincadeira em cima de brincadeira. O sujeito vai censurar uma letra de carnaval? No carnaval, o homem se veste de mulher, mulher se veste de homem, a gente brinca com careca, com barrigudo, brinca com todo mundo. A gente sai fantasiado de índio, sai assim, sai assado.

Νομίζω ότι είναι λίγο υπερβολικό. Τους σέβομαι όλους, όλες τις απόψεις, αλλά νομίζω ότι το Καρναβάλι είναι ένα τόσο χαρούμενο, αγνό πάρτι, που είναι αστείο διπλό. Κάποιος θα κάτσει να λογοκρίνει τους στίχους του καρναβαλιού; Κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού, άντρες ντύνονται σαν γυναίκες, γυναίκες ντύνονται σαν άνδρες, παίζουμε με φαλακρούς άνδρες, με χοντρούς, με τα πάντα. Βγαίνουμε έξω ντυμένοι ως ιθαγενείς, βγαίνουμε σαν κάτι ή κάτι άλλο.

Και όταν ρωτήθηκε αν το θεωρούσε μια μορφή patrulha, λέξη υποτιμητική που αναφέρεται σε ακτιβιστικές ομάδες πίεσης, είπε:

É uma patrulha, mas sem necessidade. O carnaval é isso, é todo mundo solto, todo mundo procurando fazer uma fantasia qualquer. E agora vem o politicamente correto, o que é, o que não é… Essas músicas todas têm por volta de 50 anos, e o povo as consagrou, o povo gosta de cantar.

Είναι patrulha, αλλά δεν υπάρχει καμία ανάγκη γι’ αυτό. Είναι Καρναβάλι, τα πάντα είναι πιο χαλαρά, όλοι θέλουν να φτιάξουν κάποιο είδος κοστουμιού. Και τώρα έρχονται οι πολιτικώς ορθοί, λέγοντας τι είναι, τι δεν είναι … Αυτά τα τραγούδια κυκλοφορούν εδώ και περίπου 50 χρόνια, και ο κόσμος αφιερώνεται σε αυτά, τους αρέσει να τα τραγουδάνε.

Blocos που δεν συμμετέχουν στην κατάργηση των εν λόγω τραγουδιών μοιράζονται τη γνώμη του Kelly. Ο Pedro Ernesto Marinho, ο πρόεδρος ενός τέτοιου καρναβαλικού ομίλου, του Cordão da Bola Preta, δήλωσε ^[4]:

Não consideramos essas marchinhas ofensivas. Quem as compôs, certamente, não tinha essa intenção. Carnaval é uma grande brincadeira. Essa polêmica não vai levar ninguém a lugar algum e até desmerece o carnaval. O preconceito está mais dentro das nossas cabeças do que nas marchinhas.

Δεν θεωρούμε αυτά τα αποκριάτικα τραγούδια προσβλητικά. Οι συνθέτες σίγουρα δεν είχαν αυτή την πρόθεση. Το Καρναβάλι είναι ένα μεγάλο παιχνίδι. Αυτό το σκάνδαλο δεν θα βγάλει πουθενά και δεν το αξίζει καν το Καρναβάλι. Η προκατάληψη βρίσκεται περισσότερο στο μυαλό μας παρά στα αποκριάτικα τραγούδια.

Σε ένα από τα πολλά κείμενα γνώμης που προέκυψαν, ο συντάκτης ενός άρθρου από την βραζιλιάνικη ειδησεογραφική ιστοσελίδα G1 ^[9] με τίτλο “Η απαγόρευση εσφαλμένων καρναβαλικών τραγουδιών είναι άχρηστη, αλλά η περισυλλογή για τους στίχους είναι απαραίτητη” λαμβάνει υπόψιν και τις δύο πλευρές:

Talvez o melhor, em ambos os casos, seja refletir sobre o conteúdo dessas músicas e cantá-las em contexto adequado – como em um baile ou bloco de Carnaval, no caso das marchinhas – com a consciência de que não há mais como defender tais letras e, sobretudo, de que é preciso combater o racismo e a violência contra a mulher em qualquer tempo ou lugar. Inclusive em um baile ou bloco que toque O teu cabelo não nega e que, por acaso, registre caso de racismo ou de violência contra a mulher. Boicotar tais músicas é ineficaz, assim como pôr na mira qualquer outra composição que tenha a palavra mulata na letra chega a ser risível pelo exagero. Ter bom senso também é ser politicamente correto.

Ίσως το καλύτερο, και στις δύο περιπτώσεις, είναι να προβληματιστούμε για το περιεχόμενο αυτών των τραγουδιών και να τα τραγουδήσουμε σε ένα κατάλληλο πλαίσιο – όπως σε ένα χορό ή σε ένα καρναβαλικό bloco, στην περίπτωση των marchinhas, έχοντας επίγνωση ότι δεν υπάρχει κανένας τρόπος να υπερασπιστούμε αυτούς τους στίχους και πάνω απ’ όλα ότι είναι απαραίτητο να καταπολεμήσουμε τον ρατσισμό και τη βία εναντίον των γυναικών οποτεδήποτε και οπουδήποτε, συμπεριλαμβανομένου ενός χορού ή ενός μπλοκ που παίζει «O Teu Cabelo Não Nega» και αυτό, κατά τύχη, επικαλείται ρατσισμό ή βία κατά των γυναικών. Το μποϊκοτάζ αυτών των τραγουδιών είναι αναποτελεσματικό, όπως και η απαγόρευση οποιουδήποτε άλλου τραγουδιού με τη λέξη mulata στους στίχους είναι υπερβολικά αστεία. Το να έχεις κοινή λογική είναι επίσης πολιτικά ορθό.

Μια συζήτηση σίγουρα λαμβάνει χώρα, αμφισβητώντας ιδέες. Τα blocos ενάντια στους στίχους που αναφέρονται παραπάνω δεν απαιτούν απαγόρευση των τραγουδιών σε ολόκληρο το Καρναβάλι, απλώς αποφασίζουν να αμφισβητήσουν τις ιδέες μέσα σε αυτά. Όσοι διαφωνούν με την πραγματοποίηση οποιωνδήποτε αλλαγών είναι ελεύθεροι να πάνε αλλού και έχουν κυριολεκτικά εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, άλλες διαθέσιμες επιλογές. Τελικά, ό,τι αλλαγές γίνουν θα κάνουν απλά το Καρναβάλι κάτι περισσότερο από αυτό που είναι ήδη: ένα γεγονός όπου υπάρχει κάτι για όλους.