- Global Voices στα Ελληνικά - https://el.globalvoices.org -

Μετά την παραίτηση ηγετών, η ελπίδα ανατέλλει δειλά στην Αφρική

Κατηγορίες: Υπο-Σαχάρια Αφρική, Αιθιοπία, Ζιμπάμπουε, Ισημερινή Γουινέα, Νιγηρία, Νότια Αφρική, Ουγκάντα, Τανζανία, Τόγκο, Ανθρώπινα Δικαιώματα, Διακυβέρνηση, Εκλογές, Μέσα των πολιτών, Πολιτική, Γέφυρα

Τέχνη δρόμου, στο κέντρο του Ναϊρόμπι στην Κένυα. Φωτογραφία του 2014 από την Pernille Bærendtsen. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Σύμφωνα με τη διάσημη ρήση του Βρετανού Πρωθυπουργού Χάρολντ Γουίλσον, μια εβδομάδα είναι μεγάλο διάστημα στην πολιτική. Και τίποτα δεν το αποδεικνύει περισσότερο από τα πρόσφατα γεγονότα στην Αιθιοπία και στη Νότιο Αφρική.

Έπειτα από μήνες πιέσεων στις κυβερνήσεις των δυο χωρών, παραιτήθηκαν οι επικεφαλής τους: ο Τζέικομπ Ζούμα [1] από την προεδρία της Δημοκρατίας της Νοτίου Αφρικής και ο Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν [2] από πρωθυπουργός της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Αιθιοπίας, ως πρόεδρος του Αιθιοπικού Λαϊκού Επαναστατικού Δημοκρατικού Μετώπου (EPRDF). Η πτώση σε δυσμένεια των Ζούμα και Ντεσαλέν, αν και συνέβη υπό διαφορετικές περιστάσεις, πυροδότησε συζήτηση και ελπίδα για δημοκρατική αλλαγή σε πολλές αφρικανικές χώρες με ισχυρούς ηγέτες.

Ο Ζούμα, τέταρτος πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής, βρισκόταν στην εξουσία από το 2009. Παραιτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2018 από την ηγεσία ενός έθνους έτοιμου για την έξοδό του εδώ και χρόνια. Αέναος στόχος ισχυρισμών για διαφθορά [3], ο Ζούμα ωστόσο επιβίωσε από αλλεπάλληλες ψήφους μη εμπιστοσύνης από το κοινοβούλιο. Η βεβιασμένη του έξοδος την προηγούμενη εβδομάδα υποστηρίχθηκε και εκτελέστηκε από το κόμμα του, το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC), το οποίο του έδωσε τελεσίγραφο: παραίτηση ή άλλη μια ψήφος μη εμπιστοσύνης. Ερχόμενος αντιμέτωπος με αυτό, ο Ζούμα έδωσε μια μακροσκελή ξαφνική συνέντευξη [4] στο εθνικό δίκτυο SABC, όπου ισχυρίστηκε ότι δεν είχε κάνει κάτι κακό.

Λίγες ώρες αργότερα, υποχώρησε και παραιτήθηκε [5] από “Πρόεδρος της Δημοκρατίας με άμεση εφαρμογή”. Ο αναπληρωτής του Ζούμα και επικεφαλής του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, Ματαμέλα Σίριλ Ραμαφόσα [6], ένας από τους πλουσιότερους άνδρες στη Νότιο Αφρική, ορκίστηκε πρόεδρος, ανακοινώνοντας στο αρχικό του διάγγελμα ότι “μια νέα αυγή ξημερώνει”.

