Flávia Rios: Σεμινάριο “50 χρόνια φεμινισμού”, πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο (USP) το 2016. Εικόνα: FFLCH / USP

Το Μάιο του 2018, θα έχουν περάσει 130 χρόνια από τότε που η Βραζιλία κατάργησε επίσημα τη δουλεία. ωστόσο, η κληρονομιά τριών αιώνων εκμετάλλευσης είναι ακόμα αισθητή μέχρι σήμερα.

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Γεωγραφίας και Στατιστικής της Βραζιλίας, το 74% του κατώτατου 10% των Βραζιλιάνων (από άποψη πλούτου) είναι μαύροι. Οι μαύροι Βραζιλιάνοι είναι επίσης 23,5% πιο πιθανό να πέσουν θύματα ανθρωποκτονίας από ό,τι οι Βραζιλιάνοι άλλων φυλών, ελέγχοντας την ηλικία, την εκπαίδευση, το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση και τον τόπο διαμονής.

Ο Μάρτιος μνημονεύει τόσο τη Διεθνή Ημέρα της Γυναίκας όσο και τη λιγότερο γνωστή Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων, και οι δύο μας καλούν να προβληματιστούμε για τις προόδους και τις προκλήσεις για την ισότητα των φύλων και των φυλετικών διακρίσεων.

Στη Βραζιλία, είναι αναμφισβήτητο ότι οι συζητήσεις γύρω από το προνόμιο και την εκπροσώπηση κέρδισαν μεγαλύτερη προσοχή και έφεραν περισσότερες φωνές στο τραπέζι. Ένα παράδειγμα αυτού είναι μια πολιτική που ξεκίνησε την τελευταία δεκαετία και στην οποία οι δημόσιες ποσοστώσεις για εισαγωγή σε πανεπιστήμιο σε μαύρους και αυτόχθονες φοιτητές αποτέλεσαν αντικείμενο έντονων συζητήσεων στη βραζιλιάνικη κοινωνία.

Ταυτόχρονα, η πρόσφατη στυγνή δολοφονία της πολιτικού Marielle Franco έθεσε σε κίνδυνο τους ανθρώπους που εκτίθενται δημόσια στις δομές της εξουσίας.

Το Global Voices μίλησε με την Flávia Rios, αντιπρόεδρο συντονίστρια του προγράμματος Κοινωνικών Επιστημών στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο Fluminense στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Μίλησε μαζί μας πριν από τη δολοφονία της Marielle. Οι απαντήσεις είναι ελαφρώς συντετμημένες.

Global Voices (GV): Η Βραζιλία είναι από τις 10 πιο άνισες χώρες στον κόσμο. Οι γυναίκες και οι μαύροι άνθρωποι επηρεάζονται περισσότερο από αυτό. Τι πρόσφατες προόδους μπορούμε πραγματικά να γιορτάσουμε τον Μάρτιο;

Apesar dos retrocessos nos últimos anos, alguns avanços tivemos, como o parecer favorável do Supremo Tribunal Federal, que garante o direito o uso do nome social para pessoas trans, a aplicação da lei do feminicídio, a expansão das políticas de ações afirmativas no Ensino Superior, especialmente nos cursos de pós-graduação e nos concursos para cargos públicos federais.

Também é importante comemorar a redução do número de mulheres jovens e negras ocupando serviços domésticos, categoria profissional majoritariamente feminina e negra, mal remunerada, com forte presença de informalidade, assédios e abusos físicos e psicológicos – o que demonstra fortes laços estruturais com a herança escravocrata.

Em contraste, percebe-se maior participação de mulheres negras encerrando ciclos educacionais, como o Ensino Médio e o Ensino Superior, em comparação com as décadas anteriores, quando não havia políticas de ações afirmativas.

Políticas públicas e maior politização das relações raciais têm desafiado estereótipos fixos, arcaicos e empoeirados nas molduras talhadas pelas classes médias e elites conservadoras do país, através de meios de comunicação alternativa, difusão de pesquisas acadêmicas, engajamento de novas gerações de militantes, novas visualidades e formas de ser negro e ser mulher negra (difundidas pela apropriação das tecnologias audiovisuais).

