Η Marcelina Xavier, που έπρεπε να κρατηθεί από ένα δέντρο αβοκάντο για να σώσει τη ζωή της, κρατά ένα αντίγραφο του A Sirene. Εικόνα: Daniela Felix/Jornal A Sirene, χρησιμοποιείται με άδεια
Στις 5 Νοεμβρίου 2015, ένα απόγευμα της Κυριακής, η 76χρονη Marcelina Xavier [1] βρέθηκε να κρατάει ένα δέντρο αβοκάντο, προσπαθώντας να σώσει τη ζωή της, καθώς τόνοι εξορυκτικών αποβλήτων σάρωναν το χωριό Bento Rodrigues. Με το μηριαίο της σπασμένο, προσευχόταν μέχρι να έρθουν οι διασώστες. Η Marcelina ήταν στο επίκεντρο της χειρότερης περιβαλλοντικής καταστροφής στην ιστορία της Βραζιλίας.
Την ίδια μέρα, ένα φράγμα από χυτοσίδηρο που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα πάνω από την κοινότητα της Marcelina εξερράγη. [2] Σε λίγα λεπτά, 50 εκατομμύρια τόνοι αποβλήτων βυθίστηκαν στο Rio Doce (Γλυκός Ποταμός), ο οποίος υδροδοτεί 230 πόλεις [3] σε δύο πολιτείες. Αυτό ισοδυναμεί με “20.000 ολυμπιακών διαστάσεων πισίνες, με λάσπη από τοξικά απόβλητα που μόλυνε το έδαφος, τα ποτάμια και τα υδατικά συστήματα μιας περιοχής που καλύπτει πάνω από 850 χιλιόμετρα”, σύμφωνα με έκθεση των Ηνωμένων Εθνών [4]. Δεκαεννέα [5] άνθρωποι πέθαναν στην καταστροφή.
Η ιστορία της Marcelina ειπώθηκε στην πρώτη έκδοση της A Sirene [6] (Η Σειρήνα), μιας μηνιαίας εφημερίδας που διευθύνεται από μια ομάδα ανθρώπων που επλήγησαν από την τραγωδία μαζί με φοιτητές δημοσιογραφίας. Το έντυπο ιδρύθηκε τρεις μήνες μετά την καταστροφή και αναφέρει σχετικές εξελίξεις, όπως τα στάδια των αγωγών και τις ιστορίες των επιζώντων. Κυκλοφορεί κάθε πέμπτη μέρα του μήνα, για να σηματοδοτήσει την ημερομηνία της τραγωδίας. Το σύνθημά του είναι “έτσι δεν ξεχνάμε”.
Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του “A Sirene”. Εικόνα: A Sirene, χρησιμοποιείται με άδεια.
Η πρωτοβουλία γεννήθηκε από ένα εργαστήριο με ένα τοπικό πρακτορείο φωτογραφιών, όπου οι επιζώντες εξέφρασαν ανησυχίες για τον τρόπο με τον οποίο τα συμβατικά μέσα ενημέρωσης της Βραζιλίας λένε τις ιστορίες τους. Σε μια συνέντευξη μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με το Global Voices, η ομάδα της Sirene δήλωσε ότι τα γεγονότα της 5ης Νοεμβρίου αποκάλυψαν πόσο απροετοίμαστοι θα μπορούσαν να είναι οι δημοσιογράφοι όταν κάλυπταν μεγάλες καταστροφές:
Ainda que vemos um esforço da grande mídia para tentar divulgar as informações sobre o que aconteceu/ce em Mariana (e outras cidades atingidas de Minas Gerais e do Espírito Santo), é insuficiente o modo como ela tenta representar os dois lados da situação. Primeiro, porque existe uma desigualdade clara em relação aos espaços de fala dos(as) atingidos(as) e das empresas responsáveis pelo rompimento, então, é como se a grande mídia ao usar o sistema de imparcialidade assumisse a vantagem que as mineradoras já têm. Segundo, porque normalmente a grande mídia já chega no território atingido com pautas pré-determinadas, e dificilmente eles mudam a angulação para aquilo que de fato importa para os(as) atingidos(as), suas pautas, suas causas, suas lutas. A distância, às vezes, a urgência dos veículos, com bem se sabe, acabam atropelando alguns processos essenciais do jornalismo, como o de ouvir as pessoas envolvidas, por exemplo.
