Φοιτητές στο πανεπιστήμιο Haromaya στην Αιθιοπία κάνουν μια σχεδόν επίσημη αντικυβερνητική χειρονομία. Η φωτογραφία μοιράστηκε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το τοπίο της διαδικτυακής ελευθερίας του λόγου και της διαφωνίας στην Αφρική σταδιακά και σταθερά περιορίζεται. Από νομική και οικονομική άποψη, το κόστος του ελεύθερου λόγου αυξάνεται ραγδαία σε ολόκληρη την ήπειρο.
Ενώ οι περισσότερες κυβερνήσεις θεωρούνται δημοκρατικές, διότι διεξάγουν εκλογές με υποψήφιους πολλών κομμάτων και επαγγέλλονται συμμετοχικά ιδεώδη, στην πράξη, πολλές λειτουργούν περισσότερο ως δικτατορίες – και φαίνεται ότι ασκούν περισσότερο έλεγχο στον ψηφιακό χώρο κάθε μέρα που περνά.
Το Καμερούν [1], η Τανζανία [2], η Ουγκάντα [3], η Αιθιοπία [4], η Νιγηρία [5] και το Μπενίν [6] έχουν γίνει πρόσφατα μάρτυρες διακοπής λειτουργίας του διαδικτύου [7], επιβολής φόρων [8] σε blogging και χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης και σύλληψης δημοσιογράφων. Εργαζόμενοι σε ΜΜΕ και πολίτες έχουν φυλακιστεί υπό ποικίλες κατηγορίες: από δημοσίευση “ψευδών πληροφοριών” [9] έως έκθεση κρατικών μυστικών και τρομοκρατία [10].
Στο πρόσφατο Φόρουμ για την Ελευθερία του Διαδικτύου στην Αφρική (FIFA) που πραγματοποιήθηκε στην Άκκρα της Γκάνας, μια ομάδα ομιλητών [11] από διάφορες αφρικανικές χώρες δήλωσαν ότι φοβούνται ότι οι αφρικανικές κυβερνήσεις ενδιαφέρονται για τον έλεγχο του ψηφιακού χώρου για να ελέγχουν τους πολίτες.
Πολλές χώρες έχουν καταστατικά και νόμους που εγγυώνται το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση. Στη Νιγηρία, για παράδειγμα, ο νόμος περί Ελευθερίας της Πληροφόρησης παρέχει στους πολίτες το δικαίωμα να ζητούν πληροφορίες από οποιαδήποτε κυβερνητική υπηρεσία. Το άρθρο 22 του Συντάγματος του 1999 [12] προβλέπει την ελευθερία του Τύπου και το άρθρο 39 υποστηρίζει ότι «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας να κατέχει και να λαμβάνει και να μεταδίδει ιδέες και πληροφορίες χωρίς παρεμβάσεις …».
Ωστόσο, η Νιγηρία έχει εκδώσει κι άλλους νόμους, που οι Αρχές χρησιμοποιούν για να αρνηθούν τα προαναφερθέντα δικαιώματα.
Το άρθρο 24 της νομοθεσίας στη Νιγηρία για την Εγκληματικότητα στον Κυβερνοχώρο [13] τιμωρεί “όποιον μεταδίδει μηνύματα που ξέρει ότι είναι ψεύτικα, με σκοπό να προκαλέσουν ενόχληση, ταλαιπωρία, κίνδυνο, παρεμπόδιση, προσβολή, τραυματισμό, εγκληματικό εκφοβισμό, εχθρότητα, μίσος, κακή προαίρεση ή αχρείαστη ταραχή σε κάποιον τρίτο, καθώς και όποιον προκαλεί την αποστολή ενός τέτοιου μηνύματος”.
Η θέσπιση νόμων με διφορούμενους και υποκειμενικούς όρους, όπως “ενοχλήσεις” ή “προσβολή”, προκαλεί ανησυχίες. Οι κυβερνήσεις και οι πράκτορές τους χρησιμοποιούν συχνά ως κάλυψη για την καταστολή της ελευθερίας της έκφρασης.