Na política, temos um paradoxo: homens negros e mulheres negras atuam na política popular, nas ruas, nas associações de bairro e de favela, nas organizações da sociedade civil, contudo são fortemente subrepresentadas/os nas esferas executivas, legislativas e judiciárias. Mesmo com as cotas nos partidos políticos, mulheres brasileiras não superaram as rígidas desigualdades de acesso às cadeiras legislativas. As mulheres não-brancas (como negras, indígenas e asiáticas) nem conseguem ser representadas estatisticamente. há muito que se avançar nas lutas antirracistas e feministas no que se refere à distribuição do poder no Brasil. O poder continua sendo patriarcal, majoritariamente dominado pelos homens brancos.

Παρά τα εμπόδια που έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια, υπήρξε πρόοδος, μια τέτοια ευνοϊκή λύση από το Ανώτατο Δικαστήριο για το δικαίωμα των τρανσέξουαλ σε κοινωνικό όνομα, τη δημιουργία του εγκλήματος της γυναικοκτονίας, την επέκταση των πολιτικών θετικής δράσης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ειδικά στα μεταπτυχιακά προγράμματα, και στην πρόσληψη για πολιτική υπηρεσία.

Είναι επίσης σημαντικό να γιορτάσουμε το γεγονός ότι υπάρχουν λιγότερες νεαρές μαύρες γυναίκες που εργάζονται κυρίως στα σπίτια, μία επαγγελματική κατηγορία που απασχολεί κυρίως μαύρους και γυναίκες, με κακές αμοιβές, κυρίως αδήλωστη εργασία και με συχνή παρουσία σωματικής και ψυχολογικής παρενόχλησης και κακοποίησης — επιδεικνύοντας ισχυρές διαρθρωτικούς δεσμούς με την κληρονομιά της δουλείας.

Αντίθετα, υπάρχουν περισσότερες μαύρες γυναίκες που ολοκληρώνουν εκπαιδευτικούς κύκλους, όπως το γυμνάσιο και το λύκειο, σε σύγκριση με τις προηγούμενες δεκαετίες, όταν δεν υπήρχαν θετικές πολιτικές δράσεις.

Οι δημόσιες πολιτικές και η μεγαλύτερη πολιτικοποίηση των φυλετικών σχέσεων αμφισβήτησαν τα σταθερά, αρχαϊκά και απαρχαιωμένα στερεότυπα που διαμορφώθηκαν από τη συντηρητική μεσαία τάξη και τις ελίτ της χώρας. Αυτό γίνεται μέσω εναλλακτικών μέσων επικοινωνίας, μεγαλύτερης διάδοσης της ακαδημαϊκής έρευνας, δέσμευσης της νέας γενιάς ακτιβιστών και νέων ιστοριών και εικόνων που εκπροσωπούν μαύρους άνδρες και γυναίκες (που διαδίδονται από τη διάθεση οπτικοακουστικών τεχνολογιών).

Στην πολιτική, έχουμε ένα παράδοξο: οι μαύροι άνδρες και γυναίκες κυριαρχούν στη λαϊκή πολιτική, στους δρόμους, στις γειτονιές και στις ενώσεις των φαβέλων και στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, αλλά υποεκπροσωπούνται σοβαρά στις εκτελεστικές, νομοθετικές και δικαστικές εξουσίες. Ακόμα και με θετικές ενέργειες στα πολιτικά κόμματα, οι γυναίκες της Βραζιλίας δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν τις άκαμπτες ανισότητες στην πρόσβαση σε νομοθετικές έδρες. Οι μη λευκές γυναίκες (όπως οι μαύρες, οι ιθαγενείς και οι ασιάτες) δεν εκπροσωπούνται ούτε καν στατιστικά. Πρέπει να γίνουν πολλά στους αντιρατσιστικούς και φεμινιστικούς αγώνες όσον αφορά τη διανομή της εξουσίας στη Βραζιλία. Η εξουσία εξακολουθεί να είναι πατριαρχική και κυριαρχείται από λευκούς άνδρες.

GV: Πιστεύετε ότι η Βραζιλία εξακολουθεί να ζει και να αναπαράγει τον μύθο της φυλετικής δημοκρατίας;

Recentemente, a filósofa e ativista Sueli Carneiro disse que as novas gerações já não estariam mais protegidas pela etiqueta das relações raciais, tal como se via quando a democracia racial era discurso hegemônico e pregava a inexistência de um conflito racial aberto no Brasil.

