Τον Νοέμβριο του 2017, σε ομιλία στο Πανεπιστήμιο της Ουαγκαντούγκου στην Μπουρκίνα Φάσο, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν δήλωσε ότι η “αφρικανική κληρονομιά” δεν πρέπει πλέον να εκτίθεται στα ευρωπαϊκά μουσεία και ότι πρέπει να ληφθούν μέτρα για την προσωρινή ή οριστική επιστροφή της στην Αφρική.

Μετά από αυτό το αίτημα, οι καθηγητές Felwine Sarr και Bénédicte Savoy από το Πανεπιστήμιο Gaston-Berger στο Σεν Λουί της Σενεγάλης και το Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου της Γερμανίας έγραψαν έκθεση για μια προτεινόμενη νομική διαδικασία για την επιστροφή αντικειμένων και θησαυρών της Αφρικής απορρίπτοντας την ιδέα ότι αυτές οι συλλογές ανήκουν στη γαλλική κληρονομιά.

Η αποκατάσταση της αφρικανικής τέχνης είναι μια συνεχής συζήτηση εδώ και δεκαετίες. Οι ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις χρησιμοποίησαν τη μνημειακή αρχαιολογία για να εμφανιστούν ως θεματοφύλακες της αποικιακής ιστορίας ενισχύοντας μια ασυνείδητη αίσθηση ιδιοκτησίας. Οι υποστηρικτές του επαναπατρισμού λένε ότι οι πρώην αποικιακές δυνάμεις οικειοποιήθηκαν την αρχαία τέχνη των αποικισμένων πολιτισμών και τα μουσεία τους, που βρίσκονται στη Δύση, εμποδίζουν τους ντόπιους να μάθουν και να αγκαλιάσουν τη δική τους ιστορία.

Σήμερα, τα γαλλικά δημόσια μουσεία φιλοξενούν περίπου 90.000 έργα τέχνης της Υποσαχάριας Αφρικής, που αποκτήθηκαν κυρίως μέσω κλοπής και αποικιακού προνομίου.

Οι δημοσιογράφοι Konsimbo Ophelie και Poda Gabriel εξηγούν στο Nsi mababu, μια παναφρικανική εφημερίδα:

Plus de 90 percent des œuvres d’art d’Afrique noire se trouvent hors du continent, selon les experts. Pillées pendant la colonisation, elles sont pour la plupart aux mains du British Museum, du musée du Quai Branly, ou du musée de Berlin. Le Bénin, le Nigéria et la République Démocratique du Congo entre autres, réclament aujourd’hui le retour de ses trésors pillés durant l’époque coloniale. La question des restitutions d’oeuvres d’art africaines est à la fois épineuse, politique et constitue aujourd’hui une polémique dont il faut comprendre les tenants et aboutissants.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, περισσότερα από το 90% των έργων τέχνης της Μαύρης Αφρικής βρίσκονται εκτός ηπείρου. Κλεμμένα κατά τη διάρκεια της αποικιακής περιόδου, τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται στην ιδιοκτησία του Βρετανικού Μουσείου, του Μουσείου Και Μπρανλί ή του Μουσείου του Βερολίνου. Σήμερα, χώρες όπως το Μπενίν, η Νιγηρία και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (μεταξύ άλλων) διεκδικούν την επιστροφή των κλεμμένων θησαυρών τους. Το ζήτημα της αποκατάστασης περιέχει δύσκολα πολιτικά στοιχεία. Πρέπει να κατανοήσουμε τα σκαμπανεβάσματα αυτού.

Πολλές αφρικανικές χώρες επηρεάστηκαν από αυτή τη λεηλασία, η οποία αντιπροσωπεύει το 85-90% της αφρικανικής καλλιτεχνικής κληρονομιάς. Η δημοσιογράφος Eva Rassoul εξηγεί στο “France Culture”, ένα γαλλικό ραδιοφωνικό πρόγραμμα:

Dans les musées français, les œuvres africaines proviennent en grande partie du Tchad (9 200 œuvres), du Cameroun (7 800) et de Madagascar (7 500).

