Ζαΐχ Μπολσονάρου. Φωτογραφία από τον Marcelo Camargo/Agência Brasil μέσω Wikimedia Commons (CC BY 3.0 Brazil)

Η μεγαλύτερη δημοκρατία της Λατινικής Αμερικής μπορεί να βρίσκεται στα πρόθυρα της εκλογής ενός προέδρου, του οποίου η εκστρατεία προωθείται από βία, μοχθηρές φήμες περί απάτης και μια σειρά από διαδικτυακές ειδήσεις και πληροφορίες που έχουν αποδειχθεί ψευδείς.

Ο ακροδεξιός υποψήφιος του κόμματος PSL, Ζαΐχ Μπολσονάρου, πρώην επικεφαλής του στρατού που υπηρέτησε στο Εθνικό Κογκρέσο της Βραζιλίας από το 1991, θα κατευθυνθεί προς την εκλογική αναμέτρηση της 28ης Οκτωβρίου, με ένα μεγάλο προβάδισμα, μέσα σε ένα ολοένα και αυξανόμενο κύμα ψευδών ειδήσεων που φαίνεται να έχουν ωφελήσει την υποψηφιότητά του.

Παρά το γεγονός ότι αγόρασε μόνο οκτώ δευτερόλεπτα τηλεοπτικού χρόνου — σε μια χώρα όπου οι τηλεοπτικές διαφημίσεις αποφασίζουν ιστορικά τον νικητή — ο Μπολσονάρου ολοκλήρωσε τον πρώτο γύρο ψηφοφορίας στην πρώτη θέση με 46% των συνολικών έγκυρων ψήφων, έναντι 29% για τον αριστερό αντίπαλό του, τον Υποψήφιο του Κόμματος Εργατών Φερνάντο Αντάντ. Βρίσκεται πρώτος στις τελευταίες δημοσκοπήσεις με την υποστήριξη του 58% των Βραζιλιανών.

Κατά την άνοδό του από τις παρυφές της νομοθεσίας της Βραζιλίας στην πύλη της Προεδρίας, ο Μπολσονάρου δημιούργησε μια πλατφόρμα πάνω στα ιδιαίτερα συναισθήματα της συλλογικής ψυχής της Βραζιλίας, αξιοποιώντας τον φόβο του κομμουνισμού που φτάνει πίσω στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου και στη στρατιωτική κυβέρνηση της Βραζιλίας που υποστηρίζεται από τις ΗΠΑ. Η διχαστική και συναισθηματικά καθοδηγούμενη εκστρατεία του υπόσχεται να προστατεύσει τις εθνικές πολιτικές από τη διαφθορά και τους δρόμους της πόλης από τους εγκληματίες, στο πλαίσιο μιας επιστροφής στο φερόμενο παρελθόν της Βραζιλίας.

Ο Μπολσονάρου εκφράζει ανοιχτά μισογυνιστικές και ομοφοβικές απόψεις. Έχει δημοσίως ταχθεί υπέρ των βασανιστών της στρατιωτικής δικτατορίας της Βραζιλίας. Έχει ζητήσει την εκτέλεση των πολιτικών αντιπάλων του. Πρόσφατα ορκίστηκε να “θέσει τέλος σε όλο τον ακτιβισμό στη Βραζιλία“. Και έχει δηλώσει ότι δεν θα δεχτεί τα αποτελέσματα των εκλογών αν χάσει.

Ευρεία απόδειξη ψευδών πληροφοριών που προωθούν τον Μπολσονάρου

Τα προϊόντα του Facebook έχουν καταλάβει εξέχουσα θέση στην υποστήριξη προς τον Μπολσονάρου. Παράλληλα με την ευρεία κάλυψη από περιφερειακά και εθνικά μέσα ενημέρωσης, που αντικατοπτρίζουν μια σειρά από προοπτικές για το Μπολσονάρου και τους άλλους υποψηφίους, το Facebook και το WhatsApp έχουν δει έναν καταιγισμό ψευδών και παραπλανητικών δημοσιεύσεων που προωθούν τον ακροδεξιό υποψήφιο.

Αν και η καλοκαιρινή του εκστρατεία δεν ήταν παρά τυπική — ο Μπολσονάρου σπάνια εθεάθη σε δημόσιους χώρους από τις 6 Σεπτεμβρίου, όταν μαχαιρώθηκε και τραυματίστηκε σοβαρά σε μια πορεία από έναν υποστηρικτή της αντιπολίτευσης — το μήνυμά του φαίνεται να έχει φτάσει σε εκατομμύρια Βραζιλιάνους που βασίζονται στο Facebook και στο WhatsApp ως τους κύριους χώρους για την ανάγνωση των ειδήσεων. Έχει επίσης εμφανιστεί στο Facebook με τους δικούς του όρους, μεταδίδοντας σύντομα μηνύματα μέσω του Facebook live.