Ο Ντεσαλέν [2] της Αιθιοπίας κληρονόμησε μια περίπλοκη κατάσταση, όταν ανέλαβε την εξουσία το 2012 μετά το θάνατο του πρωθυπουργού Μέλες Ζενάουι [7]. Ο Ζενάουι είχε παραμείνει στην εξουσία χρησιμοποιώντας τα πιο καταπιεστικά μέσα, προωθώντας ταυτόχρονα την ιδέα ενός «αναπτυξιακού κράτους [8]», το οποίο απασχολούσε μονάχα η οικονομική ανάπτυξη. Ο Ντεσαλέν κληρονόμησε επίσης το “Ολοκληρωμένο Γενικό Σχέδιο της Αντίς Αμπέμπα” του Ζενάουι, το οποίο επέκτεινε τα όρια της πρωτεύουσας της Αιθιοπίας προς τα εδάφη του λαού Ορόμο, της μεγαλύτερης εθνοτικής ομάδας της χώρας, οι οποίοι έχουν για μεγάλο διάστημα περιθωριοποιηθεί από το κυβερνών Τιγκράι Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (TPLF). Αν και ο ίδιος ο Ντεσαλέν ανήκει σε εθνοτική μειονοτική ομάδα, ήταν μέρος μιας κυβέρνησης, η οποία δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των περισσότερων Αιθιόπων.

Η Αιθιοπία σαρώνεται από διαδηλώσεις [9] από το 2015 για τη μαζική φυλάκιση πολιτικών, ακτιβιστών και δημοσιογράφων, συμπεριλαμβανομένων των bloggers της συλλογικότητας Ζώνης 9 [10]. Οι περιφέρειες Ορόμια και Αμχάρα, οι πολυπληθέστερες της Αιθιοπίας, αποτέλεσαν το κέντρο διαρκών διαδηλώσεων και πολλών θυμάτων, παρόλο που οι αναταραχές εξαπλώθηκαν στην υπόλοιπη χώρα. Στις αρχές του 2017, μια επιτροπή που χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση ανέφερε ότι περισσότεροι από 700 άνθρωποι σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια βίαιης καταστολής των διαδηλώσεων [11]. Η κυβέρνηση απάντησε επιβάλλοντας κατάσταση έκτακτης ανάγκης για δέκα μήνες. Λίγες εβδομάδες πριν από την παραίτησή του, τον Ιανουάριο του 2018, ο Ντεσαλέν ανακοίνωσε ότι η κυβέρνησή του θα απελευθέρωνε πολιτικούς κρατουμένους. Μέχρι στιγμής, είτε δόθηκε χάρη είτε έγινε άρση των κατηγοριών σε 7.000 ανθρώπους.

Δεν είναι ακόμη σαφές ποιος θα αναλάβει την εξουσία μετά τον Ντεσαλέν ή αν η αποχώρησή του θα φέρει κάποια πραγματική ουσιαστική αλλαγή, καθώς η δομή του κόμματος που έχει διατηρήσει την καταστολή παραμένει ανέπαφη.

Zιμπάμπουε

Οι αποχωρήσεις Ζούμα και Ντεσαλέν έρχονται μόλις τρεις μήνες μετά την εκδίωξη από την εξουσία του Ρόμπερτ Μουγκάμπε [12] της Ζιμπάμπουε μετά από 37 χρόνια, από έναν στρατό που υποστήριζε τον αντιπρόεδρό του, Έμερσον Μνανγκάγκουα [13]. Η αλλαγή εκτελέστηκε από τους στρατιωτικούς και η σκυτάλη μεταβιβάστηκε σε “φιλαράκο” του Μουγκάμπε, ωστόσο αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα, επιτρέποντας στους Ζιμπαμπουανούς να οργανώσουν και να πιέσουν για αλλαγή στις επόμενες εκλογές, που έχουν προγραμματιστεί για το τρέχον έτος.

Ποιος ο επόμενος;

Τόγκο

Οι Τογκολέζοι πολίτες βρίσκονται στους δρόμους από τον Αύγουστο του 2017 και οι διαδηλώσεις [14] δεν έχουν σταματήσει. Οι πολίτες κινητοποιήθηκαν ως απάντηση σε μια έκκληση από έναν συνασπισμό 40 κομμάτων της αντιπολίτευσης, που απαιτούσε να παραιτηθεί ο πρόεδρος, καθώς η τρέχουσα – τρίτη – θητεία του παραβιάζει το σύνταγμα της χώρας.