Acho que ela está correta. A sociedade brasileira mudou muito. Os discursos de ódio da extrema direita fabricaram um neoconservadorismo que é diferente do conservadorismo antigo, cujas práticas tornaram a nação conhecida pelo termo “racismo à brasileira”, usado para velar o grande abismo social e econômico entre brancos e negros no país.

No entanto, hoje, vemos segmentos que abertamente defendem o ódio racial, sobretudo em ambientes que antes eram exclusivamente da elite branca, como universidades públicas e privadas. Esse novo discurso foi agora amplificado pela crise política e pelas reações às ações afirmativas e políticas de igualdade racial.

Mas a verdade é que os negros e as mulheres já não estão mais nos lugares de invisibilidade antes imaginados pelas classes dirigentes e por aqueles que detinham o monopólio da representação de consumo de massa no Brasil.

Πρόσφατα, η φιλόσοφος και ακτιβίστρια Sueli Carneiro είπε ότι οι νέες γενιές δεν προστατεύονται πλέον από την παλιά εθιμοτυπία των φυλετικών σχέσεων όταν η φυλετική δημοκρατία ήταν ένας ηγεμονικός λόγος, βασισμένη στην αρχή ότι δεν υπήρξε ανοικτή φυλετική διαμάχη στη Βραζιλία.

Νομίζω ότι έχει δίκιο. Η κοινωνία της Βραζιλίας έχει αλλάξει πολύ. Η ρητορική του μίσους της ακροδεξιάς έχει δημιουργήσει έναν νεοσυντηρητισμό διαφορετικό από τον παλιό συντηρητισμό, οι πρακτικές του οποίου έκαναν το έθνος γνωστό με τον όρο “ρατσισμός α λα Βραζιλιάνικα”, που κάλυπτε το μεγάλο κοινωνικό και οικονομικό χάσμα μεταξύ λευκών και μαύρων στη χώρα.

Σήμερα, όμως, βλέπουμε ομάδες που υποστηρίζουν ανοιχτά το φυλετικό μίσος, ειδικά σε περιβάλλοντα που κάποτε ανήκαν αποκλειστικά στη λευκή ελίτ, όπως δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αυτός ο νέος λόγος ενισχύθηκε από την πολιτική κρίση και από αντιδράσεις στη θετική δράση και στην πολιτική της φυλετικής ισότητας.

Αλλά η αλήθεια είναι ότι οι μαύροι και οι γυναίκες δεν βρίσκονται πλέον στην αορατότητα που φανταζόταν κάποιοι από τις άρχουσες τάξεις και από εκείνους που κατείχαν το μονοπώλιο της εκπροσώπησης της μαζικής κατανάλωσης στη Βραζιλία.

GV: Τι γίνεται με τον θεσμικό ρατσισμό, πώς αντανακλάται στη Βραζιλία σήμερα;

O racismo institucional opera, na maioria das vezes, de forma codificada, quando há comportamentos e práticas orientados por valores excludentes, mas que por vezes se apresentam de forma velada, com expressões do tipo “esse trabalho não é para você”, “precisamos de outro perfil”. São práticas discriminatórias que se confundem com o próprio sistema, presentes na cultura empresarial ou nas burocracias públicas, que impedem o acesso ou o progresso nas carreiras de homens e mulheres negras.

Também há racismo institucional quando o governo não prioriza saúde, lazer e educação em territórios com população majoritariamente negra ou indígena; ou quando uma política pública de segurança é claramente baseada em estereótipos raciais, como em abordagem policiais.

Ο θεσμικός ρατσισμός λειτουργεί, στις περισσότερες περιπτώσεις, με κωδικοποιημένο τρόπο, όταν υπάρχουν συμπεριφορές και πρακτικές που διαμορφώνονται με αποκλεισμό αξιών, αλλά μερικές φορές καλύπτονται, με εκφράσεις όπως “αυτό το έργο δεν είναι για σας” ή “ψάχνουμε κάποιον με διαφορετικό προφίλ”. Πρόκειται για πρακτικές διακρίσεων που συγχωνεύονται και αποτελούν μέρος του ίδιου του συστήματος, είναι παρόντες στην εταιρική κουλτούρα ή στην γραφειοκρατία του δημοσίου και παρεμποδίζουν την πρόσβαση ή την πρόοδο των σταδιοδρομιών των μαύρων ανδρών και γυναικών.

