- Global Voices στα Ελληνικά - https://el.globalvoices.org -

Το “παραπέτασμα του άνθρακα” είναι το νέο σιδηρούν παραπέτασμα

Κατηγορίες: Ανατολική - Κεντρική Ευρώπη, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Σλοβακία, Τσεχία, Ανάπτυξη, Διαδηλώσεις, Μέσα των πολιτών, Οικονομικά & επιχειρηματικότητα, Περιβάλλον, Υγεία
[1]

Διαμαρτυρία στις συνομιλίες του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή στο Κατοβίτσε, Πολωνία. Φωτογραφία Annamária Lehoczky/BlueLink.info, χρησιμοποιημένη με άδεια.

Αυτό το άρθρο είναι βασισμένο στο κείμενο με τίτλο “Το “παραπέτασμα του άνθρακα” είναι το νέο σιδηρούν παραπέτασμα [2]” από την Annamária Lehoczky [3] για το BlueLink, [4] ένα τοπικό διαδικτυακό περιοδικό, που καλύπτει την κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Αναδημοσιεύεται εδώ βάσει της συνεργασίας διαμοιρασμού περιεχομένου με τους Global Voices.

Προκειμένου να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση κλιματικά ουδέτερη μέχρι το 2050 [5], θα χρειαστεί μια συντονισμένη προσπάθεια απεξάρτησης του τομέα ενέργειας από τον άνθρακα. Όμως το “παραπέτασμα του άνθρακα” φαίνεται πως εξακολουθεί να χωρίζει τη Δύση με την Ανατολή, στα ίδια περίπου σύνορα που χώριζε το παλιό Σιδηρούν Παραπέτασμα [6], καθώς οι περισσότερες ανατολικές χώρες φαίνονται διστακτικές ή και εναντιώνονται στην σταδιακή απεξάρτηση του άνθρακα.

Οι κλιματικές συζητήσεις του ΟΗΕ (COP24) που έγιναν στο Κατοβίτσε της Πολωνίας, κατά το Δεκέμβριο του 2018 έφερε ξανά στο προσκήνιο το ζήτημα με έμφαση στα δικαιώματα των εργατών της βιομηχανίας του άνθρακα. Εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών προειδοποίησαν πως υπήρχε λίγος ακόμα χρόνος ώστε να ξεκινήσει μια καταπράυνση της κλιματικής αλλαγής και της μόλυνσης του αέρα.

Ηγετική δράση για το κλίμα

Μόλις δύο μέρες πριν τo COP24, η ΕΕ ανακοίνωσε τη μακροπρόθεσμη στρατηγική [7] της, ώστε να γίνει η πρώτη μεγάλη “κλιματικά ουδέτερη” οικονομία το κόσμου μέχρι το 2025. Κλιματική ουδετερότητα σημαίνει πως οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου της κάθε χώρας εξισορροπούνται, για παράδειγμα, με το να φυτευτούν νέα δάση ή με τη χρήση τεχνολογίας δέσμευσης του άνθρακα, που εγκλωβίζει το διοξείδιο του άνθρακα υπό το έδαφος. Η επίτευξη μηδενικών εκπομπών παγκοσμίως είναι το κλειδί για να διατηρηθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη κάτω από τους 1,5°C μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα, όπως προειδοποιεί η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) στην τελευταία της έκθεση [8].

[9]

Σιωπηλή διαμαρτυρία κατά τη συζήτηση κλιματικής αλλαγής του ΟΗΕ στο Κατοβίτσε της Πολωνίας. Φωτογραφία: Annamária Lehoczky/BlueLink.info, χρησιμοποιημένη με άδεια.

