Η 31η Αυγούστου σηματοδοτεί την επέτειο του θανάτου του Ιρανο-Αζέρου συγγραφέα Σαμάντ Μπεχρανγκί. Ακόμη και τώρα, μισό αιώνα μετά το θάνατό του, τα λόγια και ιδέες του Μπεχρανγκί αναφέρονται από πολιτικούς κρατούμενους και Ιρανούς ακτιβιστές, που συνεχίζουν να αγωνίζονται για τη λογοκρισία, τη φτώχεια και την αδικία στην πατρίδα τους. Αν και η ζωή του ήταν σύντομη, η κληρονομιά του Μπεχρανγκί εξακολουθεί να εμπνέει τους συγγραφείς σήμερα από διαφορετικά υπόβαθρα.

Ο Μπεχρανγκί γεννήθηκε στη βόρεια πόλη Ταμπρίζ σε μια οικογένεια Αζέρων Τούρκων, μία από τις μεγαλύτερες μειονοτικές ομάδες στο Ιράν. Ο Μπεχρανγκί έγινε δάσκαλος σε ηλικία 18 ετών και άρχισε τη διδασκαλία στα αγροτικά χωριά του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν. Οι φριχτές συνθήκες σε αυτά τα σχολεία και η έλλειψη πόρων για τους μαθητές του όχι μόνο ριζοσπαστικοποίησαν τον Μπεχρανγκί, αλλά και του έδωσαν μια πηγή πάθους να πάει μπροστά.

Ο Μπεχρανγκί είναι ίσως γνωστότερος για το διήγημά του Mahi Siayeh Kochooloo ή “Το Μαύρο Ψαράκι“, το οποίο ακολουθεί το ταξίδι ενός μικρού ψαριού από ένα μικρό ρυάκι στον απέραντο ωκεανό. Η ιστορία διαβάζεται ως παιδικό παραμύθι, αλλά διερευνά τη διασταύρωση μεταξύ της ενηλικίωσης και της ανάπτυξης πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας βρίσκεται αντιμέτωπος με μια συνεχή επιθυμία να εξερευνήσει τη ζωή έξω από το απλό ρυάκι και να ανακαλύψει εάν είναι δυνατή μια άλλη ζωή. Ο Σάχης του Ιράν αργότερα θα απαγορεύσει την κυκλοφορία του διηγήματος.

Tο αρχικό εξώφυλλο για το Μικρό Ψαράκι, που δημοσιεύτηκε το 1967. Οι εικονογραφήσεις του Φαρσίντ Μεσγκαλί κέρδισαν αρκετά βραβεία, όπως το Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν το 1974. Εικόνα: Wikipedia.

Ανικανοποίητος με τα υλικά που παρέχονταν στα αγροτικά σχολεία, ο Μπεχρανγκί προσπάθησε να φτιάξει το δικό του διδακτικό υλικό, με στόχο να δημιουργήσει κάτι, που να αντικατοπτρίζει καλύτερα την οικεία πραγματικότητα στα παιδιά της επαρχίας. Η κυβέρνηση του Σάχη απαγόρευσε τη δημοσίευση τέτοιων υλικών. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο  Μπεχρανγκί θα αντιμετώπιζε αναστολές και απειλές ως δάσκαλος λόγω των πολιτικών του ιδεών.

Προτιμώντας να γράψει στα αζέρικα, ο Μπεχρανγκί έγραψε επικριτικά δοκίμια για το εκπαιδευτικό σύστημα του Ιράν, λαϊκά παραμύθια, διηγήματα και μετέφρασε έργα Ιρανών ποιητών και συγγραφέων. Ο Μπεχρανγκί προσπάθησε επίσης να συλλέξει και να γράψει μια σειρά από αζέρικα λαϊκά παραμύθια και παιδικές ιστορίες, αλλά και πάλι του απαγορεύτηκε να δημοσιεύσει στη μητρική του γλώσσα.