Ο Φωρ Γκνασινγκμπέ  [15]κατέχει την εξουσία στο Τόγκο από το 2005, όταν διαδέχτηκε τον πατέρα του, Γκνασινγμπέ Εγιαντέμα, ο οποίος ήταν πρόεδρος από το 1967 έως το 2005. Τον Νοέμβριο του 2017, ένοπλη πολιτοφυλακή αποκαλούμενη “επιτροπές αυτοάμυνας” από την κυβέρνηση είχαν εντολή να εκτελούν αντίποινα εναντίον των διαδηλωτών, προκαλώντας μεγάλη ανησυχία σε παρατηρητές της πολιτικής του Τόγκο και ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η κλιμάκωση της βίας έχει χαρακτηριστεί από την κυβέρνηση ως λόγος αναστολής του δικαιώματος των πολιτών για διαδηλώσεις, κάτι που έχει τροφοδοτήσει τον θυμό της αντιπολίτευσης.

“Ψηφίστε με σύνεση”. Ενθάρρυνση στους δρόμους της Κιμπέρα στο Ναϊρόμπι της Κένυας, ενόψει των εκλογών. Φωτογραφία: Pernille Bærendtsen. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Ακόμα κρατάνε γερά

Ουγκάντα

Οι Ουγκαντιανοί εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για την παραίτηση Ζούμα και Ντεσαλέν, όπως και για την εκδίωξη Μουγκάμπε πέρυσι. Τόσο με ενθουσιασμό όσο και με λαχτάρα, πολλοί αναρωτιούνται πότε θα έρθει η σειρά της χώρας τους. Ο Πρόεδρος Γιουέρι Μουσέβενι [16] βρίσκεται στην εξουσία επί 32 χρόνια και δεν δείχνει κανένα σημάδι υποχώρησης. Στο τέλος του 2017, έκανε νόμο την αμφιλεγόμενη συνταγματική τροπολογία που είναι γνωστή ως νομοσχέδιο περί ορίου ηλικίας [17], το οποίο καταργεί το ανώτατο όριο ηλικίας για τους προεδρικούς υποψηφίους. Έχοντας αφαιρέσει παλαιότερα τη ρήτρα περιορισμού της προεδρικής θητείας, ο 73χρονος Μουσέβενι έχει θέσει τον εαυτό του υποψήφιο για τις επόμενες προεδρικές εκλογές.

Η διαφθορά και η πατροναριστική διακυβέρνηση του Μουσέβενι έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην Ουγκάντα, όπου η μέση ηλικία του πληθυσμού είναι 15 χρόνια. Το νομοσχέδιο περί ορίου ηλικίας δέχτηκε ισχυρές κριτικές σε ολόκληρη τη χώρα, αλλά με λίγο ξεμυάλισμα με χρήματα και λιγάκι εκφοβισμό, το κόμμα του, το Εθνικό Κίνημα Αντίστασης (NRM), το οποίο έχει πλειοψηφία στο κοινοβούλιο, αψήφησε τη λαϊκή βούληση.

Ισημερινή Γουινέα

Στα τέλη του 2017, υπήρξε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του Τεόντορο Ομπιάνκ Νγκουέμα Μπασόγκο [18], ο οποίος βρισκόταν στην προεδρία της Ισημερινής Γουινέας για 39 χρόνια. Ο Μπασόγκο κατηγόρησε ότι δολοπλόκησαν απροσδιόριστες ξένες δυνάμεις που υποστηρίζονταν από την αντιπολίτευση. Αν και η πλούσια σε πετρέλαιο Ισημερινή Γουινέα έχει το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στην Αφρική, η φτώχεια και η καταστολή κυριαρχούν [19]. Ο γιος του Μπασόγκο, Τεοντόρο Νγκουέμα Ομπιάνγκ Μάνγκε, υπηρετεί ως αντιπρόεδρος της χώρας.