Προκειμένου να συμμορφωθούν με τη Συμφωνία Κλίματος του ΟΗΕ που υιοθετήθηκε στο Παρίσι πριν τρία χρόνια, η Ευρώπη και οι χώρες του ΟΟΣΑ θα πρέπει να αποδεσμεύσουν την παραγωγή ενέργειας από τον άνθρακα μέχρι το 2030 (ή και νωρίτερα, ανάλογα με τη χώρα), σύμφωνα με την Europe Beyond Coal [Η Ευρώπη πέρα από τον άνθρακα]μια συμμαχία ομάδων κοινωνίας των πολιτών. Αυτό είναι επίσης αναγνωρισμένο από τις κυβερνήσεις που έχουν υπογράψει την Συμμαχία Ενέργειας χωρίς Άνθρακα [10], που ενώνει διαφορετικά εύρη κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και οργανισμών, που δεσμεύονται στην σταδιακή απεξάρτηση από την ενέργεια με βάση τον άνθρακα. Ευρωπαϊκές χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ολλανδία, η Πορτογαλία, η Αυστρία και οι σκανδιναβικές χώρες έχουν ήδη υπογράψει την διακήρυξη, όμως δεν το έχει κάνει καμία από τις περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.

Ένας νέος μα παλαιός διαχωρισμός

Ενώ η δυτική Ευρώπη μειώνει τη χρήση άνθρακα, τα έθνη του πρώην σοβιετικού μπλοκ κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση [11]. Οι περισσότερο εξαρτημένες από τον άνθρακα χώρες της ΕΕ είναι η Πολωνία, Βουλγαρία και η Τσεχία. Το πολωνικό υπουργεία Ενέργειας λέει πως η Πολωνία, μια χώρα, της οποίας το 80% της ενέργειας προέρχεται από τον άνθρακα, αντιτίθεται στη μείωση εκπομπών της ΕΕ, καθώς θα είχε αρνητικές συνέπειες στον τομέα ηλεκτρισμού, όπως και στην πολωνική οικονομία στο σύνολό της. Ενώ τα απαρχαιωμένα εργοστάσια ηλεκτρικής ενέργειας άνθρακα αντιμετωπίζουν μεγάλες προκλήσεις να πληρούν τις απαιτήσεις μόλυνσης του αέρα, πέντε νέες μονάδες βρίσκονται αυτή την ώρα υπό κατασκευή στην Πολωνία.

[12]

Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα (ποσοστό % επί του συνόλου). Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα

Η Βουλγαρία, με το 46% της ενέργειας της από άνθρακα, συνεχίζει να μην έχει μακροπρόθεσμη στρατηγική για την ενέργεια και το κλίμα και είναι αντίθετη με τους στόχους της ΕΕ στη διάσκεψη κορυφής του ΟΗΕ. Τον περασμένο Νοέμβριο, εκατοντάδες άτομα διαμαρτυρήθηκαν στη Σόφια ενάντια στις περικοπές της βιομηχανίας άνθρακα. Ο Georgi Stefanov, επικεφαλής ειδικός Κλίματος και Ενέργειας στο WWF Βουλγαρίας, πιστεύει πως ήρθε η ώρα να ξεκινήσουν οι συζητήσεις για τον εκμοντερνισμό της βιομηχανίας ενέργειας και να προετοιμαστεί η μετάβαση. Φαίνεται πως, προς το παρόν, “η Βουλγαρία είναι χειρότερη από τις ΗΠΑ ή από άλλες εξαρτημένες από τον άνθρακα χώρες, επειδή κανένας άλλος δεν λέει πως ο άνθρακας θα διαρκέσει για πάντα”, είπε ο Stefanov.

Παρομοίως, υπάρχουν σημαντικές προκλήσεις ελέγχου της μόλυνσης για τα απαρχαιωμένα εργοστάσια ενέργειας στις Τσεχία, Ρουμανία, Σλοβακία και Ουγγαρία, αν και κάποιες από αυτές τις χώρες φαίνεται πως αναγνωρίζουν την ανάγκη για μετάβαση προς καθαρότερες πηγές ενέργειας.

Καθώς ο ρουμανικός τομέας εξορύξεων αντιμετωπίζει σημαντικές οικονομικές πιέσεις, ο υπουργός ενέργειας της χώρας δήλωσε δημοσίως [13] για πρώτη φορά πως η Ρουμανία θα πρέπει να αρχίσει να σκέφτεται την απομάκρυνσή της από τον άνθρακα ως το 2040.