Η Agência Lupa, μια πολύ γνωστή υπηρεσία ελέγχου στοιχείων που συνεργάστηκε με το Facebook νωρίτερα αυτό το έτος, αξιολόγησε την αλήθεια εκατοντάδων άρθρων σχετικά με τις εκλογές που κοινοποιήθηκαν στο Facebook. Τον Αύγουστο του 2018, τα 10 πιο δημοφιλή άρθρα που η Agência Lupa διαπίστωσε ότι ήταν ψευδή ή σκοπίμως παραπλανητικά ήταν όλα προς όφελος του Μπολσονάρου. Συγκεντρώνοντας συνολικά 865.000 κοινοποιήσεις, αυτές οι αναρτήσεις περιελάμβαναν τα πάντα, από βίντεο που μοιράστηκαν από το αρχικό τους πλαίσιο μέχρι ψηφιακά τροποποιημένες εικόνες.

Ο ίδιος ο Μπολσονάρου κοινοποίησε μάλιστα μία από αυτές τις πιο δημοφιλείς viral δημοσιεύσεις με τους 1.74 εκατομμύρια οπαδούς του στο Twitter: η δημοσίευση αφορούσε μια φωτογραφία βαρέως οπλισμένων ανδρών πίσω από μια πινακίδα που ανέφερε απειλή θανάτου εναντίον του Μπολσονάρου. Η Agência Lupa ανίχνευσε την εικόνα σε μια φωτογραφία του 2016 που δείχνει τους ένοπλους άνδρες, χωρίς όμως να υπάρχει η πινακίδα. Ο Μπολσονάρου αργότερα διέγραψε το tweet.

Ένα ντοκιμαντέρ του VICE της Βραζιλίας από τον Αύγουστο του 2018 πήρε συνέντευξη από έναν διαχειριστή αρκετών ομάδων του WhatsApp υπέρ του Μπολσονάρου που ανέφερε ότι τα περισσότερα σχόλια που κοινοποιούνται προέρχονται απευθείας από τα γραφεία του Μπολσονάρου. Ενώ είναι αδύνατο να επιβεβαιωθεί ότι το περιεχόμενο που κοινοποιείται σε αυτές τις ομάδες είναι σκόπιμα αποπροσανατολιστικό ή παραπλανητικό, μια συντριπτική πλειοψηφία των πληροφοριών που έχουν αποτιμηθεί από τους ελεγκτές γεγονότων κατά τη διάρκεια αυτών των εκλογών κυκλοφόρησε κυρίως στην πλατφόρμα κλειστού μηνύματος.

Τον Ιούλιο του 2018, το Facebook απαγόρευσε 196 σελίδες και 87 προφίλ, πολλά από τα οποία συνδέονταν με τη συντηρητική ομάδα Movimento Brasil Livre (Free Brazil Movement ή MBL) και, σύμφωνα με το Facebook, ενεργούσαν ως ένα ενιαίο δίκτυο διανομής. Το MBL διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην άνοδο του διαδικτυακού συντηρητισμού στη Βραζιλία, έχοντας ηγηθεί στις διαδηλώσεις υπέρ της αμφισβήτησης της πρώην προέδρου Ντίλμα Ρούσεφ το 2015. Αρκετοί ηγέτες της ομάδας είχαν επισήμως δηλώσει επίσημα τη στήριξή τους για την υποψηφιότητα του Μπολσονάρου.

Το εκλογικό δικαστήριο της Βραζιλίας απέτυχε να δράσει

Όλα αυτά συνέβησαν παρά την δέσμευση του Ανωτάτου Εκλογικού Δικαστηρίου της Βραζιλίας (TSE) να λάβει συγκεκριμένα μέτρα για να περιορίσει τη διάδοση ψευδών πληροφοριών διαδικτυακά εν αναμονή των εκλογών.

