[1]Η φωτογραφία που πυροδότησε έντονη συζήτηση στη Βραζιλία. Στιγμιότυπο οθόνης από την σελίδα του Lucas Landau στο Facebook.
Είναι παραμονή Πρωτοχρονιάς σε έναν από τους πιο διάσημους τουριστικούς προορισμούς στον κόσμο. Ενώ 2,4 εκατομμύρια άνθρωποι [2]συγκεντρώνονται στην παραλία Κοπακαμπάνα του Ρίο ντε Τζανέιρο για να παρακολουθήσουν τα πυροτεχνήματα, ο φακός του ανεξάρτητου φωτογράφου Lucas Landau συλλαμβάνει ένα νεαρό μαύρο αγόρι. Είναι βρεγμένο και χωρίς πουκάμισο και στέκεται στη θάλασσα με το νερό να φτάνει ως στα γόνατά του. Τα χέρια του είναι σταυρωμένα στη μέση του, μοιάζει να τρέμει, αλλά παραμένει εκεί, γοητευμένο από αυτό που βλέπει στον ουρανό. Πίσω του, εκτός της εστίας της φωτογραφικής μηχανής, ένα πλήθος ανθρώπων ντυμένο στα λευκά, βγάζει αυτοφωτογραφίες και γιορτάζει.
Ο Landau δημοσίευσε την λήψη στο Facebook, το Instagram, το Twitter, η φωτογραφία σύντομα κοινοποιήθηκε στο WhatsApp με μια ψεύτικη ιστορία για ένα εγκαταλλελειμμένο και άστεγο αγόρι και οι άνθρωποι άρχισαν να το διαβάζουν. Κάποιοι είδαν φτώχεια και θλίψη, ένα μαύρο αγόρι που ενσωμάτωσε την ανισότητα της Βραζιλιάνικης κοινωνίας.
Αλλά αυτές οι υποθέσεις σύντομα αποκρούστηκαν.
Η Stephanie Ribeiro, μία μαχητική μαύρη ακτιβίστρια στη Βραζιλία με 46.000 οπαδούς στο Facebook, αμφισβήτησε [3] την προοπτική:
Para mim não tem diferença quem vê um menino negro e já associa com ele a um “menor”, com a polícia que vê negros e já aborda para revistar e/ou agredir. Homens negros sempre contam essas histórias, suas vidas são marcadas pelos olhos racistas que procuram o esteriótipo reafirmando diariamente pelas mídias, e não a inúmeras verdades sobre eles. Fortalecemos isso ao incentivar olhares cheios de esteriótipos racistas sobre nossas múltiplas formas de existir/ser mesmo diante de crianças… o PERIGO DA HISTÓRIA ÚNICA também está no nosso olhar.
Για μένα, δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ εκείνων που βλέπουν ένα νεαρό μαύρο αγόρι και γρήγορα το συσχετίζουν ως “ανήλικο παραβάτη”, και τους αστυνομικούς που βλέπουν μαύρους ανθρώπους και σπεύδουν να τους ψάξουν και να τους χτυπήσουν. Οι μαύροι άντρες πάντα διηγούνται αυτές τις ιστορίες, η ζωή τους χαρακτηρίζεται από ρατσιστικά βλέμματα που ψάχνουν για το στερεότυπο που τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επιβεβαιώνουν καθημερινά αντί για τις πολυάριθμες αλήθειες γι’ αυτούς. Το ενισχύουμε αυτό όταν ενθαρρύνουμε το να ειδωθούν οι πολλαπλές μορφές ύπαρξής μας, μέσω ρατσιστικών στερεοτύπων, ακόμα και μπροστά στα παιδιά [αυτολεξεί] … ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΗΣ ΜΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ είναι επίσης στην προοπτική μας.
Σε συνέντευξη για την βραζιλιάνικη έκδοση της Ισπανικής εφημερίδας El País, ο μαύρος συγγραφέας Anderson França δήλωσε [4]:
O problema não é a foto, é a interpretação dela, do seu contexto. As pessoas que olham aquela foto estão pré-condicionadas a entender que a imagem de uma pessoa negra é associada a pobreza e abandono, quando na verdade é só uma criança negra na praia. Essa precondição é racismo estrutural, que vem da má educação do povo brasileiro sobre ele mesmo.
