Με τι γελούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της Λατινικής Αμερικής;
Στιγμιότυπο από την συνέντευξη στον Omar Rincón στο μέσο της Νικαράγουα, Confidencial.
Σε μια συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε στη Νικαράγουα από το μέσo Confidencial, o Omar Rincón, αναγνωρισμένος Κολομβιανός ερευνητής και κριτικός μέσων εξήγησε τους τρόπους, με τους οποίους σημαντικό μέρος των Λατινοαμερικανών γελούν μέσω των κοινωνικών δικτύων.
Στη συνέντευξη κατορθώνει να δει πώς τα γενικά θέματα έχουν εξελιχθεί με τον καιρό και επίσης πώς τα memes έχουν καταφέρει να διασώσουν τοπικούς τρόπους για να κάνουν χιούμορ, που επίσης συνδέονται με τα αστεία που έχουν απήχηση στα δίκτυα εκτός περιοχής. Ο Rincón επεσήμανε τις διαφορές μεταξύ των τύπων χιούμορ, εκείνων που εμφανίζονται στα μέσα ενημέρωσης και εκείνων που κάνουν οι άνθρωποι με αυθόρμητο τρόπο. Παράλληλα, μεταξύ αυτών των διαφορών, τόνισε τη βάση αυτού που ο ίδιος αποκαλεί “καλό χιούμορ”, το οποίο βασίζεται στην ικανότητα να γελάς με τον εαυτό σου: “Εάν κάποιος είναι ικανός να γελάσει με τον εαυτό του, σημαίνει ότι δεν παίρνει τόσο σοβαρά τον εαυτό του”.
Σύμφωνα με τον Rincón, χιούμορ και εξουσία τα πηγαίνουν πολύ άσχημα, και ως εκ τούτου οι επικοινωνιακές στρατηγικές διαφόρων Λατινοαμερικανών ηγετών κρατών, όπως ο πρώην πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγο Τσάβες και ο πρόεδρος του Εκουαδόρ Ραφαέλ Κορρέα, βασίζονται σε δομές επικοινωνίας με τις μάζες που δεν συνδυάζονται καλά μέσα σε χώρους διαλόγου και απαντούν επιθετικά στους πολιτικούς κριτικούς τους. Τόσο ο Τσάβες όσο και ο Κορρέα ήταν το κέντρο τηλεοπτικών προγραμμάτων, με τα οποία επιδιώκουν να επικοινωνούν με τους πολίτες τους. Ωστόσο, αυτά τα προγράμματα ήταν το σκηνικό φιλονικιών με επικριτές των κυβερνήσεών τους, μέσα ή έξω από τη χώρα:
Creo que por eso quieren dominar tanto las pantallas. Tener buen sentido del humor es autocriticarse, y estos “telepresidentes” que es como llamo a los políticos obsesionados con la pantalla no aceptan ningún tipo de crítica […] El humor es la herramienta de los débiles porque ante el humor no se puede responder. […] Ningún autoritario o poderoso acepta el humor, lo persiguen desesperadamente. Desde [el caso] Charlie Hebdo [el medio humorístico francés atacado por fundamentalistas religiosos] pasando por Correa […y por] por Uribe a quien nunca se le conoce sonrisa. […] Chavez tenía “mal humor” le gustaba burlarse y hacer chistes, pero no recibirlos; y la base del humor es saber reírse de uno mismo. En eso ha hecho un mejor trabajo Obama
“Νομίζω ότι γι’ αυτό θέλουν τόσο να κυριαρχήσουν στις οθόνες. Το να έχεις καλή αίσθηση του χιούμορ είναι να κάνεις αυτοκριτική, και αυτοί οι “τηλεπρόεδροι” που είναι όπως αποκαλώ τους εμμονικούς με την οθόνη πολιτικούς, δεν δέχονται κανενός είδους κριτική […] Το χιούμορ είναι το εργαλείο των αδυνάτων επειδή απέναντι στο χιούμορ δεν μπορείς να απαντήσεις […] Κανείς άρχων ή ισχυρός δεν δέχεται το χιούμορ, το καταδιώκουν απελπισμένα. Από [την περίπτωση του] Charlie Hebdo [το γαλλικό χιουμοριστικό μέσο που χτυπήθηκε από θρησκευτικούς φονταμενταλιστές] περνώντας στον Κορρέα […και για] στον Ουρίμπε τον οποίο κανείς δεν έχει δει να χαμογελά. […] Ο Τσάβες είχε “κακό χιούμορ”, του άρεσε να πειράζει και να κάνει αστεία, αλλά όχι να τα λαμβάνει και η βάση του χιούμορ είναι να ξέρεις να γελάς με τον εαυτό σου. Σε αυτό έκανε καλύτερη δουλειά ο Ομπάμα.