Οι δυνάστες της ηπείρου φροντίζουν αλλήλους

Η Ισημερινή Γουινέα χορήγησε άσυλο στον πρώην δικτάτορα της Γκάμπια Γιαχία Τζαμέχ, ο οποίος παύθηκε από πρόεδρος το 2016 μετά από 22 χρόνια, αφότου ηττήθηκε στις εκλογές.

Το γεγονός ότι η κυβέρνηση Μπασόγκο επιβίωσε την απόπειρα πραξικοπήματος του 2017 πιστώνεται σε μεγάλο βαθμό στην παρέμβαση της Ουγκάντα. Ο πρόεδρος Μουσέβενι φέρεται να απέστειλε στρατεύματα [20] για να ενισχύσει την ασφάλεια μετά το πραξικόπημα. Ο στρατός της Ουγκάντα δήλωσε ότι τα στρατεύματα ήταν μέρος μιας ανανεώσιμης αποστολής ενός έτους βάσει της Συμφωνίας Ενόπλων Δυνάμεων με την κυβέρνηση Μπασόγκo. Αυτές τις μέρες ο Μπασόγκο συχνάζει στην Ουγκάντα, κυρίως κατά τις επίσημες αργίες.

Μια αλλαγή εδώ, μια υποτροπή εκεί

Τανζανία

“Υπάρχει έντονος αέρας αλλαγής στην Αφρική”, τουίταρε [21] ο Ζίτο Κάμπουε, αρχηγός στην Τανζανία του κόμματος της αντιπολίτευσης Συμμαχία για την Αλλαγή και Διαφάνεια (ACT) στις 15 Φεβρουαρίου, αναφερόμενος στις παραιτήσεις Ζούμα και Ντεσαλέν. Η τάση για προσκόλληση στην εξουσία είναι επίσης παρούσα στην Τανζανία, αλλά εδώ αφορά λιγότερο άτομα και περισσότερο ολόκληρο το κόμμα Chama Cha Mapinduzi (CCM), το οποίο κυριαρχεί στην πολιτική μετά την ανεξαρτησία το 1961.

Παρόλο που ο Τζούλιους Νιερέρε [22], ιδρυτής της χώρας, έθεσε προηγούμενο με την οικειοθελή του αποχώρηση το 1985, το CCM παραμένει στην εξουσία και η διακυβέρνησή του υπό τον νυν πρόεδρο Τζον Μαγκουφούλι [23] έχει γίνει όλο και πιο αυταρχική.

Ενώ ο Μαγκουφούλι απέρριψε την έκκληση να επεκταθεί η διακυβέρνηση πέρα ​​από δυο θητείες [24], φαίνεται ότι όσο δέχεται περισσότερες προκλήσεις το CCM, για παράδειγμα, με πιο ανταγωνιστικές εκλογές, [25] τόσο σκληρότερα εργάζονται το κόμμα και η κυβέρνηση για να καταστείλουν αυτές τις προκλήσεις. Η περίοδος από τις εκλογές του 2015 ήταν δύσκολη για την αντιπολίτευση της Τανζανίας, η οποία βίωσε απαγόρευση συλλαλητηρίων [26] και καταστολή των ανεξάρτητων ΜΜΕ [27] μέσω ενός συνδυασμού κυρώσεων κατά ορισμένων μέσων ενημέρωσης, εκφοβισμού ΜΜΕ και τιμωρίας πολιτών, που επέκριναν τον πρόεδρο. Οι κυρίαρχοι πολιτικοί της αντιπολίτευσης έχουν δελεαστεί με νέες κυβερνητικές θέσεις υψηλού προφίλ [28]. Την Παρασκευή 16 Φεβρουαρίου, στο Νταρ Ες Σαλαάμ, ένας νέος φοιτητής φέρεται να σκοτώθηκε από αδέσποτη σφαίρα και αρκετοί άλλοι τραυματίστηκαν, καθώς η αστυνομία διέλυσε συλλαλητήριο της αντιπολίτευσης [29]. Τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, τέτοιες ενέργειες συμβάλλουν σε μια ατμόσφαιρα εκφοβισμού, αυτολογοκρισίας και φόβου έκφρασης εναλλακτικών απόψεων για τους ηγέτες της χώρας.