Η Σλοβακία – με την σχετικά περιορισμένη διαθεσιμότητα σταθμών ενέργειας άνθρακα – έχει ξεκινήσει, το 2017, να συζητά τη σταδιακή κατάργηση με στόχο το 2023, αν και αυτό δεν έχει ακόμα διατυπωθεί ως εθνική πολιτική,  λέει [14] η Europe Beyond Coal.

Η Ουγγαρία – με το 19% της ενέργειάς της να προέρχεται από τον άνθρακα – εξετάζει επίσης το κλείσιμο των μονάδων λιγνίτη του κύριου εργοστασίου εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα της χώρας ως το 2030. Είναι ένα εκπληκτικά φιλόδοξο βήμα, καθώς η ομάδα Βίσεγκτραντ – δηλαδή η Ουγγαρία, η Πολωνία, Η Τσεχία και η Σλοβακία – τείνουν να είναι ομόφωνες ως προς τα περιοριστικά μέτρα που θα εξαντλούσαν τον άνθρακα. Η κίνηση της Ουγγαρίας οφείλεται στην αύξηση των τιμών του άνθρακα της ΕΕ, καθώς και από το γεγονός πως η μονάδα ενέργειας της Mátra έχει ήδη σχέδια για έργα χαμηλής κατανάλωσης άνθρακα, όπως εξήγησε η αναπληρώτρια υπουργός περιβάλλοντος Barbara Botos.

Απλή μετάβαση: “απλή” για ποιoν;

Η συζήτηση για τη σταδιακή κατάργηση του άνθρακα είναι εξαιρετικά δύσκολη, ειδικά σε χώρες όπου η παραγωγή ενέργειας βασίζεται κατά πολύ στον άνθρακα αλλά και σε περιοχές, όπου ένα υψηλό ποσοστό του πληθυσμού εργάζεται στα ορυχεία και τους θερμοηλεκτρικούς σταθμούς, όπου συχνά δεν παρέχονται εναλλακτικές λύσεις εργασιακής απασχόλησης.

Για να αποφευχθεί το σοκ της μετάβασης, όπως συνέβη στην Ανατολική Ευρώπη κατά τη δεκαετία του '90, η απομάκρυνση από τον άνθρακα πρέπει να προετοιμαστεί και να διευκολυνθεί “με τρόπο που κανείς δεν μένει πίσω”. Σύμφωνα με ένα έγγραφο [15] του δικτύου Bankwatch, οι πρακτικές της “απλής μετάβασης” [16] ενσωματώνουν τον πρώιμο σχεδιασμό, την ένταξη, την σαφή επιλογή, την επαρκή χρηματοδότηση, την επαρκή επανεκπαίδευση και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η διαδικασία μετάβασης θα πρέπει να περιλαμβάνει όλους τους πληγέντες στο διάλογο και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων, συμπεριλαμβανομένων των εργαζομένων, των τοπικών αρχών, των επιχειρήσεων, της κοινωνίας των πολιτών, των συνδικάτων, των εκπαιδευτικών φορέων και άλλων παραγόντων.

[17]

Διαμαρτυρία στις Συζητήσεις του ΟΗΕ για την κλίμα στο Κατοβίτσε της Πολωνίας. Φωτογραφία: Annamária Lehoczky/BlueLink.info, χρησιμοποιημένη με άδεια.

Η διασφάλιση της συμμετοχής ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους το Κατοβίτσε, ένα πρώην μεταλλωρυχείο στην Πολωνία, επιλέχθηκε για να φιλοξενήσει τη σύνοδο κορυφής για το κλίμα του 2018. “Οι άνθρωποι που επηρεάζονται περισσότερο από την αλλαγή πρέπει να προσκληθούν στη συζήτηση”, είπε ο Michał Kurtyka, πρόεδρος του COP24. Η πολωνική προεδρεία προετοίμασε μια πολιτική διακήρυξη στο “Just Transition”, με την υπόσχεση πως δεν θα αφήσει τους εργάτες στη βιομηχανία του άνθρακα, πίσω ενώ χτίζει μια καθαρή οικονομία. Παρ’ όλα αυτά, προέκυψαν απορίες από την κοινωνία των πολιτών: Για ποιόν είναι το “απλά”; Τι θα γίνει με αυτούς που υποφέρουν από τη μόλυνση του αέρα που προήλθε από τα εργοστάσια ενέργειας άνθρακα; Μήπως εξυπηρετεί μόνο την καθυστέρηση της πραγματικής δράσης για τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής;

