[1]Στιγμιότυπο από την εκπομπή Daily Show, με παρουσιαστή τον Trevor Noah, Νοτιοαφρικανό κωμικό, κατά την οποία σχολίασε ότι η νίκη της Γαλλίας αποτελεί ταυτόχρονα και νίκη της Αφρικής.
Όταν πρωτοείδα τα memes [2] στον λογαριασμό μου στο Twitter, χαμογέλασα. Όχι μόνο είχε κερδίσει η Γαλλία το παγκόσμιο πρωτάθλημα 2018, αλλά και το μεγαλύτερο τμήμα της αφρικανικής ηπείρου συμμεριζόταν την χαρά των Γάλλων και έκανε αυτό το σπουδαίο αθλητικό κατόρθωμα και λιγάκι δικό της. Ως πολίτης Μαδαγασκάρης και Γαλλίας, εκείνη τη στιγμή ένιωσα πως “είχα και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο”. Ο τελικός ήταν αγχωτικός, καθώς η ομάδα της Κροατίας ήταν κυρίαρχη, αλλά με το σφύριγμα της λήξης, αισθάνθηκα πανευτυχής που η νεαρή αυτή ομάδα σκληρά εργαζόμενων παικτών ανταμείφθηκε με το υπέρτατο βραβείο.
Επέτρεψα στον εαυτό μου να απολαύσει τους πανηγυρισμούς και προσπάθησα να ζήσω τη στιγμή, γιατί ήξερα τι θα ακολουθήσει στη συνέχεια. Οι δεκαπέντε από τους 23 παίκτες της Εθνικής Γαλλίας έχουν προσωπικές ιστορίες συνδεδεμένες με την αφρικανική ήπειρο. Αλλά δεν πίστευα ότι η διαμάχη θα ξεσπούσε τόσο γρήγορα.
Το ζήτημα αρχικά φαινόταν ασήμαντο, αλλά μετατράπηκε σε meme [3] που έχει κοινοποιηθεί παγκοσμίως στο διαδίκτυο χιλιάδες φορές . Το νόημα ήταν περίπου αυτό:
Η Γαλλία κέρδισε το Παγκόσμιο Κύπελλο και η νίκη της είναι και νίκη της Αφρικής [4].
Πολλά άρθρα γνώμης έχουν γραφτεί γι’ αυτόν τον ισχυρισμό, οπότε ας βγάλουμε κατ’ αρχήν από τη μέση το προφανές.
Αυτή είναι μια νίκη της Γαλλίας: όλοι οι παίκτες είναι γεννημένοι στη Γαλλία και έχουν επανειλημμένα εκφράσει την αγάπη και την περηφάνια τους για την Γαλλία [5]. Αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Καταντά ανόητο να πρέπει να το επαναλάβουμε εκ νέου, αλλά δεδομένης της τάσης για δημόσιο λόγο σε ορισμένους χώρους, είναι αναγκαίο να το κάνουμε (όπως έκανε [6] ο πρώην Αμερικανός πρόεδρος Ομπάμα).
Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα memes, το συγκεκριμένο κυρίως κοινοποιούνταν για πλάκα, όπως στην περίπτωση του Trevor Noah [1]. Αλλά ταυτόχρονα, αυτός έδωσε έμφαση σε μια έννοια, την οποία η Γαλλία μάχεται να αντιμετωπίσει – το ότι η διαφορετικότητα είναι δύναμη – η οποία είναι μια αντίληψη που προέρχεται από γενιές μεταναστών με ρίζες στις πρώην γαλλικές αποικίες. Όπως γίνεται με κάθε καλό αστείο, έτσι και ο Noah έκανε έμμεση αναφορά σε κάποιες άβολες αλήθειες για τη Γαλλία. Και μετά από αυτό, η Γαλλία δεν ξαναβρήκε το θέμα αστείο.