Υψωμένη γροθιά σε συλλαλητήριο της αντιπολίτευσης στην Τανζανία το 2012. Φωτογραφία: Pernille Bærendtsen. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Νιγηρία

Ο 73χρονος Μουχαμάντου Μπουχάρι [30] της Νιγηρίας εξελέγη πρόεδρος το 2015 εν μέσω ισχυρών ελπίδων. Η «τεράστια καλή θέληση» που σημάδεψε την άνοδό του στην εξουσία έχει σχεδόν εξαντληθεί [31] από τις χαρακτηριζόμενες από ορισμένους «εξόφθαλμες αποτυχίες» από την κυβέρνησή του. Ο ηγέτης της Νιγηρίας χαρακτηρίστηκε ως “στενόμυαλος και τοπικιστής [32]” στους διορισμούς προσώπων σε δημόσιες θέσεις στη χώρα. Η αναποτελεσματική αντίδραση της κυβέρνησης στην κοινοτική βία μεταξύ κτηνοτρόφων και αγροτών στα κρατίδια Adamawa, Benue, Taraba, Ondo και Kaduna έχει επίσης επικριθεί ως “ανεπαρκής, πολύ αργή, αναποτελεσματική και, σε ορισμένες περιπτώσεις, παράνομη”. Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία [33], 700 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από το παρελθόν έτος έως σήμερα.

Αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο δύο πρώην ηγέτες της Νιγηρίας ζήτησαν δημοσίως από τον Μπουχάρι να μην επιδιώξει δεύτερη θητεία. Η πρώτη τετραετής θητεία του Μπουχάρι λήγει στις 29 Μαΐου 2019 κι οι προεδρικές εκλογές θα διεξαχθούν στις αρχές του 2019. Ο πρώην πρόεδρος Ολουσεγκούν Ομπασάντζο [34] σε δημόσια επιστολή [35] επεσήμανε ότι ο Μπουχάρι δεν ήταν μόνο τοπικιστής, αλλά κυρίως δεν είχε την ικανότητα να “φέρει πειθαρχία σε ανεξέλεγκτα μέλη της νεποτικής του αυλής”. Ο Ομπασάντζο συμβούλευσε τον Μπουχάρι να “ξεκαβαλικέψει αξιοπρεπώς και αξιέπαινα το άλογό του”, επειδή “χωρίς εξασθένιση υγείας και περιορισμό ηλικίας, η διαχείριση των υποθέσεων της Νιγηρίας είναι υπόθεση 25ωρών το 24ωρο και 7 ημερών την εβδομάδα, όχι απλά 24/7″. Ομοίως, ο πρώην στρατιωτικός ηγέτης Ιμπραχίμ Μπαμπαγκίντα [36], συμβούλευσε δημοσίως [37] τον Πρόεδρο Μπουχάρι να μην βάλει υποψηφιότητα για επανεκλογή, επειδή “έρχεται η στιγμή στη ζωή ενός έθνους, όπου οι προσωπικές φιλοδοξίες δεν πρέπει να υπερισχύουν των εθνικών συμφερόντων”. Ο Μπαμπαγκίντα δήλωσε ότι η Νιγηρία του 21ου αιώνα πρέπει να «αξιοποιήσει την επινοητικότητα της νεότερης γενιάς».

Κύματα κυνισμού ή ελπίδα;