Ο Μπεχρανγκί ήταν μαρξιστής, ένας παθιασμένος εκπαιδευτής, ένας κοινωνικός κριτικός, ένας  συγγραφέας γεμάτος φαντασία και, πάνω απ’ όλα, ένας στοχαστής, ο οποίος αγωνίστηκε με ό,τι είχε διαθέσιμο. Αυτό περιελάμβανε μια παρακμιακή μοναρχία, η οποία υιοθέτησε τον εκσυγχρονισμό, αλλά έκανε ελάχιστα για να ανακουφίσει τα δεινά των χαμηλότερων τάξεων του Ιράν. Αυτή η αυξανόμενη δυσαρέσκεια άρχισε να εξαπλώνεται ανάμεσα στις μορφωμένες τάξεις της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των νεαρών Ιρανών σαν τον Μπεχρανγκί, οι οποίοι ενστερνίστηκαν ριζικές αλλαγές.

Ένα από τα πιο γνωστά βιβλία του (και το δικό μου αγαπημένο) είναι το Kachale Kaftarbaz ή “O Φαλακρός εκτροφέας Περιστεριών” (αναπαράγεται προφορικά στο παρακάτω βίντεο). Η ιστορία περιστρέφεται γύρω από τον Kachal και τον αγώνα του εναντίον ενός τυραννικού βασιλιά. Ο πρωταγωνιστής, ο οποίος είναι φαλακρός, φτωχός και απομονωμένος, δεν επιδιώκει πλούτο ή εξουσία. Ο Kachal υιοθετεί μια θαρραλέα στάση ενάντια στη βίαιη καταπίεση του βασιλιά, διατηρώντας παράλληλα την απλή και ενάρετη ζωή του. Σε μια ξεκαρδιστική ανατροπή, χρησιμοποιεί επίσης τα περιστέρια του για να ρίξει περιττώματα από κατσίκες στα κεφάλια των στρατιωτών του βασιλιά, ένα χιουμοριστικό αλλά λεπτό αφιέρωμα στη νομιμότητα του ένοπλου αγώνα ενάντια στη δικτατορία.

Αυτή η ιστορία, όπως και πολλές από τις ιστορίες του Μπεχρανγκί, περιέχει τόσο χιούμορ όσο και σκοτεινές παρατηρήσεις για την κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων λεπτών σχολίων σχετικά με την ανισότητα, τη χρήση της γης και τα δικαιώματα των γυναικών. Η γραφή του είναι επίσης μοναδική, δεδομένου ότι διατηρεί ένα κλασσικό λαογραφικό ύφος, υπονομεύοντας την τυπική φαντασία και φυγή αυτού του είδους. Αντιθέτως, επικεντρώνεται στην κοινωνική δικαιοσύνη ως το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας, ακόμη και πάνω από την προσωπική ευτυχία και ασφάλεια.

Το στυλ γραφής του Μπεχρανγκί θυμίζει τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες στην ικανότητά του να συγχωνεύει παράλογα και φανταστικά στοιχεία με μια λεπτή κριτική της κοινωνίας και της καθεστηκυίας τάξης. Όπως και ο Θερβάντες, ο Μπεχρανγκί χρησιμοποίησε το χιούμορ και την ειρωνεία στις φαινομενικά ακίνδυνες ιστορίες του για να παρουσιάσει μια λεπτή, αλλά αιχμηρή κριτική της ζωής υπό τον Σάχη του Ιράν. Χρησιμοποιώντας λέξεις, ο Μπεχρανγκί ήλπιζε να οπλίσει εκείνους, οι οποίοι πλήττονταν περισσότερο από τη φτώχεια και την ανισότητα στο Ιράν.

Ο Μπεχρανγκί ξεχωρίζει όχι μόνο για τις πολιτικές του σκέψεις και τις φανταστικές ιδέες, αλλά για τον ξεχωριστό τρόπο και το ύφος της γραφής του, το οποίο έγινε προσβάσιμο στις μάζες. Οι ιδέες και το λεξιλόγιό του παρουσιάστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντικατοπτρίζουν την κοινή ομιλία. Οι ιστορίες του επικεντρώθηκαν στην σκληρή πραγματικότητα της ζωής σε έναν άνισο κόσμο. Στόχος τους ήταν πρώτα απ’ όλα να προσφέρουν καθοδήγηση και ευαισθητοποίηση στα μικρά παιδιά, καθώς και κατεύθυνση στην υπέρβαση των δεινών που αντιμετώπιζαν.