Αφρικανικότητα εναντίον γαλλικότητας
Πριν τον τελικό, διάφορα ακροδεξιά γαλλικά φόρουμ ήταν γεμάτα με άρθρα γνώμης, τα οποία υποστήριζαν ότι ένιωθαν μεγαλύτερη αφοσίωση στους γνήσιους Ευρωπαίους αδερφούς [7] από την Κροατία παρά στην τωρινή εθνική Γαλλίας. Μετά τον τελικό, μια κατά πολλούς λιγότερο ανησυχητική άποψη ήρθε από ένα άλλο δυσαρεστημένο πρόσωπο, τον πρέσβη της Γαλλίας στις ΗΠΑ, Gérard Araud, ο οποίος έγραψε επιστολή [8] στον Trevor Noah εξηγώντας πατροναριστικά τι σημαίνει να είσαι μαύρος στη Γαλλία [ΣτΜ: για να γίνει αντιληπτή η ιδεολογική διάσταση του θέματος, η μετάφραση “εξηγώντας πατροναριστικά” αποδίδει το whitesplaining, “το να εξηγείς (κάτι) σε κάποιον ο οποίος δεν είναι λευκός, ιδιαίτερα σε θέματα φυλετικών σχέσεων ή μειονοτικής συμπεριφοράς, υποθέτοντας ελλειπή κατανόηση από πλευράς του ακροατή ως απόρροια της φυλετικής του προέλευσης”]:
Unlike in the United States of America, France does not refer to its citizens based on their race, religion or origin. To us there is no hyphenated identity. Roots are an individual reality. By calling them an African team it seems you are denying their Frenchness. This even in jest legitimizes the ideology which defines whiteness as the only way of being French.
Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Γαλλία δεν κάνει αναφορά στους πολίτες της με βάση τη φυλή, τη θρησκεία ή την καταγωγή τους. Σε εμάς δεν υπάρχει σύνθετη ταυτότητα. Οι ρίζες είναι μια προσωπική πραγματικότητα. Αποκαλώντας τους αφρικανική ομάδα, φαίνεται ότι αρνείσαι τη γαλλικότητά τους. Κάτι τέτοιο, ακόμα και στην πλάκα, νομιμοποιεί την ιδεολογία που ορίζει ότι μπορείς να είσαι Γάλλος μόνο αν είσαι λευκός.
Η δήλωση “αρνείσαι τη γαλλικότητά τους” πρέπει να εξεταστεί πιο προσεχτικά. Ο Kylian Mbappé, ο έφηβος-θαύμα που ηγήθηκε της γαλλικής επίθεσης με τέσσερα γκολ στο Παγκόσμιο κύπελλο, ξεδιπλώνει την αφρικανική ταυτότητά του [9] με μια ωριμότητα που ξεπερνά την ηλικία του:
C’est une thématique qui me tient à cœur. Même si je suis français, j’ai des origines africaines, et pour moi aider le sport africain à se développer c’est quelque chose qui me tient à cœur. Si je peux aider à travers ma notoriété et même autre chose, je le ferai avec plaisir.
Αυτό είναι ένα θέμα πολύ αγαπητό σ'εμένα. Ενώ είμαι Γάλλος, έχω αφρικανικές ρίζες και για εμένα το να βοηθήσω το αφρικανικό άθλημα να εξελιχθεί είναι κάτι πολύ προσφιλές. Αν μπορώ να βοηθήσω με τη φήμη μου ή και με άλλα μέσα, θα το πράξω με ευχαρίστηση.
Ο Didier Deschamps, ο Γάλλος προπονητής που ήταν ο άνθρωπος-κλειδί στη μετατροπή των ταλαντούχων παικτών του σε μια συνεκτική ομάδα, δήλωσε τα ακόλουθα για τη σχέση της ομάδας με την Αφρική: [10]
It has always been the case that the French team has always had players from Africa and from other countries and territories, and not just in football but in other sports, They are all French and they are all proud to be French. But through their origins, through their childhood, they have friends, they have families in these countries so they have a certain attachment to these countries and a certain pride that these people will see them play in a World Cup Final.