Υπάρχει επίσης θεσμικός ρατσισμός όταν η κυβέρνηση δεν δίνει προτεραιότητα στην υγεία, τον ελεύθερο χρόνο και την εκπαίδευση σε περιοχές με κατά κύριο λόγο μαύρο ή αυτόχθονο πληθυσμό ή όταν οι νόμοι και οι πολιτικές ασφάλειας βασίζονται σαφώς σε φυλετικό προφίλ, όπως στην επιβολή του νόμου.

Η ερευνήτρια Flávia Rios. Φωτογραφία από το προσωπικό της αρχείο.

GV: Είναι πιο ενημερωμένη η κοινωνία της Βραζιλίας για τα προνόμια ορισμένων ομάδων;

A discussão sobre privilégio ganhou força especialmente no contexto de luta pelas cotas [raciais, nas universidades públicas]. Foi no acirrado debate pelas ações afirmativas que esse tema do privilégio emergiu publicamente, porque foi o conceito mais forte utilizado pelos ativistas pró-igualdade racial contra a retórica da meritocracia, que no Brasil tomou feição conservadora. Conservadora porque não propunha nenhuma alternativa eficiente para a superação das desigualdades raciais, mas se agarrava à ideia de que o mérito era medida universal para o acesso à universidade. Na verdade, tratava-se de um discurso retórico para proteger os filhos das classes médias e das elites nos espaços universitários públicos (de alta qualidade no Brasil), que se apropriaram e reproduziram esse mesmo discurso.

Os negros não eram e não são contra o mérito; eram e são contra o discurso meritocrático cego às vantagens estruturais dos brancos numa sociedade de formação colonial e escravista, cujo ponto de partida já gerava larga desvantagem para as pessoas não-brancas, especialmente as indígenas e as negras.

Οι συζητήσεις για το προνόμιο έχουν τραβήξει την προσοχή, ειδικά στο πλαίσιο της θετικής δράσης στα δημόσια πανεπιστήμια. Μέσα σε αυτή τη θερμή συζήτηση το ζήτημα των προνομίων εμφανίστηκε  δημόσια, επειδή ήταν το ισχυρότερο αίτημα των ακτιβιστών της φυλετικής ισότητας κατά της ρητορικής της αξιοκρατίας, η οποία στη Βραζιλία είχε ένα συντηρητικό τόνο. Συντηρητικό, διότι δεν πρόσφερε αποτελεσματική εναλλακτική λύση στην υπέρβαση των φυλετικών ανισοτήτων. Αντ’ αυτού, επιδοκίμασε την ιδέα ότι η αξία ήταν ένα παγκόσμιο μέτρο για την πρόσβαση στο πανεπιστήμιο. Στην πραγματικότητα, ήταν ένας ρητορικός λόγος για την προστασία των παιδιών της μεσαίας τάξης και της ελίτ σε δημόσιους πανεπιστημιακούς χώρους (γνωστούς για την υψηλότερη ποιότητα της εκπαίδευσης στη Βραζιλία). Αυτές οι ίδιες τάξεις διέθεσαν και αναπαρήγαγαν την ίδια ρητορική.

Οι μαύροι δεν ήταν και δεν είναι αντίθετοι του συστήματος αξιών. Ήταν και είναι εναντίον ενός αξιοκρατικού λόγου που είναι τυφλός στα δομικά πλεονεκτήματα των λευκών ανθρώπων σε μια κοινωνία που διαμορφώνεται από την αποικιοκρατία και τη δουλεία, του οποίου η αφετηρία οδηγεί σε μεγάλο μειονέκτημα για τους μη λευκούς, κυρίως τους αυτόχθονες και τους μαύρους.

GV: Στη σύνδεση των φυλετικών κινήσεων και των αγώνων ισότητας των φύλων, ο όρος “διαθεματικότητα” υπήρξε παρών. Μπορείτε να μας πείτε λίγο γι’ αυτό;

A interseccionalidade pode ser entendida por três registros: 1) como conceito das ciências sociais e jurídicas; 2) como ferramenta de intervenção política; e 3) como identidade coletiva.