Η διάθεση στην ήπειρο είναι είτε ελπίδα, αφενός, είτε αισθητή συγκράτηση και σκεπτικισμός αφετέρου. Ο κόσμος θυμάται τα σκληρά μαθήματα της Αραβικής Άνοιξης, όπου οι τύραννοι αντικαταστάθηκαν από άλλους τυράννους και έθνη κατέρρευσαν ολοσχερώς, όπως στην περίπτωση της Λιβύης, όπου μια σύντομη περίοδος διαδηλώσεων οδήγησε σε παρέμβαση από τη Δύση, που κατακερμάτισε τη χώρα. Ενώ η αλλαγή κυβέρνησης στην Γκάμπια το 2016 χαιρετίστηκε με αγαλλίαση, υπάρχει αυξανόμενη απογοήτευση με τον νυν πρόεδρο Αντάμα Μπάροου [38], ο οποίος διαδέχθηκε τον δικτάτορα Τζαμέχ. Μόλις ένα χρόνο στο αξίωμα, ο Μπάροου διέταξε την παράνομη κράτηση [39] καθηγητή πανεπιστημίου, επειδή άσκησε κριτική στην διακυβέρνησή του.

Στην Κένυα, ομοίως, οι αλλαγές στην ηγεσία δεν οδήγησαν σε αλλαγές στο σύστημα ή στην απομάκρυνση των κυβερνητικών κλικών. Η πρόσφατη επανεκλογή του Οχούρου Κενυάτα μετά από δράση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της χώρας, η οποία ακύρωσε την προηγούμενη νίκη του, είναι ένας από τους πολλούς λόγους που οι Αφρικανοί πολίτες παραμένουν σκεπτικοί. Ως πρόεδρος, ο Κενυάτα έχει λογοκρίνει έντονα [40] τηλεοπτικά δίκτυα για πολιτικούς λόγους ενάντια σε δικαστικές διαταγές, ενέργειες χωρίς προηγούμενο μετά τη δημοκρατική δικτατορία του Ντάνιελ Αράπ Μόι. Έχει επίσης απελάσει πολιτικούς αντιπάλους, μια κίνηση που θυμίζει αποικιακές δυνάμεις, οι οποίες εξόριζαν πολλούς Αφρικανούς διαφωνούντες ηγέτες. Ο Κενυάτα πιθανότατα θα προσπαθήσει να διατηρήσει τη νομιμότητά του μέχρι το τέλος της θητείας του.

Ακόμα και όταν οι ηγέτες αλλάζουν, υπάρχει συνεχής αμφισβήτηση της εξουσίας ενόψει των αυξανόμενων ανισοτήτων εντός των αφρικανικών χωρών. Χρειάζεται χρόνος να αποσυναρμολογηθούν τα συστήματα που καταρτίστηκαν από καταπιεστικούς ηγέτες και καθεστώτα και να οικοδομηθούν πραγματικές δημοκρατίες και η διαδικασία είναι σπάνια γραμμική, κινούμενη σε ορισμένες περιπτώσεις τόσο προς τα εμπρός όσο και προς τα πίσω. Η αποχώρηση του Τζέικομπ Ζούμα δε θα φέρει ούτε ένα απότομο τέλος στη διαφθορά ούτε τις πολύ αναγκαίες ευκαιρίες για τη μαύρη νοτιοαφρικανική νεολαία, αλλά είναι ένα βήμα. Στην Αιθιοπία, εν τω μεταξύ, μένει να δούμε τι σημαίνει η αποχώρηση του Ντεσαλέν, ειδικά για το ρόλο του TPLF και τον αγώνα για τον έλεγχο της χώρας εν όψει των εξεγέρσεων σε διάφορες ομοσπονδιακές περιοχές.

Αλλά με πολλούς τρόπους, ο κυνισμός δε βρίσκει ταίρι με την ελπίδα, που έχει πυροδοτηθεί σε πολλές αφρικανικές χώρες, όπου οι ισχυροί άνδρες εξακολουθούν να κατέχουν την εξουσία. Ο Ζούμα απορρίφθηκε ως αποτέλεσμα μιας αυξανόμενης δημοκρατικής συνείδησης στη Νότιο Αφρική. Και η δυσαρέσκεια στην Αιθιοπία συσχετίζεται με το είδος συλλογικής δράσης, που είναι απαραίτητο για την «καταστροφική δημιουργικότητα» που βοηθά τους θεσμούς να εξελιχθούν σε σταθερούς δημοκρατικούς πολιτισμούς. Αυτά είναι ορατά σημάδια ελπίδας.