Το πρόβλημα δεν είναι η φωτογραφία, η ερμηνεία της, το πλαίσιο της. Οι άνθρωποι που κοιτάζουν την εικόνα είναι προδιαθετειμένοι να καταλάβουν ότι η εικόνα ενός μαύρου προσώπου συνδέεται με τη φτώχεια και την εγκατάλειψη, ενώ στην πραγματικότητα είναι απλά ένα μαύρο παιδί στην παραλία. Αυτή η προδιάθεση είναι διαρθρωτικός ρατσισμός, ο οποίος προέρχεται από την κακή εκπαίδευση του λαού της Βραζιλίας για τον εαυτό τους.
Η αληθινή ιστορία, ωστόσο, παραμένει άγνωστη — ούτε καν ο φωτογράφος γνωρίζει ποιο είναι το αγόρι. Αφότου η εικόνα έγινε viral, ο Landau πρόσθεσε μια λεζάντα [5] που εξηγεί το πλαίσιο στο οποίο λήφθηκε η φωτογραφία:
eu estava a trabalho fotografando as pessoas assistindo aos fogos em copacabana. ele estava lá, como outras pessoas, encantado. perguntei a idade (9) e o nome, mas não ouvi por causa do barulho. como ele estava dentro mar (que estava gelado), acabou ficando distante das pessoas. não sei se estava sozinho ou com família. essa fotografia abre margem para várias interpretações; todas legítimas, ao meu ver. existe uma verdade, mas nem eu sei qual é. me avisem se descobrirem quem é o menino, por favor.
Δούλευα φωτογραφίζοντας ανθρώπους που παρακολουθούσαν τα πυροτεχνήματα στην Κοπακαμπάνα. Ήταν εκεί, όπως και άλλοι άνθρωποι, εντυπωσιασμένος. Τον ρώτησα για την ηλικία του (9) και το όνομά του, αλλά δεν το άκουσα εξαιτίας του θορύβου. Δεδομένου ότι βρισκόταν στο νερό (που ήταν κρύο), κατέληξε να είναι χώρια από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Δεν ξέρω αν ήταν μόνος του ή με την οικογένειά του. Αυτή η φωτογραφία ανοίγει χώρο για αρκετές ερμηνείες. Όλες τους έγκυρες, από την πλευρά μου. Υπάρχει μία αλήθεια, αλλά δεν ξέρω ποια είναι. Ενημερώστε με αν μάθετε ποιο είναι το αγόρι, παρακαλώ.
Άλλη μία λευκή ιστορία σωτηρίας;
Ξεκίνησε να κυκλοφορεί ένα στιγμιότυπο οθόνης [8] κάποιου στο τμήμα σχολίων της δημοσίευσης του Landau που επιθυμούσε να αγοράσει ένα αντίγραφο της φωτογραφίας — στο οποίο απάντησε με τα στοιχεία επικοινωνίας του. Σε απάντηση, οι άνθρωποι άρχισαν να ερευνούν το έργο του Landau.
Ο Landau, ο οποίος είναι λευκός, έχει φωτογραφίσει μαύρες κοινότητες στη Νότιο Αφρική [9] και βίαιες εκδηλώσεις [10] που λαμβάνουν χώρα στις φάβελες του Ρίο ντε Τζανέιρο, όπου οι κάτοικοι είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία εκείνου του χρώματος.
Ως αποτέλεσμα αυτής της δυναμικής, μια έκφραση διαδόθηκε στη συζήτηση: “σύμπλεγμα λευκού σωτήρα”. Σύμφωνα με την Βικιπαίδεια [11], “αναφέρεται σε ένα λευκό άτομο που ενεργεί για να βοηθήσει τους μη λευκούς ανθρώπους, με τη βοήθεια σε ορισμένα περιβάλλοντα να αντιλαμβάνεται ως αυτοεξυπηρέτηση”.
Σχετικά με τον φωτογράφο και τη γενική ανταπόκριση των ανθρώπων στην εικόνα, ο blogger Marcelo Rocha, μαύρος και ο ίδιος, θυμήθηκε έναν χαρακτήρα από [12] από την αμερικανική τηλεοπτική εκπομπή “Everybody Hates Chris”, η οποία είναι δημοφιλής στη Βραζιλία:
A personagem Srta. Morello (Jacqueline Mazzarela) retrata uma pessoa branca que reconhece seus privilégios, mas de forma tão soberba que realmente se acha superior em tudo e acredita que todos os negros dependem de sua ajuda e assistência. Vê se em vários episódios a professora do protagonista da série Chris Rock (Tyler James Williams) com suas “melhores intenções” tentando ajudar o personagem em sua história trágica que criou em sua mente. O fotógrafo humanitário de alma negra ainda é lucro pro mercado. (…) Só criaram ele pois existe um povo sedento por ser a Srta. Morello.