Πάντοτε η γαλλική ομάδα είχε παίκτες από την Αφρική και από άλλες χώρες και περιοχές και όχι μόνο στο ποδόσφαιρο, αλλά και σε άλλα αθλήματα. Είναι όλοι Γάλλοι και είναι περήφανοι που είναι Γάλλοι. Αλλά λόγω της καταγωγής τους και της παιδικής τους ηλικίας, έχουν φίλους και οικογένεια σε αυτές τις χώρες, οπότε έχουν ένα δέσιμο με αυτές και αισθάνονται μια κάποια περηφάνια που αυτοί οι άνθρωποι θα τους δουν να παίζουν στο τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου.
Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι εν έτει 2018 κάποιος σαν τον Πρέσβη Araud θα μπορούσε να αρνηθεί την πιθανότητα ένα άτομο να έχει περισσότερες από μια ταυτότητες ή ότι θα μπορούσε να αντιμετωπίζει την αφρικανικότητα και τη γαλλικότητα ως ανταγωνιστικές. Δεν τολμώ να ρωτήσω αν ο Araud θα είχε γράψει μια παρόμοια επιστολή, αν οι παίκτες είχαν δεσμούς με την Ισπανία.
Το 1998 επαναλαμβάνεται, αλλά όχι με ωραίο τρόπο
Κατανοώ τις ανησυχίες του Araud. Κρίνοντας από τη ρητορική [11] κάποιων ακροδεξιών στη Γαλλία [12], η έξαρση φασιστικού συναισθήματος θα υποβάθμιζε αυτήν την ιστορική νίκη με την αιτιολογία ότι οι παίκτες δεν ήταν “αρκετά Γάλλοι [13]“. Η άποψη ότι η γαλλική ομάδα ήταν λιγότερο ευρωπαϊκή και συνεπώς λιγότερο άξια επαίνων [14], επίσης εκφράστηκε από αρθρογράφους στην Ιταλία [14] και την Ισπανία [15]. Και ο Γερμανός ποδοσφαιριστής Mehmet Ozil πρόσφατα αποχώρησε από τη γερμανική εθνική ομάδα εξαιτίας ρατσιστικών σχολίων [16] με στόχο την τουρκική καταγωγή του. Οπότε κατανοώ την ανησυχία, αλλά ο Araud θα έπρεπε έως τώρα να έχει μάθει ότι δεν αναχαιτίζεις την άνοδο του φασισμού προσπαθώντας να εκλογικεύσεις τις λιγότερο αποκρουστικές απόψεις του.
Η ιστορία μας έχει επίσης διδάξει ότι ένας θρίαμβος στο Παγκόσμιο Κύπελλο δεν μπορεί να καταπολεμήσει τον φασισμό. [11] Λίγο καιρό μετά την ευφορία που ακολούθησε την προηγούμενη νίκη του 1998, η Γαλλία σείστηκε [17] από την ήττα του πρώην πρωθυπουργού Λιονέλ Ζοσπέν από τον Ζαν-Μαρί Λε Πεν [18] και την πρόκρισή του τελευταίου στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών του 2002. [19] Ο ίδιος ο Λε Πεν δήλωσε:
[The] national team was too dark and did not represent France.
[Η] εθνική ομάδα ήταν πολύ σκούρα και δεν αντιπροσώπευε τη Γαλλία.
Είκοσι χρόνια μετά από εκείνες τις λυπηρές εκλογές, η κόρη του Λε Πεν, Μαρίν, έφθασε στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών του 2017, χάνοντας από τον Εμανουέλ Μακρόν.
Ο Μακρόν αγκάλιασε την εθνική ομάδα, υιοθετώντας πανηγυρικές φιγούρες από τη νεολαία των πόλεων και χαιρετίζοντας την ως τον συνεκτικό κρίκο της Γαλλικής Δημοκρατίας, μιας χώρας στην οποία όλοι είναι Γάλλοι ανεξαρτήτως χρώματος, εθνικότητας ή πολιτισμικού υπόβαθρου. Ωστόσο, μέσα σε αυτήν την πολιτική βρίσκεται η αιτία των φαινομενικά αναπόφευκτων φυλετικών εντάσεων στη Γαλλία. Στην προσπάθεια της να δει πέρα από τις πολιτισμικές και εθνικές διαφορές, η Γαλλική Δημοκρατία έχει αποτύχει όχι μόνο να αναγνωρίσει την προφανή διαφορετικότητά της, αλλά, το σημαντικότερο, έκρυψε κάτω από το χαλί την ίδια την πηγή αυτής της διαφορετικότητας: το αποικιοκρατικό παρελθόν της χώρας.
