Ο Marcelo D'Salete ενώ εργάζεται. Φωτογραφία: Rafael Roncato, χρησιμοποιείται με άδεια.
Το 2013, το Global Voices δημοσίευσε μια σειρά άρθρων [1] σχετικά με τα κόμικς του Marcelo D'Salete. Εκείνη την εποχή άρχισε να αναγνωρίζεται για τις αστικές αφηγήσεις του και μια προοπτική που χαρακτηρίζεται από την “αμφισβήτηση και το ότι έκανε πιο πολύπλοκες τις δυνατότητες εκπροσώπησης των μαύρων ανθρώπων και της ιστορίας τους”, όπως είπε [2].
Με την πάροδο του χρόνου, ο D'Salete στράφηκε στο παρελθόν της Βραζιλίας. Τα τελευταία έργα του, το Cumbe [3] (2014) και το Angola Janga [4] (2017), μαρτυρούν ιστορίες αντίστασης από μαύρους σκλάβους σε μια χώρα, που ήταν ο μεγαλύτερος εισαγωγέας Αφρικανών σκλάβων στον Δυτικό κόσμο (παραπάνω από 10 φορές όσο οι Ηνωμένες Πολιτείες [5]), αλλά και η τελευταία που το απαγόρευσε (το 1889).
Βασισμένα σε ιστορικές έρευνες, τα έργα του D'Salete μας πάνε σε ένα ταξίδι περιφρόνησης, συνεργασίας και θάρρους, που έχουν κάνει τον καλλιτέχνη να κερδίσει βραβεία [6] στη Βραζιλία και στο εξωτερικό.
Ο Marcelo D'Salete μίλησε στο Global Voices και η ακόλουθη συνέντευξη τροποποιήθηκε ελαφρώς για λόγους σαφήνειας και διάρκειας.
Marcelo D'Salete by Rafael Roncato/ Divulgação.
GV: Η δουλειά σας έχει το χαρακτηριστικό να τραβάει την προσοχή των ανθρώπων σε χαρακτήρες που συνήθως δεν βρίσκονται στο προσκήνιο. Με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτει κίνητρα, μια ολόκληρη κοσμοθεωρία. Γιατί είναι η μαύρη προοπτική σημαντική στις ιστορίες που θέλετε να πείτε;
MDS: Imagino que tenhamos algumas narrativas, talvez um pouco mais no campo da literatura, com personagens negros. Mas poucas vezes esses personagens são protagonistas nessas histórias. Creio também que são poucas as histórias que acabam alcançando um grande público. Esse tipo de narrativa é importante para compreender o nosso passado, mas também para compreender o nosso presente. Não é simplesmente uma questão de colocar essas figuras lá. É colocar essas figuras, nessas narrativas, de um certo modo, com certa complexidade, tentando compreendê-las, tentando vê-las com seus defeitos mas também com suas conquistas.
MDS: Φαντάζομαι ότι έχουμε μερικές αφηγήσεις, ίσως μερικές ακόμη στον τομέα της λογοτεχνίας, με μαύρους χαρακτήρες. Αλλά σπάνια αυτοί οι χαρακτήρες είναι πρωταγωνιστές στις ιστορίες. Πιστεύω επίσης ότι οι ιστορίες που προσεγγίζουν ένα ευρύ κοινό είναι λιγότερες. Αυτός ο τύπος αφήγησης είναι σημαντικός για να κατανοήσουμε το παρελθόν μας, αλλά και να κατανοήσουμε το παρόν μας. Δεν είναι απλώς το ερώτημα για τη θέση εκείνων των χαρακτήρων. έχει να κάνει με την τοποθέτηση αυτών των χαρακτήρων σε αυτές τις αφηγήσεις, με έναν ορισμένο τρόπο, με μια ορισμένη πολυπλοκότητα, προσπαθώντας να τους καταλάβει, προσπαθώντας να τους δει με τα ελαττώματά τους, αλλά και με τα κατορθώματά τους.