Τα έργα τέχνης σε γαλλικά μουσεία προέρχονται κυρίως από το Τσαντ (9.200 έργα τέχνης), το Καμερούν (7.800) και τη Μαδαγασκάρη (7.500).

Οι Savoy και Sarr εξήγησαν τη νομική διαδικασία για τον επαναπατρισμό των κλεμμένων έργων τέχνης της Αφρικής στο TV5 Monde:

Ο δημοσιογράφος Philippe Rey είπε ότι η έκθεση εξετάζει τον ρόλο, που διαδραμάτισε η Γαλλία στη λεηλασία της αφρικανικής κληρονομιάς:

Il raconte les spoliations à travers l’histoire mondiale, évalue la part de la France, dresse un premier inventaire des oeuvres spoliées, fait le récit des tentatives des pays africains pour se réapproprier leur patrimoine, analyse les questions juridiques qui se posent, et énonce un certain nombre de recommandations pratiques pour la mise en oeuvre des restitutions, un des chantiers les plus audacieux de ce XXIe siècle.

Αφηγείται την αφαίρεση περιουσίας μέσω της ιστορίας του κόσμου, αξιολογεί τον ρόλο της Γαλλίας, εξετάζει μια προκαταρκτική απογραφή των κλεμμένων έργων τέχνης, αφηγείται την αφρικανική αβεβαιότητα για την επανοικειοποίηση της κληρονομιάς, αναλύει τα νομικά ζητήματα και απαριθμεί μια σειρά χρήσιμων συστάσεων για τη διαδικασία αποκατάστασης. Αυτό το έργο είναι ένα από τα πιο φιλόδοξα εγχειρήματα του 21ου αιώνα.

Ο δημοσιογράφος Laurent Adjovi στο Μπενίν επευφημεί την κίνηση της Γαλλίας για επιστροφή 26 έργων τέχνης, που είχαν αρπαχθεί από το Μπενίν:

Grâce aux discussions ouvertes avec la France, Patrice Talon offre ainsi une possibilité aux béninois de revoir  par exemple les  œuvres royales, évoquant les règnes des rois d’Abomey Ghézo (1818-1858), Glélé (1858-1889) et Béhanzin (1890-1894), des trônes, de récades, et les sceptres royaux.

Χάρη στις ανοιχτές συζητήσεις με τη Γαλλία, ο Patrice Talon μπορεί να προσφέρει στους πολίτες του Μπενίν την ευκαιρία να δουν ξανά μερικά από τα έργα τέχνης τους. Ένα παράδειγμα αυτού είναι το βασιλικό τέχνεργο, που δείχνει τις βασιλείες των Abomey Ghézo (1818-1858), Glélé (1858-1889) και Béhanzin (1890-1894), των θρόνων, των τελετουργικών εργαλείων και των βασιλικών σκήπτρων τους.

Στο πνεύμα της προβολής της αφρικανικής κληρονομιάς και έργων τέχνης, η Σενεγάλη παρουσίασε το Μουσείο Μαύρων Πολιτισμών στις 6 Δεκεμβρίου 2018 με την υποστήριξη του Σενεγαλέζου Προέδρου Μακί Σαλ. Το Μουσείο προστίθεται και σε άλλους πολιτιστικούς χώρους, όπως ο Οίκος των Δούλων και το Μουσείο Γυναικών Henriette-Bathily.

Un évènement qui intervient au moment s’anime le débat sur la restitution des biens culturels africains pillés par la France pendant la colonisation. C’est un rêve vieux de cinquante ans qui se réalise.

Το γεγονός αυτό έρχεται σε μια περίοδο, όπου είναι πιο ηχηρή η συζήτηση σχετικά με τα κλεμμένα αφρικανικά πολιτιστικά περιουσιακά στοιχεία από τη Γαλλία κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας. Είναι ένα όνειρο πενήντα ετών, που έγινε πραγματικότητα.