Ωστόσο, δεν έχουν όλες οι πολιτικές προσωπικότητες στη Λατινική Αμερική αποτύχει στο ίδιο σημείο. Για τον Rincón, υπάρχουν εκείνοι που καταφέρνουν να μετατραπούν σε αναγνωρισμένες προσωπικότητες στις παγκόσμιες συζητήσεις παρά τη μη εκμετάλλευση πόρων μαζικής επικοινωνίας:
Yo hago la diferencia entre los “reyes locales”, gente que domina en su comarca, pero mundialmente no son nadie (…) [y quienes logran hacerse nombre internacionalmente…] El héroe del buen humor es [José “Pepe”] Mujica [el ex-presidente de Uruguay]. Eso lo hace un pop star. Mujica fue un tipo de un país re-pequeñito, que se volvió un pop star mundializado, que es lo que en realidad funciona.
“Εγώ κάνω τη διαφορά μεταξύ των “τοπικών βασιλιάδων”, των ανθρώπων που κυριαρχούν στην περιοχή τους, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα δεν είναι τίποτα (…) [και εκείνοι που καταφέρνουν να γίνουν όνομα διεθνώς…] Ο ήρωας του καλού χιούμορ είναι ο [José “Pepe”] Μουχίκα [ο πρώην πρόεδρος της Ουρουγουάης]. Αυτό τον κάνει έναν λαϊκό αστέρα. Ο Μουχίκα ήταν ένας τύπος από μια πολύ μικρή χώρα, που έγινε ένας παγκοσμιοποιημένος λαϊκός αστέρας, που είναι αυτό που στην πραγματικότητα λειτουργεί.
Η καρικατούρα εκ νέου εφεύρημα από το Web του λαού
Oι γέφυρες που δημιουργούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τους χρήστες τους φτάνουν επίσης σε ήδη παραδοσιακά είδη, όπως είναι η περίπτωση της καρικατούρας. Με αυτή την έννοια, τα ανέκδοτα επεκτείνονται όχι μόνο στα γεγονότα στην πολιτική, αλλά σε νέα “σοβαρά” θέματα όπως η ποπ κουλτούρα:
Las redes sociales redescubrieron la caricatura, pero llevada a niveles distintos. (…) En video, en youtube hay caricaturas sobre no solamente los políticos, sino también sobre la cultura pop. Quienes tienen mayor subscripción son quienes hacen caricaturas de una realidad pop. La caricatura refleja la capacidad que tenemos de ironizar sobre realidades que nos tomamos muy en serio, y como el mundo contemporáneo se está tomando muy en serio el mundo pop y de la farándula, entonces la caricatura está yendo más hacia el espectáculo.
Τα κοινωνικά δίκτυα ανακάλυψαν ξανά την καρικατούρα, αλλά την έφεραν σε διαφορετικά επίπεδα. (…) Σε βίντεο, στο youtube, υπάρχουν καρικατούρες όχι μόνο για τους πολιτικούς, αλλά επίσης για την ποπ κουλτούρα. Εκείνοι που έχουν τη μεγαλύτερη συνδρομή είναι εκείνοι που κάνουν καρικατούρες μιας ποπ πραγματικότητας. H καρικατούρα αντικατοπτρίζει την ικανότητα που έχουμε να ειρωνευόμαστε πραγματικότητες που παίρνουμε πολύ σοβαρά, και καθώς ο σύγχρονος κόσμος παίρνει πολύ σοβαρά τον ποπ κόσμο και της showbiz, τότε η καρικατούρα πάει περισσότερο προς το θέαμα.