GV: Τον Ιούλιο του 2018, όταν γράψατε μια δημοσίευση για το βραβείο Eisner για το Cumbe [7], είπατε ότι “το δημόσιο κίνητρο για την κατάρτιση και την παραγωγή του επαγγελματία αποτελεί ουσιαστικό μέρος της διαδικασίας δημιουργίας κόμικς και της εμφάνισης νέων δημιουργών και αφηγήσεων”. Γιατί τονίσατε τον ρόλο του δημόσιου κινήτρου;
MDS: Os livros “Cumbe” and “Angola Janga” tiveram o apoio do PROAC [8] (de incentivo à cultura no estado de São Paulo), que é um programa que premia os melhores projetos com um valor em dinheiro para o artista e para a impressão do livro. Isso ajudou muito para que eu tivesse um pouco mais de tranquilidade para finalizar esses trabalhos. É claro que eram trabalhos que já estavam acontecendo há mais tempo, e eles viriam a público imagino que mais cedo ou mais tarde. Mas, o prêmio acabou colaborando para que os trabalhos saíssem naquele tempo e com qualidade. Isso é algo importante para incentivar, para que continue, para que se amplie em diferentes estados e a nível federal, para que artistas de diferentes locais possam produzir o seu trabalho e vê-lo impresso, vê-lo circulando.
MDS: Τα βιβλία “Cumbe” και “Angola Janga” είχαν την υποστήριξη του PROAC [8] (κυβερνητικού οργανισμού που προωθεί τον πολιτισμό στο κρατίδιο του Σάο Πάολο), το οποίο είναι ένα πρόγραμμα που επιβραβεύει τα καλύτερα έργα με ένα χρηματικό ποσό για τον καλλιτέχνη και την εκτύπωση του βιβλίου. Αυτό με βοήθησε πολύ για να έχω λίγο περισσότερη ηρεμία για να τελειώσω αυτά τα κομμάτια. Προφανώς, ήταν έργα που ήδη συνέβαιναν και φαντάζομαι ότι θα έφταναν στο κοινό αργά ή γρήγορα. Αλλά το βραβείο βοήθησε τα έργα να βγουν εκείνη την εποχή και με καλή ποιότητα. Αυτό είναι κάτι σημαντικό ώστε να ενθαρρυνθεί, για να συνεχιστεί σε διαφορετικά κρατίδια και σε ομοσπονδιακό επίπεδο, έτσι ώστε οι καλλιτέχνες από διαφορετικά μέρη μπορούν να παραγάγουν το έργο τους και να το δουν τυπωμένο, να το δουν να κυκλοφορεί.
GV: Εγκωμιάσατε επίσης τον ρόλο των κόμικς στην προώθηση της αλλαγής, λέγοντας ότι “οι τέχνες είναι απαραίτητες συνιστώσες για μια διαρθρωτική αλλαγή.” Γιατί;
MDS: Os quadrinhos foram um elemento muito importante na minha alfabetização, no meu aprendizado. Eu lia quadrinhos desde muito cedo. Tenho uma paixão por esse tipo de veículo até hoje. Foi a partir deles que eu tive contato com algumas narrativas diferentes sobre a nossa sociedade e o nosso passado. O quadrinho de ficção e outros, assim como cinema, foram importantes para minhas relações, pros meus colegas, pra minha geração, principalmente nas décadas de 1980 e 1990, nesse momento de formação. Acredito que o tipo de arte que a gente pode fazer, em formato de quadrinhos, tem um grande potencial. É essencial trazer novas perspectivas e novas possibilidades de ver nossa sociedade hoje e no passado. Algo que possa favorecer uma mudança de mentalidade em relação ao tratamento dos diversos grupos que a gente tem no Brasil, contrapondo uma visão hegemônica, que ainda enquadra esses grupos em posições diferentes e desiguais. Essa visão hierarquizada da sociedade, nos últimos meses, a gente vê que está bem marcada na fala de diversos políticos.