Ο Μπεχρανγκί προσπάθησε να σπάσει την τυπική αφήγηση που προσφέρεται στα παιδικά βιβλία και αντ’ αυτού να παρέχει καθοδήγηση ως μέσο για κοινωνική αλλαγή:

It is no longer the time for limiting children's literature to the arid and authoritarian advice and instructions, such as ‘Wash your hands and feet and body’, ‘Obey Mum and Dad and the elders'… Shouldn't we tell the child that in your country there are boys and girls who have never seen a piece of meat on their plates? Shouldn't we tell the child that more than half of the world's population are hungry, and why they are hungry, and how hunger could be diminished?

Δεν είναι πλέον η ώρα να περιοριστεί η παιδική λογοτεχνία στις άγονες και αυταρχικές συμβουλές και οδηγίες όπως «Πλύνετε τα χέρια και τα πόδια σας και το σώμα», «Υπακούστε τη μαμά και τον μπαμπά και τους πρεσβύτερους»… Δεν πρέπει να πούμε στο παιδί ότι στη χώρα σου υπάρχουν αγόρια και κορίτσια που δεν έχουν δει ποτέ κομμάτι κρέας στα πιάτα τους; Δεν πρέπει να πούμε στο παιδί ότι περισσότερο από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού πεινάνε και γιατί πεινάνε και πώς μπορεί να εξαλειφθεί η πείνα;

Αυτό που οικοδόμησε τη θέση του Μπεχρανγκί μεταξύ των μυθικών μορφών του Ιράν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1979 ήταν ο ξαφνικός και μυστηριώδης θάνατός του. Αναφορές δείχνουν ότι ο Μπεχρανγκί πνίγηκε στον ποταμό Αράς στις 31 Αυγούστου 1967. Εκείνη την εποχή, πολλοί πίστευαν ότι ο θάνατός του δεν ήταν τυχαίος και μια κοινή θεωρία υποστηρίζει ότι η δολοφονία του οργανώθηκε από την μυστική αστυνομία του Σάχη, τους SAVAK. Άλλοι δήλωσαν ότι ο πνιγμός του ήταν απλώς ατύχημα.

Ο αφύσικος θάνατός του και τα πολιτικά του ιδανικά τον ανύψωσαν σε μάρτυρα, μαζί με άλλους αξιοσημείωτους ακτιβιστές και στοχαστές, που πέθαναν κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες την ίδια εποχή, μεταξύ των οποίων οι Ali Shariati, Gholamreza Takhti και Forough Farrokhzad. Το πρόσωπό του θα γινόταν σύμβολο αντίστασης στο καθεστώς και τα κείμενά του θα υποκινούσαν και θα οδηγούσαν μια γενιά.

Ιρανοί διαδηλωτές κρατούν πορτρέτο του Σαμάντ Μπεχρανγκί. Άγνωστη ημερομηνία. Φωτογραφία: Εγκυκλοπαίδεια Alchetron.

Μια δεκαετία μετά το θάνατό του, νέοι Ιρανοί θα οργανώσουν και θα ηγηθούν ενός εθνικού κινήματος εναντίον του Σάχη σε κάτι που έγινε γνωστό ως η πιο «λαϊκή επανάσταση» στη σύγχρονη εποχή. Αυτή περιελάμβανε ένα ισχυρό αριστερό στοιχείο, το οποίο έλαβε έμπνευση από τον Μπεχρανγκί, μεταξύ άλλων διακεκριμένων διανοουμένων και στοχαστών.

Τα λόγια και το μήνυμα του Μπεχρανγκί είναι τόσο πλούσια και ισχυρά σήμερα όσο ποτέ. Την επέτειο του θανάτου του, μπορούμε για άλλη μια φορά να αναλογιστούμε τις γραμμές που μας άφησε στο Μικρό Ψαράκι:

I might face death any minute now! But I should try not to put myself in harms’ way as long as I can live. Of course it is not important if I die, because this is going to happen anyway. I know my purpose, my purpose is: How will my life or death impact the lives of others?

Μπορεί και να πεθάνω από λεπτό σε λεπτό! Θα πρέπει όμως να προσπαθήσω να μην μπλέκομαι σε μπελάδες, όσο μπορώ να ζήσω. Φυσικά, δεν είναι σημαντικό αν πεθάνω, γιατί αυτό θα συμβεί ούτως ή άλλως. Γνωρίζω το σκοπό μου, ο σκοπός μου είναι: Πώς θα επηρεάσει η ζωή μου ή ο θάνατός μου τη ζωή των άλλων;