Ποιος καθορίζει τον ορισμό της προσβολής; Πρέπει οι δημόσιοι αξιωματούχοι να γίνουν χοντρόπετσοι; Σε πολλά μέρη του κόσμου, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να επικρίνουν τους δημόσιους αξιωματούχους. Γιατί δεν έχουν οι Αφρικανοί το δικαίωμα να προσβάλλουν ως ουσιαστικό μέρος της ελεύθερης έκφρασης;
Το 2017 και το 2016, οι Νιγηριανοί δημοσιογράφοι και bloggers Abubakar Sidiq Usman [14] και Kemi Olunloyo [15], συνελήφθησαν έκαστος για ψευδείς κατηγορίες διαδικτυακής παρακολούθησης σε σχέση με δημοσιογραφικές έρευνες βάσει του νόμου περί εγκλημάτων στον κυβερνοχώρο.
Μην υποφέρεις σιωπηλά – Μη σταματάς να μιλάς
Η ίδια η ύπαρξη αυτών των νομικών προκλήσεων λέει στους πολίτες ότι οι φωνές τους έχουν σημασία. Από την απαγόρευση της Τανζανίας για την εξάπλωση “ψευδών, παραπλανητικών ή ανακριβών πληροφοριών” μέχρι το φόρο της Ουγκάντα για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που προορίζεται να περιορίσει τα “κουτσομπολιά”, ο θόρυβος που δημιουργείται σε ψηφιακές πλατφόρμες φοβίζει τα καταπιεστικά καθεστώτα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στο να ακυρώσουν τις ίδιες τους τις ενέργειες.
Η εμπειρία των bloggers Zone9 [16] της Αιθιοπίας [16]αποτελεί ένα ισχυρό παράδειγμα.
Το 2014, εννέα Αιθίοπες συγγραφείς φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν [4] για ένα συλλογικό εγχείρημα blogging, στο οποίο έγραφαν για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την πρώην κυβέρνηση της Αιθιοπίας [17], τολμώντας να πουν την αλήθεια ενάντια στην εξουσία. Το κράτος χαρακτήρισε την ομάδα “τρομοκράτες [18]” για τη διαδικτυακή τους δραστηριότητα και τους φυλάκισε για σχεδόν 18 μήνες.
Μέλη της Zone9. Mahlet (αριστερά), Zelalem (δεξιά). Χαίρονται με την απελευθέρωση του Befeqadu Hailu (δεύτερος από αριστερά με το κασκόλ) τον Οκτώβριο του 2015. Φωτογραφία κοινοποιημένη στο Τwitter, Zelalem Kiberet.
Έξι μέλη της τώρα απελευθερωμένης ομάδας πραγματοποίησαν την πρωταρχική διεθνή δέσμευσή τους στη Γκάνα κατά τη διάρκεια της διάσκεψης της FIFA: οι Atnaf Berhane, Befeqadu Hailu Techane, Zelalem Kibret, Natnael Feleke Aberra και Abel Wabella, όλοι ήταν παρόντες. Ο Jomanex Kasaye, ο οποίος είχε συνεργαστεί με την ομάδα πριν από τις συλλήψεις (αλλά δεν συνελήφθη) επίσης παρακολούθησε τη διάσκεψη.
Αρκετά μέλη είχαν συνεργαστεί με το Global Voices στη σύνταξη και μετάφραση άρθρων στα αμχαρικά. Ως μέλη της κοινότητας, το Global Voices αγωνίστηκε [19] και κινητοποίησε την παγκόσμια κοινότητα ανθρωπίνων δικαιωμάτων για να μιλήσουν για την περίπτωσή τους από την πρώτη νύχτα που συνελήφθησαν.
Μετά από μήνες συγγραφής κειμένων και προώθησης της υπόθεσής τους στο Twitter, η διεθνής καταδίκη για τη σύλληψη και τη φυλάκισή τους ξεκίνησε να παρατηρείται από κυβερνήσεις και εξέχοντες ηγέτες ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες διαδικτυακών υποστηρικτών. Από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα [20], δημιουργήθηκε μια δυνατή κραυγή που απαιτούσε από την αιθιοπική κυβέρνηση να απελευθερώσει τους bloggers της Zone9.