Do ponto de vista teórico e conceitual, originalmente cunhado pela professora Kimberle Crenshaw, a abordagem interseccional nasce do feminismo negro norte-americano, que se recusa a analisar a desigualdade no singular. As múltiplas formas de opressão sociais e produção de desigualdade são levadas em conta numa abordagem multidimensional, como raça, gênero, classe, religião, sexualidade, nacionalidade, geração.

Antes que eu me esqueça, é preciso desfazer o engano de que a interseccionalidade dá conta do somatório das desvantagens sociais, culturais ou econômicas. Ou seja, não se trata de mensurar o sofrimento social, trata-se de analisar as causas múltiplas das desigualdades, seja qual for a sua natureza, sem pretender hierarquizá-las.

Já a interseccionalidade como ferramenta de intervenção política abarca as variáveis que, em conjunto, seriam capazes de revelar os pontos em que as desvantagens se tornam mais cruciais para um dado grupo social. A partir dessa identificação, são tomadas decisões relacionadas às concepções de políticas públicas, entendidas como instrumentos de intervenção social com vistas a promover a equidade.

No que se refere à construção da identidade coletiva, a interseccionalidade apresenta-se como uma rejeição ao feminismo do tipo branco e liberal, que ignora a situação da mulher negra, e também é uma forma de criticar a insuficiência do componente de gênero e da sexualidade no feminismo negro mais tradicional.

É obvio que no feminismo latino-americano e no feminismo negro das Américas há uma perspectiva interseccional na gênese de seu pensamento, mas é fato que nem sempre foi assim. A visibilidade e as urgências das pessoas LGBT (Lésbicas, Gays, Bissexuais e Trans) são temas e identidades que se impõem abertamente no feminismo interseccional.

Η διαθεματικότητα μπορεί να γίνει κατανοητή με τρεις τρόπους: 1) ως έννοια των κοινωνικών και νομικών επιστημών, 2) ως εργαλείο πολιτικής παρέμβασης και 3) ως συλλογική ταυτότητα.

Από θεωρητική και εννοιολογική σκοπιά, επινοήθηκε αρχικά από την καθηγήτρια Κίμπερλ Ουίλιαμς Κρένσο, η διαθεματικότητα προέρχεται από τον μαύρο φεμινισμό της Βόρειας Αμερικής, ο οποίος αρνείται να αναλύσει την ανισότητα με έναν και μόνο τρόπο. Οι πολλαπλές μορφές κοινωνικής καταπίεσης και παραγωγής ανισότητας λαμβάνονται υπόψη σε μια πολυδιάστατη προσέγγιση, όπως η φυλή, το φύλο, η τάξη, η θρησκεία, η σεξουαλικότητα, η εθνικότητα, το γένος.

Πριν το ξεχάσω, πρέπει να ανατρέψουμε την εσφαλμένη αντίληψη ότι η διαθεματικότητα αναφέρεται στο άθροισμα των κοινωνικών, πολιτιστικών ή οικονομικών μειονεκτημάτων. Δηλαδή, δεν είναι θέμα μέτρησης του κοινωνικού πόνου. Είναι θέμα ανάλυσης των πολλαπλών αιτιών ανισοτήτων, ανεξάρτητα από τη φύση τους, χωρίς πρόθεση να τα κατατάξουμε.

Από την άλλη πλευρά, η διαθεματικότητα ως εργαλείο πολιτικής παρέμβασης αναφέρεται στις μεταβλητές που μαζί θα μπορούσαν να αποκαλύψουν τις καταστάσεις όπου τα μειονεκτήματα καθίστανται επείγοντα για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Μετά τον εντοπισμό αυτών, σχεδιάζονται οι δημόσιες πολιτικές, που θεωρούνται μέσο κοινωνικής παρέμβασης με στόχο την προώθηση της ισότητας.

Και με την οικοδόμηση της συλλογικής ταυτότητας, η διαθεματικότητα παρουσιάζεται ως απόρριψη του λευκού, φιλελεύθερου φεμινισμού, που αγνοεί την κατάσταση των μαύρων γυναικών και είναι επίσης ένας τρόπος να επικρίνουμε την έλλειψη αναγνώρισης στο φύλο και τη σεξουαλικότητα στον πιο παραδοσιακό μαύρο φεμινισμό.