Τα memes: Μια λατινοαμερικάνικη ιδιαιτερότητα
Για τον Omar Rincón, οι Λατινοαμερικάνοι είναι πολύ καλοί στο να επισημαίνουν λεπτομέρειες: “Από μια πραγματικότητα είμαστε ικανοί να βγάζουμε ένα πράγμα πολύ γρήγορα. Και να λέμε κάτι που μοιάζει χιουμοριστικό και ειρωνικό συγχρόνως. Σε αυτό που είμαστε πολύ κακοί είναι στο να επιχειρηματολογούμε, αυτό…στο να γράψουμε λίγες παραγράφους:
La caricatura tiene la ventaja de tener la capacidad visual de descubrir algo. Pero el texto es complementario. En los memes se parte de que la foto en sí misma no es la que produce [el impacto], sino que es la frase, es la espontaneidad latinoamericana de la frase rápida. Por eso ha gustado mucho en América Latina.
Η καρικατούρα έχει το πλεονέκτημα να έχει την οπτική ικανότητα να αποκαλύψεις κάτι. Αλλά το κείμενο είναι συμπληρωματικό. Στα memes υποτίθεται ότι η ίδια η φωτογραφία δεν είναι αυτή που παράγει [την επίδραση], αλλά είναι η φράση, ο λατινοαμερικανικός αυθορμητισμός της γρήγορης φράσης. Γι’ αυτό άρεσε τόσο στη Λατινική Αμερική.
Και συνεχίζει με μια αναφορά στη χρήση της γραπτής και προφορικής γλώσσας και πώς οι άνθρωποι κάνουν γέφυρες στην καθημερινότητα:
Lo que están recuperando los memes es la espontaneidad oral y rápida de los latinoamericanos. A la foto se le pone encima una frase y esa frase puede funcionar. (…). Por ejemplo, cuando hay un evento, como un evento deportivo, o un evento político, pues es muy fácil tomar una foto de cualquier cosa y poner una frase [corta] encima de eso que llama la atención de la foto en la que está. Es casi como una “oralidad visual”: Arrancas en lo oral, terminas escribiendo, pero en el fondo es para crear un impacto visual. Por eso es tan fácil [encontrar memes en la región], la gente es muy ingeniosa en las frases que dice. Un teórico decía algo muy importante: América Latina se acostumbró a hablar en sus textos. Nosotros no decimos nunca lo que pensamos en primer instancia, sino en sub-textos. Entonces las frases, los tonitos son los que funcionan, y el meme recupera eso, entonces es muy fácil y muy divertido hacerlo. ¿Qué hace que un meme conecte? Que pueda conectarse con las ironías del mundo local de cada región.
Αυτό που ανακτούν τα memes είναι ο προφορικός και γρήγορος αυθορμητισμός των Λατινοαμερικανών. Πάνω στη φωτογραφία μπαίνει μια φράση και αυτή η φράση μπορεί να λειτουργήσει. (…) Για παράδειγμα, όταν υπάρχει ένα γεγονός, όπως ένα αθλητικό γεγονός, ή ένα πολιτικό γεγονός, είναι πολύ εύκολο να τραβήξεις μια φωτογραφία από οτιδήποτε και να βάλεις μια φράση [σύντομη] πάνω από αυτή που να τραβάει την προσοχή από την φωτογραφία στην οποία βρίσκεται. Είναι σχεδόν σαν μια “οπτική προφορικότητα”: Ξεκινάς προφορικά, τελειώνεις γράφοντας, αλλά στο βάθος είναι για να δημιουργήσεις μια οπτική επίδραση. Γι’ αυτό είναι τόσο εύκολο [να βρεις memes στην περιοχή], οι άνθρωποι είναι πολύ ευρηματικοί στις φράσεις που λένε. Ένας θεωρητικός έλεγε κάτι πολύ σημαντικό: Η Λατινική Αμερική συνήθισε να μιλάει στα κείμενά της. Εμείς δεν λέμε ποτέ αυτό που σκεφτόμαστε αμέσως, αλλά σε υπο-κείμενα. Τότε οι φράσεις, οι ήχοι είναι αυτά που λειτουργούν, και το meme ανακτά αυτό, επομένως είναι πολύ εύκολο και πολύ διασκεδαστικό να το κάνεις. Τι κάνει ένα meme να συνδέει; Το ότι μπορεί να συνδεθεί με τις ειρωνείες του ντόπιου κόσμου κάθε περιοχής.