Παρόλο που βλέπουμε μια προσπάθεια από τα συμβατικά μέσα ενημέρωσης να δημοσιοποιήσουν τι συνέβη (και εξακολουθεί να συμβαίνει) στη Mariana (και σε άλλες πληγείσες πόλεις των επαρχιών Μίνας Ζεράις και Εσπιρίτο Σάντο), ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούν να εκπροσωπήσουν και τις δύο πλευρές της ιστορίας είναι ανεπαρκής. Πρώτον, επειδή υπάρχει μια σαφής ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων που επηρεάστηκαν και των μεταλλευτικών εταιρειών σχετικά με το μέγεθος του χώρου που κάθε ένα από αυτά λαμβάνει. Είναι σαν τα συμβατικά μέσα ενημέρωσης, ακολουθώντας αυτό το σύστημα αμεροληψίας, ενισχύουν ένα πλεονέκτημα που έχουν ήδη οι μεταλλευτικές εταιρείες. Δεύτερον, επειδή τα μέσα ενημέρωσης φτάνουν στη σκηνή με μια προκαθορισμένη ιστορία και σπάνια αλλάζουν την οπτική γωνία της ώστε να ταιριάζει με αυτά που πραγματικά έχουν σημασία για τους πληγέντες, τους στόχους τους, τα ιδανικά τους, τους αγώνες τους. Η απόσταση, μερικές φορές, και ο επείγων χαρακτήρας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όπως γνωρίζουμε καλά, καταλήγουν να καταστρέφουν τις ουσιαστικές διαδικασίες δημοσιογραφίας, όπως για παράδειγμα η ακρόαση των εμπλεκόμενων ατόμων.
Τα ρεπορτάζ τους κυμαίνονται από τις ιστορίες των ξεριζωμένων δένδρων [7] μέχρι το πώς μία δικηγορική εταιρεία με έδρα το Λονδίνο [8] μηνύει την μια από τις μητρικές εταιρείες του φορέα εκμετάλλευσης του φράγματος Samarco. Επίσης, διευθύνουν εξηγήσεις [9] νομικών όρων καθώς και προσωπικά προφίλ — όπως αυτό του Geralda Bartolomeu [10], ενός επιζώντος 97 ετών.
Μια τολμηρή καινοτομία που εισάγεται από την έκδοση είναι τα ενυπόγραφα άρθρα της, τα οποία κοινοποιούνται τόσο από τους δημοσιογράφους όσο και από τις πηγές. Οι πηγές πάντα εγκρίνουν το περιεχόμενο πριν δημοσιευθεί ένα κομμάτι. Συνολικά, η εφημερίδα δεν σκοπεύει να είναι ένα ουδέτερο μέσο. Ένα άλλο παράδειγμα αυτού είναι πως η καταστροφή ονομάζεται πάντα “έγκλημα”.
Όπως δήλωσαν στο Global Voices, ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της έκδοσης είναι η διατήρηση ενός δημόσιου ιστορικού του αγώνα των κοινοτήτων για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων τους και την πλήρη αποκατάσταση των ζημιών:
É possível por meio das edições do jornal entender os principais acontecimentos na vida desses atingidos(as), principalmente dos moradores de Mariana e Barra Longa. Ainda que de maneira insuficiente, por se tratar de um veículo independente e com poucos recursos, há um apanhado significativo dos momentos de dor e de alegria experimentado por essas pessoas.
Είναι δυνατόν, κοιτάζοντας το αρχείο της εφημερίδας, να κατανοήσουμε τα κύρια γεγονότα του ταξιδιού των ανθρώπων, ειδικότερα, των κατοίκων των πόλεων Mariana και Barra Longa. Αν και με ανεπαρκή τρόπο, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα ανεξάρτητο και χαμηλού προϋπολογισμού μέσο ενημέρωσης, παρέχουμε ένα σημαντικό στιγμιότυπο στιγμών τόσο του πόνου όσο και της χαράς που έχουν βιώσει αυτοί οι άνθρωποι.