Ο χαρακτήρας της κας Morello απεικονίζει έναν λευκό άνθρωπο που αναγνωρίζει τα προνόμιά της, αλλά με έναν τόσο τεκμηριωμένο τρόπο που πραγματικά πιστεύει ότι είναι ανώτερος και ότι όλοι οι μαύροι εξαρτώνται από την βοήθειά της. Σε πολλά επεισόδια, [την] βλέπουμε να έχει τις “καλύτερες προθέσεις” καθώς προσπαθεί να βοηθήσει τον κύριο χαρακτήρα να αντιμετωπίσει κάποια τραγική ιστορία που υπάρχει μόνο στο μυαλό της. Ο ανθρωπιστής φωτογράφος με την μαύρη ψυχή εξακολουθεί να αποφέρει κέρδη στην αγορά. […] Υπάρχει μόνο επειδή υπάρχουν άνθρωποι που διψούν να είναι η κυρία Morello.
Μία αντανάκλαση της ίδιας της χώρας
Εν τω μεταξύ, μερικοί ισχυρίστηκαν ότι οι άνθρωποι δεν μπορούσαν παρά να δουν την εικόνα μέσω ενός φακού ανισότητας και θλίψης δεδομένου του ευρύτερου πλαισίου της Βραζιλίας.
Η Κοπακαμπάνα, μια πλούσια γειτονιά στο Ρίο ντε Τζανέιρο, περιβάλλεται από φαβέλες και κοινότητες χαμηλού εισοδήματος, η πλειοψηφία των κατοίκων των οποίων είναι καφέ ή μαύρου χρώματος. Στην αρχική δημοσίευση του Landau, ένας σχολιαστής [13] θυμήθηκε πως οι γραμμές των λεωφορείων που έρχονταν από τα προάστια έπαψαν να τρέχουν εκείνη τη νύχτα, υποτίθεται για να εμποδίσουν τους νέους μαύρους να προσέλθουν στο θέαμα των πυροτεχνημάτων.
Στη Βραζιλία, η τελευταία χώρα στην Αμερική που κατήργησε τυπικά τη δουλεία (το 1889 [14]), μόνο ένα μικρό ποσοστό (17% [15]) του πλουσιότερου 1% της χώρας είναι μαύρο, παρόλο που οι μαύροι αποτελούν το 54% του συνόλου του πληθυσμού. Με τον τρέχοντα ρυθμό, το χάσμα μισθών [16] που υπάρχει σήμερα μεταξύ μαύρων και λευκών θα ισοσταθμιστεί μόνο το 2089.
Υπάρχει επίσης ένα ζήτημα αναπαράστασης. Μία μελέτη [16] του Πανεπιστημίου της Μπραζίλια αποκάλυψε ότι μεταξύ όλων των βιβλίων που δημοσιεύτηκαν στη Βραζιλία μεταξύ 1965 και 2014, μόνο το 10 τοις εκατό γράφτηκαν από μαύρους συγγραφείς. Έδειξε επίσης ότι περίπου το 80 τοις εκατό των κύριων χαρακτήρων στα βιβλία φαντασίας ήταν λευκοί. Στις ταινίες, μόνο το 4% των παραγωγών απασχολούν μαύρους σεναριογράφους και μόνο το 31% προσλαμβάνουν μαύρους ηθοποιούς — που σχεδόν πάντα παίζουν χαρακτήρες που σχετίζονται με τη φτώχεια και την εγκληματικότητα.
Η Βραζιλία είναι αναμφισβήτητα χώρα με πρόβλημα ρατσισμού, παρόλο που δεν είχε ποτέ επίσημο νόμο διαχωρισμού. Όπως επεσήμανε και ο Βραζιλιάνος φωτογράφος Fernando Costa Netto, σε ένα απόσπασμα του El Pais [4]:
Mesmo que a foto aponte outra coisa quando encontrarem o menino, o Brasil está muito bem espelhado pela foto em Copacabana”, avalia Netto. “Nós estamos aqui discutindo a força e o papel da fotografia, preconceito, o réveillon no Rio, a estética, a emoção, o documento, questionando… A fotografia está cumprindo o papel.
Ακόμη κι αν η φωτογραφία δείχνει προς μια άλλη κατεύθυνση όταν βλέπουμε το αγόρι, η Βραζιλία αντανακλάται αρκετά καλά στην φωτογραφία της Κοπακαμπάνα(…) Συζητάμε εδώ το ρόλο και τη δύναμη της φωτογραφίας, συζητάμε για τις προκαταλήψεις, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του Ρίο, την αισθητική, τα συναισθήματα, την τεκμηρίωση, την αμφισβήτηση… Η φωτογραφία εκπληρώνει το ρόλο της.