Ο υπουργός Πολιτισμού της Ακτής Ελεφαντοστού, Bandama Maurice, λέει ότι επαναπατρισμός των ιστορικών έργων τέχνης της χώρας του είναι σίγουρα καθ’ οδόν:

Nous pensons qu'en 2019, tout ou en partie des 148 objets seront restitués à la Côte d'Ivoire. Nous avons demandé 148 parce que c'est ce que nous pouvons pour l'instant accueillir dans les caisses et les collections de nos musées.

Πιστεύουμε ότι το 2019, τα περισσότερα ή όλα τα 148 έργα τέχνης θα δοθούν πίσω στην Ακτή Ελεφαντοστού. Ο λόγος που ζητήσαμε αυτόν τον αριθμό είναι επειδή τόσα μπορούμε να φιλοξενήσουμε μόνο στις συλλογές του μουσείου.

Στη Δημοκρατία του Κονγκό, επίσης, το Μουσείο του Αφρικανικού Κύκλου εγκαινιάστηκε πρόσφατα στο λιμάνι Πουέντ Νουάρ για να καλέσει την νεολαία να συνδεθεί με την ιστορία και τον πολιτισμό της.

Ancien lieu culturel pour les congolais, avant d‘être transformé en Cour de justice et de finalement tomber à l’abandon, le bâtiment a été réhabilité et transformé en 2017 pour devenir ce musée. Depuis son ouverture au public le 4 décembre, le Musée du cercle africain a déjà accueilli plus de 600 visiteurs par mois.

Πριν μετατραπεί σε Μουσείο το 2017, το κτίριο αυτό αποτελούσε πρώην πολιτιστικό χώρο για τους Κονγκολέζους, έπειτα ένα δικαστήριο και τελικά ένα εγκαταλελειμμένο μέρος. Από το άνοιγμά του στο κοινό στις 4 Δεκεμβρίου, το Μουσείο του Αφρικανικού Κύκλου έχει ήδη καλωσορίσει περισσότερους από 600 επισκέπτες κάθε μήνα.

Παρ’ όλα αυτά, η διαδικασία επιστροφής αφρικανικών έργων τέχνης είναι δύσκολη και πρέπει να επιλυθούν πολλά ζητήματα, πριν μπορέσουν να επιστραφούν. Ο δημοσιογράφος Yassin Ciyow τονίζει την πολυπλοκότητα αυτής της διαδικασίας για το περιοδικό Neomag, δηλώνοντας πόσα από τα αποκτηθέντα έργα τέχνης δόθηκαν τεχνικά — ή ελήφθησαν — ως “δώρα” κατά τη διάρκεια αποικιακών περιόδων.

En revanche, pour les œuvres issues de l’époque coloniale, la complexité vient du fait qu’après avoir été pillées, elles ont généralement été données ou léguées (dans le cadre légal de l’époque) à des collections publiques françaises. Ainsi, ces œuvres sont de facto entrées dans le domaine public mobilier national, devenant ainsi propriété de l’Etat français. Par le passé, des lois d’exception ont néanmoins été votées afin de “déclasser” certaines œuvres. C’est grâce à cette pirouette juridique que la Vénus Hottentote a pu être rendue à l’Afrique du Sud et des têtes maories à la Nouvelle-Zélande. 

… [Τα] κλεμμένα έργα τέχνης των αποικιακών χρόνων δόθηκαν γενικά ή δωρίστηκαν σε γαλλικές δημόσιες συλλογές. Έτσι, αυτά τα έργα τέχνης είναι στην πραγματικότητα μέρος του εθνικού δημόσιου τομέα και έχουν γίνει ιδιοκτησία του γαλλικού κράτους. Παρ’ όλα αυτά, έχει ψηφιστεί στο παρελθόν νομοθεσία εξαίρεσης, προκειμένου να αποχαρακτηριστούν ορισμένα έργα. Λόγω αυτής της νομικής περιπλοκής, μπορούσε να επιστραφεί στη Νότια Αφρική η Αφροδίτη των Οτεντότων και οι κεφαλές Μαορί στη Νέα Ζηλανδία.

Εκτός από νομικές δυσκολίες, η προστασία και η συντήρηση αυτών των σπάνιων αφρικανικών έργων τέχνης, μόλις επιστραφούν, έχει επίσης εγείρει ανησυχίες.