Στα σχόλιά τους στη FIFA, οι bloggers δήλωσαν ότι η συμμετοχή τους στην κοινότητα του Global Voices ήταν καθοριστική για την προβολή τους κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους. Στη συνεδρίαση των επιτροπών τους, ανέφεραν ότι η εκστρατεία του Global Voices κατάφερε να τους κρατήσει ζωντανούς.
Ο Berhan Taye, συντονιστής της επιτροπής, ζήτησε από την ομάδα να θυμηθεί εμπειρίες από το χρόνο που πέρασαν στη φυλακή. Καθώς μιλούσαν, τα φώτα στη σκηνή χαμήλωσαν. Οι φωνές τους γέμισαν το δωμάτιο με μια ήρεμη δύναμη.
Ο Abel Wabella, ο οποίος διηύθυνε την ιστοσελίδα στα αμχαρικά [21] του Global Voices, έχασε την ακοή του στο ένα αυτί λόγω των βασανιστηρίων που υπέφερε, αφού αρνήθηκε να υπογράψει ψευδή ομολογία.
Ο Atnaf Berhane θυμήθηκε ότι μία από τις περιόδους βασανιστηρίων του διήρκεσε μέχρι τις 2 το πρωί και συνέχισαν αργότερα, αφότου κοιμήθηκε λίγες ώρες.
Ένας από τους πράκτορες ασφαλείας που συνέλαβαν τον Zelalem Kibret ήταν κάποτε φοιτητής του Kibret στο πανεπιστήμιο, όπου δίδασκε.
Ο Jomanex Kasaye μίλησε για την αγωνία του να φύγει από την Αιθιοπία, πριν συλληφθούν οι φίλοι του, την αγωνία της αδυναμίας, την ατέρμονη αγωνία και το φόβο ότι οι φίλοι του δεν θα γλίτωναν ζωντανοί.
Οι bloggers της Zone9 μαζί στην Αντίς Αμπέμπα, 2012. Από αριστερά: Endalk, Soleyana, Natnael, Abel, Befeqadu, Mahlet, Zelalem, Atnaf, Jomanex. Παραχώρηση φωτογραφίας από τον Endalk Chala.
Με σεμνότητα, οι bloggers της Zone9 δήλωσαν: «Δεν είμαστε δυνατοί ή θαρραλέοι άνθρωποι…Απλά είμαστε ευτυχείς που εμπνεύσαμε κι άλλους».
Ωστόσο, οι bloggers της Zone9 επαναπροσδιόρισαν τον πατριωτισμό τόσο με τα λόγια όσο και με τις ενέργειές τους. Χρειάζεται τεράστιο θάρρος να αγαπάει κανείς τη χώρα του, ακόμη και μετά από βασανισμό στα χέρια της για να μιλήσει.
Ο δημοσιογράφος της Ουγκάντα Charles Onyango-Obbo, επίσης παρευρισκόμενος στη FIFA, μοιράστηκε μια ίγκμπο παροιμία του δημοφιλούς Νιγηριανού συγγραφέα Chinua Achebe, που λέει:
Από τότε που ο κυνηγός έμαθε να πυροβολεί χωρίς αστοχία, το πουλί Eneke έχει κι αυτό μάθει να πετάει χωρίς να πεταρίζει.
Στην ουσία, εννοούσε ότι για να διατηρήσουν τους ψηφιακούς χώρους ελεύθερους και ασφαλείς, οι συμμετέχοντες σε αυτόν τον αγώνα πρέπει να επινοήσουν νέες μεθόδους.
Οι ακτιβιστές στις πρώτες γραμμές της ελευθερίας του λόγου στην υποσαχάρια Αφρική και σε ολόκληρο τον κόσμο δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά να εργάζονται σε σιλό ή να σιωπούν απογοητευμένοι και ηττημένοι. Με τη δύναμη και την ενότητά μας, οι διαδικτυακοί χώροι θα παραμείνουν ελεύθεροι για να εμβαθύνουν τη δημοκρατία μέσω της διαφωνίας.