Βρώμικη ενέργεια, βρώμικος αέρας 

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, 33 από τις 50 πόλεις με τον πιο μολυσμένο αέρα [18] στην ΕΕ βρίσκονται στην Πολωνία και οι κάτοικοι συχνά υποφέρουν από βαρύ νέφος. Συζητώντας τη «απλή μετάβαση» στην πολωνική πραγματικότητα, η Joanna Flisowska από το Climate Action Network Europe υποστήριξε ότι ”είναι απολύτως απαραίτητο να εξετάσουμε την απλή μετάβαση από τη γωνία των εργαζομένων, αλλά πρέπει να την εξετάσουμε και από την οπτική γωνία εκείνων που έχουν υποφέρει από τον αντίκτυπο του άνθρακα στην υγεία”.

Ο διαχωρισμός των δυτικών τμημάτων της Ευρώπης και το υπόλοιπο της ηπείρου μπορεί να φανεί και υπό τον όρο της ποιότητας του αέρα, έγραψε με ανάρτηση στο Twitter [19] ο Julian Popov, ένας συνάδελφος στο Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για το Κλίμα και του πρώην υπουργού περιβάλλοντος της Βουλγαρίας. Τα στοιχεία για την ποιότητα του αέρα [20] από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος δείχνουν ότι όσοι ζουν στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια εκτίθενται σε υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικών σωματιδίων. Αυτά τα σωματίδια μικροσκοπικού μεγέθους (τα λεγόμενα PM10 και PM2.5) προκαλούν αναπνευστικές και καρδιοαγγειακές παθήσεις και συνδέονται με πρόωρο θάνατο. Η κύρια πηγή τους είναι η καύση άνθρακα και ξύλου, η αιθάλη από την ατελή καύση σε πετρελαιοκινητήρες ή η αποτέφρωση αποβλήτων.

[21]

Ο Borislav Sandov, συμπρόεδρος του βουλγαρικού Κόμματος των Πρασίνων. Φωτογραφία: BlueLink.info.

Η μείωση της χρήσης άνθρακα δεν είναι μόνο μία από τις πλέον οικονομικά αποδοτικές μεθόδους για τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου – παρέχει επίσης σημαντικά οφέλη όσον αφορά την ποιότητα του αέρα, την υγεία και την ενεργειακή ασφάλεια. Προτάσεις για στρατηγική εξόδου από τον άνθρακα [22] για την ΕΕ και σχέδια αναζωογόνησης [23] για τις πρώην περιφέρειες άνθρακα υπάρχουν ήδη.

“Στη Βουλγαρία, οι κυριότερες περιοχές του άνθρακα βρίσκονται σε πολύ καλή στρατηγική θέση όσον αφορά τις διεθνείς εμπορικές γραμμές. Βρίσκονται σε ευρωπαϊκούς διαδρόμους, είναι κοντά σε ιαματικά λουτρά και μεγάλες πόλεις με καλές δυνατότητες οικονομικής διαφοροποίησης, έτσι ώστε να μην είναι απομονωμένες”, δήλωσε ο Borislav Sandov, συμπρόεδρος του βουλγαρικού Κόμματος των Πρασίνων.

“Υπάρχουν πολλές εναλλακτικές, τόσο οικονομικές όσο και κοινωνικές, για μια απλή μετάβαση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε οικονομική ανάπτυξη και ευημερία για τον πληθυσμό, αντί να χάσει απλώς θέσεις εργασίας ή να μεταναστεύσει”, πρόσθεσε ο Sandov.

Οι εκπρόσωποι των πολιτών, οι οποίοι συζήτησαν την “Απλή μετάβαση” στη διάσκεψη κορυφής για το κλίμα, συμφώνησαν ότι πρόκειται για ένα ζήτημα σωστής διακυβέρνησης και εκπαίδευσης, ενημερώνοντας τον κόσμο.