Η ιστορία της Γαλλίας στην Αφρική
Αργά ή γρήγορα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ενώ η γαλλική ποδοσφαιρική ομάδα είναι εθνικά και πολιτισμικά ποικιλόμορφη, το ίδιο δεν συμβαίνει και με την πολιτική ελίτ της χώρας. Η Γαλλία δεν διαθέτει στατιστικές σχετικά με την συμμετοχή μειονοτήτων στο εργατικό δυναμικό, αλλά είναι οδυνηρά εμφανές ότι η εκπροσώπηση των μαύρων [20] στη δημόσια σφαίρα και την πολιτική είναι περιορισμένη.
Ίσως, αυτός ο δεύτερος θρίαμβος στο Παγκόσμιο Κύπελλο να είναι μια δεύτερη ευκαιρία για τη Γαλλία να διεξάγει μια ειλικρινή κουβέντα γύρω από τις ρίζες της διαφορετικότητας της χώρας και για το τι αυτό συνεπάγεται.
L’ambiance ⭐⭐ mood@telefoot_TF1 [21] @equipedefrance [22] #fiersdetrebleus [23] #worldcup2018 [24] pic.twitter.com/qNg1VE4aTH [25]
— Paul Pogba (@paulpogba) July 20, 2018 [26]
Από τις αρχές του 1900 έως περίπου το 1960, η Γαλλία κυριαρχούσε στις αποικίες της στη Δυτική Αφρική και τη Μαδαγασκάρη, αλλά το αποικιοκρατικό παρελθόν έχει υπάρξει για πολύ καιρό ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην Αλγερία [27], στην Μαδαγασκάρη [28] και τη Ρουάντα [29], για παράδειγμα, δεν έχουν ακόμα αναγνωριστεί. Αυτή η έλλειψη μεταμέλειας αποτρέπει το έθνος από το να αποδεχτεί τη διαφορετικότητά του και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις τρέχουσες φυλετικές εντάσεις και την έλλειψη ποικιλότητας στους τομείς όπου αυτή πραγματικά έχει μεγαλύτερη αξία.
Μια ειλικρινής συζήτηση γύρω από το φυλετικό ζήτημα και τα αποικιοκρατικά λάθη στην Αφρική μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά πρέπει να γίνει, προκειμένου η χώρα να κλείσει το θέμα σε κάποιον βαθμό. Εάν η Γαλλία παραδεχόταν τα λάθη του παρελθόντος, θα ήταν πιο εύκολο να αποδεχτεί το παρόν της, ένα παρόν που αποτελείται από έναν ταλαντούχο, νεαρό και ποικιλόμορφο πληθυσμό, όπως εκείνος της εθνικής ομάδας.
Αντίθετα, οι εκπρόσωποι της πολιτείας επιλέγουν να έρθουν σε αντιπαράθεση με κωμικούς σχετικά με τη σύνθεση μιας ποδοσφαιρικής ομάδας. Ο Πρέσβης Araud είναι αιχμάλωτος μιας συγκεκριμένης αντίληψης για το πώς θα έπρεπε να είναι μια ενοποιημένη Γαλλία, μια αντίληψη που αποτυγχάνει να αναγνωρίσει ότι η αφρικανικότητα και η γαλλικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Οι χιλιάδες Αφρικανοί στρατιώτες που θυσιάστηκαν [30] για την απελευθέρωση της Γαλλίας [31] το 1916 και το 1944 [31] μπορούν να το πιστοποιήσουν.
Ίσως, ένας τρίτος θρίαμβος σε Παγκόσμιο Κύπελλο θα έχει το επιθυμητά αποτέλεσμα. Ίσως μετά από τη νίκη το 2022 η Γαλλία να πιάσει το αστείο και να συμμετέχει. Έπειτα ο κόσμος θα μάθει ότι έχει κάνει βήματα προς μια πιο δίκαιη και ενωμένη κοινωνία.