Τον Δεκέμβριο του 2017, το δικαστήριο ανακοίνωσε σχέδια για τη σύσταση Συμβουλευτικής Επιτροπής για το Διαδίκτυο και τις Εκλογές, υπό την αιγίδα του δικαστηρίου. Η Επιτροπή θα επέβλεπε το σχεδιασμό ενός εργαλείου, κατά πάσα πιθανότητα μιας εφαρμογής για κινητά, ώστε οι χρήστες να αναφέρουν ύποπτο περιεχόμενο και θα πρότεινε νομικούς μηχανισμούς για την καταστολή της διάδοσης ψευδών ειδήσεων.

Αλλά αυτά τα μέτρα δεν πραγματοποιήθηκαν. Η Επιτροπή έχει συναντηθεί μόνο δύο φορές από την έναρξή της — μία φορά τον Ιούνιο, πριν από την περίοδο της εκστρατείας που ξεκίνησε τον Αύγουστο και μια δεύτερη φορά στις 10 Οκτωβρίου, μετά την ολοκλήρωση της ψηφοφορίας του πρώτου γύρου. Το δικαστήριο της ολομέλειας δεν ενέκρινε ποτέ οδηγίες για νέους κανονισμούς σχετικά με τις ψευδείς πληροφορίες και δεν κυκλοφόρησε καμία εφαρμογή ή άλλο ψηφιακό εργαλείο στο κοινό.

Τι πήγε στραβά;

Τα μέλη της Επιτροπής φαίνεται να έχουν αντικρουόμενες απόψεις για το γιατί απέτυχαν αυτές οι προσπάθειες. Ο συντονιστής του Συμβουλίου και γενικός γραμματέας της προεδρίας του δικαστηρίου, Estêvão Waterloo ανέφερε στον ιστοχώρο ειδήσεων UOL ότι ο αντίκτυπος των ψευδών ειδήσεων στις εκλογές αυτές δεν ήταν τόσο κακός όσο αναμενόταν. Είπε: “Ακόμα κι αν οι άνθρωποι λένε ότι το τοπίο είναι [ανησυχητικό], τότε είχαμε προβλέψει ότι θα ήταν απείρως χειρότερο”.

Αλλά ένα άλλο μέλος της Επιτροπής, το οποίο μίλησε ανεπίσημα με τον O Estado de S. Paulo, σκέφτηκε το αντίθετο, λέγοντας στην εφημερίδα ότι το Δικαστήριο είχε υποτιμήσει τον αντίκτυπο των ψευδών ειδήσεων και τώρα “έμεινε πίσω”.

Αυτές οι δηλώσεις υποδεικνύουν ότι μπορεί να υπήρξε διαφωνία εντός της Επιτροπής, ενδεχομένως γύρω από την ισορροπία μεταξύ λογοκρισίας και ελευθερίας της έκφρασης. Σ’ εκείνη τη συνάντηση τον Ιούνιο, η Υπηρεσία Πληροφοριών της Βραζιλίας, που έχει μία έδρα στην Επιτροπή, πρότεινε την “προληπτική” παρακολούθηση των χρηστών του διαδικτύου, μια ιδέα που συνάντησε έντονη αντίδραση από άλλα μέλη της Επιτροπής.

Το γεγονός ότι τρεις διαφορετικοί δικαστές έχουν προεδρεύσει στο δικαστήριο από τον Δεκέμβριο του 2017 μπορεί να έπαιξε επίσης ρόλο. Η σημερινή πρόεδρος του δικαστηρίου, Rosa Weber, δήλωσε σε συνέντευξη τύπου στις 7 Οκτωβρίου ότι οι εκλογικοί δικαστές ακόμα “προσπαθούν να μάθουν τι είναι η ψεύτικη είδηση”.

Το σχόλιό της μιλάει για τον ταχύ ρυθμό με τον οποίο οι ψευδείς αναφορές και το ψευδεπίγραφο περιεχόμενο πολυμέσων κατέστρεψαν τους διαδικτυακούς χώρους επικοινωνίας, αφήνοντας τα δικαστήρια — και πολλούς πολίτες — να αγωνίζονται να συνεχίσουν.

Μετά τη συνάντηση στις 10 Οκτωβρίου, η Επιτροπή ανακοίνωσε ότι θα ξεκινήσει την υποσχόμενη εφαρμογή για την αναφορά αμφιβόλων ειδήσεων, καθώς και έναν ιστότοπο στον οποίο οι χρήστες μπορούν να αναφέρουν περιεχόμενο στο Εκλογικό Δικαστήριο. Ωστόσο, με λιγότερες από τρεις εβδομάδες μέχρι την ψηφοφορία του δεύτερου γύρου, είναι απίθανο ότι τέτοια μέτρα τελευταίας στιγμής θα έχουν ουσιαστικές συνέπειες.