Είναι προφανές ότι, όταν πρόκειται για τον φεμινισμό της Λατινικής Αμερικής και τον φεμινισμό των μαύρων της Αμερικής, υπάρχει μια διαθεματική προοπτική στις ρίζες της σκεπτικής τους. Αλλά είναι γεγονός ότι αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Η προβολή και ο επείγων χαρακτήρας των ΛΟΑΤ (Λεσβίες, Ομοφυλόφιλοι, Αμφισεξουαλικοί και Τρανς) είναι θέματα και ταυτότητες που αναγνωρίζονται ανοιχτά στο διαθεματικό φεμινισμό.

GV: Είστε μια μαύρη, διανοούμενη γυναίκα με ισχυρό ερευνητικό υπόβαθρο για τα φυλετικά ζητήματα. Πώς αντιλαμβάνεται ο ακαδημαϊκός κόσμος τον ρόλο του στην καταπολέμηση των ρατσιστικών πρακτικών;

Via de regra, a academia sempre foi privilégio dos brancos. Ao longo do século XX, tivemos pesquisadores e professores negros nas grandes universidades brasileiras somente em caráter excepcional! A regra dominante era o monopólio da branquitude e do pensamento eurocêntrico.

Em contraste, a grande maioria dos pesquisadores e intelectuais negros produziu conhecimento fora das instituições universitárias, seja porque foram desencorajados no ensino médio, ou porque ingressavam tardiamente nos cursos de graduação, ou porque não conseguiam persistir na carreira universitária por falta de recursos, de redes de apoio e de relacionamentos dentro e fora do mundo científico, ou porque seus temas e objetos de estudos eram considerados menores ou entendidos como escolhas militantes. A academia via os negros como objetos de investigação, nunca como investigadores e produtores de saber legítimo nessa esfera de produção de conhecimento.

Somente na virada do século XXI que passamos a ter uma maior presença de estudantes negros, na graduação, na pós-graduação e na carreira docente, graças à eficácia das ações afirmativas no ingresso e nos concursos públicos e à demanda discente por mais conteúdos e pesquisas que tratam da temática racial e de gênero. Essa mudança, embora ainda lenta, já se torna visível na produção científica e na redução das desigualdades. 

Κατά κανόνα, ο ακαδημαϊκός κόσμος ήταν πάντα προνόμιο των λευκών. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, μόνο σπανίως είχαμε μαύρους μελετητές στα μεγάλα πανεπιστήμια της Βραζιλίας! Ο κυρίαρχος κανόνας ήταν το μονοπώλιο της λευκής και της Ευρωκεντρικής διανόησης.

Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία των μαύρων ερευνητών και διανοούμενων παρήγαγε γνώση εκτός των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, είτε γιατί αποθαρρύνονταν στο γυμνάσιο, ή επειδή καθυστέρησαν να εισέλθουν σε προπτυχιακά μαθήματα. Ή επειδή δεν μπορούσαν να παραμείνουν σε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία εξαιτίας της έλλειψης πόρων, υποστηρικτικού δικτύου και σχέσεων εντός και εκτός του επιστημονικού κόσμου. Ή επειδή τα θέματα και τα αντικείμενα μελέτης τους θεωρήθηκαν μικρά ή κατανοήθηκαν ως επιλογές ακτιβιστών. Η Ακαδημία συνήθιζε να βλέπει τους μαύρους ανθρώπους ως αντικείμενα μελέτης, ποτέ ως ερευνητές ή παραγωγούς αποδεκτής γνώσης.

Μόνο στη στροφή του 21ου αιώνα ξεκινήσαμε να έχουμε μεγαλύτερη παρουσία μαύρων φοιτητών, προπτυχιακών, μεταπτυχιακών και καθηγητών, χάρη στην αποτελεσματικότητα της θετικής δράσης καθώς και στις απαιτήσεις των σπουδαστών για περισσότερο περιεχόμενο και έρευνα σχετικά με φυλετικά και γενεαολογικά θέματα. Αυτή η αλλαγή, αν και είναι ακόμη αργή, είναι ήδη εμφανής στην επιστημονική παραγωγή και στη μείωση των ανισοτήτων.