MDS: Τα κόμικς ήταν πολύ σημαντικά όταν έμαθα να διαβάζω και να γράφω. Διάβαζα κόμικς από πολύ νεαρή ηλικία. Έχω πάθος για αυτό το είδος μέσων ενημέρωσης ακόμη και σήμερα. Ήταν από αυτά που είχα επαφή με διαφορετικές αφηγήσεις για την κοινωνία μας και το παρελθόν μας. Τα κόμικς μυθοπλασίας και άλλα, καθώς και ο κινηματογράφος, ήταν σημαντικά για τις σχέσεις μου, για τους συναδέλφους μου, για τη γενιά μου, κυρίως στη δεκαετία του '80 και του '90. Νομίζω ότι ο τύπος της τέχνης που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι, σε μορφή κόμικ, έχει μεγάλες δυνατότητες. Είναι σημαντικό να προσδώσουμε νέες προοπτικές και νέες δυνατότητες για να δούμε την κοινωνία μας σήμερα και στο παρελθόν. [Είναι] κάτι που θα μπορούσε να βοηθήσει στην αλλαγή των νοοτροπιών όσον αφορά τη μεταχείριση των διαφορετικών ομάδων που έχουμε στη Βραζιλία, αντισταθμίζοντας ένα ηγεμονικό όραμα, το οποίο εξακολουθεί να πλαισιώνει αυτές τις ομάδες σε διαφορετικές και άνισες θέσεις. Αυτό το ιεραρχικό όραμα της κοινωνίας, τους τελευταίους μήνες έχουμε δει ότι είναι πολύ παρόν στην ομιλία πολλών πολιτικών.
Page of Angola Janga, by Marcelo D'Salete. Used with the author's permission.
GV: Καθώς η σταδιοδρομία σας εξελίχθηκε, πώς ήταν να δείτε το ακροατήριό σας να μεγαλώνει;
MDS: Foi muito interessante observar a formação de um público para o tipo de quadrinho que eu estava fazendo. Foi um processo lento, mas foi muito interessante observar que, a cada edição, mais pessoas ficavam conhecendo esses trabalhos. Geralmente, essas pessoas não vão atrás apenas de um livro, elas acompanham a obra completa de um autor. Acho isso interessante, é algo que eu gosto de fazer também — quando eu gosto de um artista, gosto de acompanhar todo o seu trabalho.
MDS: Ήταν πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθήσω την ανάπτυξη ενός κοινού για το είδος του κόμικ που έκανα. Ήταν μια αργή διαδικασία, αλλά ήταν πολύ ενδιαφέρον να βλέπω ότι, με κάθε δημοσίευση, περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν αυτά τα έργα. Γενικά, αυτοί οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται μόνο για ένα βιβλίο, ακολουθούν ολόκληρο το έργο ενός συγγραφέα. Νομίζω ότι αυτό είναι ενδιαφέρον, είναι κάτι που επίσης μου αρέσει να κάνω – όταν μου αρέσει ένας καλλιτέχνης, μου αρέσει να παρακολουθώ όλη τη δουλειά του.
GV: Τι αναμνήσεις έχετε από τα κόμικς κατά τα μαθητικά σας χρόνια;
MDS: Na escola pública, onde eu estudava, eu não lembro de ter contato com quadrinhos. Os quadrinhos acabaram entrando na escola pública, e mesmo particular, um pouco depois, em meados dos anos 2000. Eu só fui ter contato com quadrinhos por meio de colegas que tinham o mesmo gosto. Infelizmente, não era uma leitura realizada em sala de aula.
MDS: Στο δημόσιο σχολείο, όπου σπούδασα, δεν θυμάμαι να έχω επαφή με κόμικς. Τα κόμικς έφτασαν στα δημόσια σχολεία, ακόμη και στα ιδιωτικά, λίγο αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Είχα επαφή με τα κόμικς μόνο μέσω συμμαθητών που είχαν τα ίδια γούστα με εμένα. Δυστυχώς, δεν ήταν κάτι που συνέβαινε στην τάξη.