Οι συνεργάτες της Sirene στην πρώτη τους αίθουσα ειδήσεων στο Πανεπιστήμιο του Όρου Πρέτου. Εικόνα: Jornal A Sirene, χρησιμοποιείται με άδεια.
Το έργο συντονίζεται από έναν δημοσιογράφο και δύο επικεφαλής συντάκτες, οι οποίοι είναι πάντα άνθρωποι που έχουν πληγεί από την καταστροφή. Πριν δημιουργήσουν το δικό τους γραφείο στη Mariana, χρησιμοποίησαν για να διευθύνουν την αίθουσα ειδήσεων ένα εργαστήριο πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο του Όρου Πρέτου.
Οι επιζώντες περιμένουν τις αποζημιώσεις
Τον Οκτώβριο του 2018 [11], η Samarco έφτασε τελικά σε μια τελική συμφωνία αποζημίωσης με τους Βραζιλιάνους εισαγγελείς. Ο διακανονισμός ήρθε σε τρία χρόνια μετά το θανατηφόρο συμβάν και θα χρειαστεί ένας ακόμη χρόνος για να περατωθεί. Περίπου 4.000 άνθρωποι θα μπορούν να δικαιούνται αποζημίωση, σύμφωνα με τους εισαγγελείς. Περίπου 500.000 άνθρωποι [12] σε δύο πολιτείες της Βραζιλίας επηρεάστηκαν άμεσα ή έμμεσα από το ατύχημα. Το επίπεδο μόλυνσης στη λεκάνη Rio Doce εξακολουθεί να είναι αβέβαιο [13].
Αλλά η μάχη δεν έχει τελειώσει. Τα επόμενα βήματα για τέτοιες κοινότητες είναι, αφενός, να έχουν οι αρχές την εγγύηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας τους στα εδάφη που κάποτε βρίσκονταν στα σπίτια τους και, αφετέρου, να αναγνωριστούν επίσημα τα ερείπια των οικισμών τους ως τόπους μνήμης.
Μια γυναίκα διαβάζει την εφημερίδα που γράφτηκε από την κοινότητά της. Εικόνα: Lucas de Godoy/Jornal A Sirene, χρησιμοποιείται με άδεια.
Η ομάδα της Siren εξηγεί:
Nesse sentido, o que assistimos são as vitórias das empresas responsáveis pelo crime em relação ao controle e posse das terras, o quanto elas atingiram esses espaços e hoje parecem ser as donas deles. Ou seja, existe uma grande inversão dos valores, para quase tudo o que envolve esse crime de Fundão. No caso das memórias não é diferente. Mas, nem por isso achamos que o tema seja algo que as comunidades vão abrir mão, acreditamos que elas irão lutar por essas memórias, porque entenderam antes de todos nós que sem elas será muito mais difícil retomarem a vida de antes. (…) o objetivo do jornal, hoje, mais do nunca, é esse, o de não esquecer!
Υπό αυτή την έννοια, αυτό που βλέπουμε είναι μια νίκη για τις εταιρείες που διέπραξαν αυτό το έγκλημα όταν πρόκειται για τον έλεγχο και την κατοχή της γης, πόσο έχουν βλάψει αυτούς τους χώρους και τώρα φαίνεται να τους ανήκουν. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια μεγάλη αναστροφή των αξιών όταν πρόκειται σχεδόν για όλα όσα αφορούν το έγκλημα του φράγματος Fundão. Δεν είναι διαφορετικό όταν πρόκειται για μνήμη. Αλλά δεν πιστεύουμε ότι αυτό είναι κάτι για το οποίο οι κοινότητες είναι πρόθυμες να παραιτηθούν, πιστεύουμε ότι θα πολεμήσουν γι’ αυτό, επειδή καταλάβαιναν, ακόμη και πριν από μας, ότι χωρίς μνήμες θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να ξαναρχίσουν τη ζωή τους (…) Ο στόχος της εφημερίδας, σήμερα περισσότερο από ποτέ, είναι αυτός, να μην ξεχνάμε!