Ωστόσο, υπάρχουν memes που συγκρατούν στερεότυπα, και ανοίγουν ζητήματα πολιτιστικής τάξης:
Los memes que en Colombia [que] molestan mucho, [son los que] siempre [son adaptados] a la droga. La gente se molesta mucho, pero la respuesta son memes con Pablo Escobar, nuestro más grande narcotraficante […] eso habla mucho de la identidad de Colombia.
Τα memes που στην Κολομβία [που] ενοχλούν πολύ, [είναι αυτά που] πάντα [προσαρμόζονται] στα ναρκωτικά. Οι άνθρωποι ενοχλούνται πολύ, αλλά η απάντηση είναι memes με τον Πάμπλο Εσκομπάρ, τον δικό μας μεγαλύτερο διακινητή ναρκωτικών […] αυτό λέει πολλά για την ταυτότητα της Κολομβίας.
Και όσον αφορά στη σχέση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των memes και του χιούμορ τους, με τα παραδοσιακά μέσα, ο Rincón σχολιάζει:
Los memes se vuelven famosos cuando los retoman los medios de comunicación. Los memes se están volviendo cada vez más importantes porque los medios de prensa y TV es lo que le da densidad a las redes. […] y esto además es una fuente rápida de información en un mundo en el que los medios cuentan cada vez con menos recursos humanos. Pero eso también tiene que ver con la necesidad de producir. La gente quiere producir información. Quiere producir comentario, quiere tener opinión pública. Y de pronto la gente, los jóvenes sobre todo, no son capaces de tener una opinión pública muy elaborada, pero tienen la posibilidad de hacer una frase que parezca simpática.
Τα memes γίνονται διάσημα όταν τα αναπαράγουν τα μέσα επικοινωνίας. Tα memes καθίστανται κάθε φορά πιο σημαντικά επειδή τα έντυπα μέσα και η τηλεόραση είναι αυτό που δίνει μεγαλύτερη πυκνότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. […] και αυτή είναι επίσης μια γρήγορη πηγή πληροφόρησης σε έναν κόσμο στον οποίο τα μέσα μετρούν κάθε φορά με λιγότερους ανθρώπινους πόρους. Αλλά αυτό επίσης έχει να κάνει με την ανάγκη για παραγωγή. Οι άνθρωποι θέλουν να παράγουν πληροφορία. Θέλουν να παράγουν σχολιασμό, θέλουν να έχουν δημόσια γνώμη. Και ξαφνικά οι άνθρωποι, κυρίως οι νέοι, δεν είναι ικανοί να έχουν μια δημόσια γνώμη πολύ επεξεργασμένη, αλλά έχουν τη δυνατότητα να σχηματίσουν μια φράση που μοιάζει συμπαθητική.
Ο Rincón αναπτύσσει περισσότερο το χιούμορ και τα επίπεδά του σε άλλα κείμενα γνώμης πιο κριτικά με τα μέσα επικοινωνίας της περιοχής γενικότερα, και της Κολομβίας ειδικότερα. Για τον Rincón, το λιγότερο επεξεργασμένο χιούμορ “είναι αυτό που έχει rating. Το σεξιστικό, ομοφοβικό χιούμορ και αυτό που χλευάζει τους άλλους”:
Lo cierto es que en esa pobreza que es nuestra televisión, este programa tiene un ‘rating’ aceptable. Los colombianos reconocemos que no tenemos más humor que la burla, hacer el ridículo o practicar nuestros sexismos o racismos. Nos reímos mucho de los demás, lástima que el buen humor sea reírse de uno mismo.
Το σίγουρο είναι ότι σε αυτή την ένδεια της τηλεόρασής μας, αυτό το πρόγραμμα έχει ένα αποδεκτό ‘rating’. Οι Κολομβιανοί αναγνωρίζουμε ότι δεν έχουμε άλλο χιούμορ πέρα από την καζούρα, να κάνουμε τον γελοίο ή να εφαρμόζουμε τον σεξισμό και τον ρατσισμό μας. Γελάμε πολύ με τους άλλους, κρίμα που το καλό χιούμορ είναι να γελάς με τον ίδιο σου τον εαυτό.