GV: Έχοντας έργα να περιλαμβάνονται στο Εθνικό Σχέδιο Διδασκαλίας της Λογοτεχνίας (PNLD) αυτό ανοίγει νέες δυνατότητες για έναν καλλιτέχνη. Πώς περιμένετε να αναφερθεί στην εργασία σας μια ολόκληρη γενιά μαθητών;
MDS: É um meio muito interessante e tem um potencial enorme para atingir diversas gerações de leitores. Lembrando que não é apenas uma narrativa mais fácil que a literatura em prosa, mas, sim, uma outra forma de contar histórias. Acho muito importante que os livros estejam no PNLD. Não era a minha intenção inicial, mas, depois, vendo o trabalho pronto e observando a relação do público com essas obras, mostrando para os jovens e vendo a reação dos meus próprios alunos com essa literatura, eu fui me acostumando mais com a ideia de que, sim, é um material que pode ser utilizado em sala de aula. Professores têm comentado que as obras são um excelente recurso para discutir esses temas.
MDS: Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό τα βιβλία να βρίσκονται στο PNLD. Δεν ήταν η αρχική πρόθεσή μου, αλλά, αργότερα, βλέποντας το έργο έτοιμο και βλέποντας τη σύνδεση του κοινού με αυτά τα κομμάτια, δείχνοντάς τα και βλέποντας την αντίδραση των δικών μου μαθητών, συνηθίζω όλο και περισσότερο στην ιδέα ότι είναι υλικό που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στις αίθουσες διδασκαλίας. Οι δάσκαλοι σχολίασαν ότι τα έργα αποτελούν εξαιρετική πηγή για τη συζήτηση αυτών των θεμάτων.
Page of Angola Janga, by Marcelo D'Salete. Used with author's permission.
GV: Μετά από τόσες συνεντεύξεις, εκδηλώσεις υπογραφής βιβλίων και συζητήσεις είναι δυνατόν να υποδείξετε μια ερώτηση που κανείς δεν σας έχει κάνει και που θα θέλατε να απαντήσετε;
MDS: Gostaria de reforçar que este trabalho, do Angola Janga, é um trabalho que fala sobre um período e um contexto. Eu gosto muito de vê-lo como uma obra com diversos personagens, diversas narrativas, tentando analisar aquele contexto do modo mais complexo possível. Foi uma experiência muito rica, um aprendizado enorme nesses anos todos. A ideia era tentar fazer com que a gente se aproximasse um pouco mais desses diferentes personagens naquela narrativa, para além de alguns líderes que são importantes, como Zumbi [um dos líderes do Quilombo dos Palmares], mas revelando também outros personagens igualmente relevantes para tentarmos compreender aquele período.
MDS: Θα ήθελα να επισημάνω ότι αυτό το έργο, το Angola Janga, είναι ένα κομμάτι που μιλά για μια περίοδο και ένα πλαίσιο. Μου αρέσει πολύ να το βλέπω σαν έργο με διαφορετικούς χαρακτήρες, διαφορετικές αφηγήσεις, προσπαθώντας να αναλύσω αυτό το πλαίσιο με τον πιο πολύπλοκο δυνατό τρόπο. Ήταν μια πολύ πλούσια εμπειρία, μια μεγάλη διαδικασία μάθησης μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια. Η ιδέα ήταν να προσπαθήσουμε να κάνουμε τους ανθρώπους να έρθουν λίγο πιο κοντά σε αυτούς τους διαφορετικούς χαρακτήρες, σε αυτή την αφήγηση, πέρα από τους ηγέτες που είναι σημαντικοί, όπως ο Zumbi [ένας από τους ηγέτες του Palmares’ Quilombo [9]], αλλά επίσης αποκαλύπτοντας άλλους χαρακτήρες που είναι εξίσου σημαντικοί για να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε αυτή την περίοδο.