Στη Βραζιλία, σχεδόν το 72% των θυμάτων ανθρωποκτονιών είναι μαύροι, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του 2018. Το 2016, ο συνολικός αριθμός των βίαιων θανάτων έφθασε τις 61.283. Αυτό το συγκλονιστικό νούμερο είναι ισοδύναμο με τον μέσο ετήσιο αριθμό των θανάτων στην πολεμοκρατούμενη Συρία, όπως επισημαίνει η ανθρωπολόγος Lilia Moritz Schwarcz στις προσπάθειές της να προβάλει το θέμα του ρατσισμού στη χώρα της.

Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο και παγκόσμια μελετήτρια στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον, η Moritz Schwarcz είναι κορυφαία Βραζιλιάνα ιστορικός και ανθρωπολόγος, ευρέως αναγνωρισμένη για το ότι ρίχνει φως στην κληρονομιά του παρελθόντος της δουλείας στη Βραζιλία.

Το εκτεταμένο αυτό έργο περιλαμβάνει μια “βιογραφία” 808 σελίδων της Βραζιλίας, που εκτείνεται σε 500 χρόνια ιστορίας, την οποία συνέγραψε μαζί με την Heloisa Starling, και ένα δημοφιλές κανάλι στο YouTube όπου ασχολείται με τα πιο πιεστικά σύγχρονα ζητήματα της χώρας. Το νέο της βιβλίο σχετικά με τις ιστορικές ρίζες της απολυταρχίας της Βραζιλίας θα κυκλοφορήσει τον Μάιο του 2019.

Ενώ ο Αυστριακός συγγραφέας Stefan Zweig εντυπωσιάστηκε, καθώς ταξίδεψε το 1936 στο βορειοανατολικό τμήμα της χώρας, με τη “φυλετική δημοκρατία” της χώρας στο δοκίμιο “Βραζιλία: Η γη του μέλλοντος”, η Schwarcz έδειξε πως οι πληγές άνω των 400 ετών δουλείας εξακολουθούν να είναι ανοιχτές μέχρι και σήμερα.

Μια πρόσφατη υπενθύμιση του φυλετικού προβλήματος της Βραζιλίας συνέβη στις 14 Φεβρουαρίου, όταν ένας φύλακας σκότωσε έναν άοπλο μαύρο έφηβο σε ένα σούπερ μάρκετ στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το περιστατικό καταγράφηκε σε κινητό τηλέφωνο και κοινοποιήθηκε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Για να κατανοήσουμε τον τρόπο κατασκευής του ρατσισμού στη Βραζιλία και τον τρόπο με τον οποίο παραμένει στην κοινωνία, το Global Voices πήρε συνέντευξη από την Moritz Schwarcz μέσω τηλεφώνου. Η συνέντευξη παρακάτω υπέστη μικρή επεξεργασία για λόγους συντομίας και σαφήνειας.

Global Voices: Μόλις έγινε γνωστή η είδηση για έναν μαύρο έφηβο που δολοφονήθηκε από έναν φύλακα σε ένα σούπερ μάρκετ, ένα μέρος του κοινού παραπονέθηκε ότι η υπόθεση δεν προκάλεσε την ίδια αντίδραση με εκείνη όπου ένας σκύλος χτυπήθηκε μέχρι θανάτου, επίσης σε ένα σούπερ μάρκετ, τον Δεκέμβριο. Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό;

Moritz Schwarcz: Está gerando, eu vi muita reação. Eu acho que o que explica a pouca reação por parte de alguns setores é isso que chamamos de racismo estrutural. A gente chama de racismo estrutural porque ele pode ser percebido na área da saúde, na área da educação, na área da moradia, do transporte, do lazer, nos índices de mortalidade. Um racismo que é de fato estrutural, ele é tão enraizado, que ele passa a ser naturalizado pela sociedade, no sentido de que a sociedade não se comove mais. Dito isso, acho que estamos mudando. Acho que não são mais tão invisíveis como eram.

Moritz Schwarcz: Έχω δει πολλές αντιδράσεις σ’ αυτό. Νομίζω ότι αυτό που εξηγεί την υποτονική αντίδραση ορισμένων τμημάτων του κοινού είναι αυτό που ονομάζουμε διαρθρωτικός ρατσισμός. Το ονομάζουμε διαρθρωτικό ρατσισμό επειδή το αντιλαμβανόμαστε στη δημόσια υγεία, στην εκπαίδευση, στη στέγαση, στις μεταφορές, στον ελεύθερο χρόνο, καθώς και στα ποσοστά θνησιμότητας. Ένας ρατσισμός που είναι στην πραγματικότητα διαρθρωτικός είναι τόσο ριζωμένος που η κοινωνία μαθαίνει σ’ αυτόν, με την έννοια ότι δεν μεταφέρεται πλέον [από ρατσιστικές πράξεις]. Τούτου λεχθέντος, νομίζω ότι αλλάζουμε. Νομίζω ότι αυτά τα θέματα δεν είναι τόσο αόρατα όσο ήταν.

GV: Την εσωτερίκευση την εννοείτε υπό την έννοια ότι η βραζιλιάνικη κοινωνία δημιουργεί αφηγηματικές γραμμές, που δικαιολογούν τη βία κατά των θυμάτων;

Moritz Schwarcz: Nós sabemos que temos índices de violência contra jovens negros nas periferias, como é o caso que vimos agora, de genocídio. Eu faço uma comparação em um livro que vou publicar em maio. Os índices de morte no Brasil são índices da guerra na Síria. O que é a invisibilidade? A população brasileira já pensa: olha, essa pessoa, com essa idade, com esse cabelo, com essa cor, já explica tudo. Não explica! É dessa maneira que a naturalização age. Você acha que é tão natural, que não é preciso nenhuma comoção mais forte. Esse é o lado perverso desse racismo estrutural.

Moritz Schwarcz: Γνωρίζουμε ότι έχουμε ποσοστά βίας εναντίον νέων μαύρων ανθρώπων που ζουν σε αστικά προάστια που συγκρίνονται με τη γενοκτονία. Κάνω αυτή τη σύγκριση σε ένα βιβλίο που θα δημοσιεύσω τον επόμενο Μάιο. Τα ποσοστά θανάτου στη Βραζιλία σήμερα είναι τα ίδια με αυτά της Συρίας κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ποια είναι η αορατότητα; [Είναι όταν] ο πληθυσμός της Βραζιλίας σκέφτεται: κοίτα, είναι ένα άτομο με αυτή την ηλικία, και μ’ αυτό τον τύπο μαλλιών, και μ’ αυτό το χρώμα δέρματος, έτσι η εξήγηση είναι προφανής. Αλλά δεν είναι! Έτσι λειτουργεί η εσωτερίκευση. Νομίζετε ότι είναι τόσο φυσικό [ότι ένας μαύρος άνθρωπος θα δολοφονηθεί], ώστε δεν υπάρχει ανάγκη για πιο δυνατή φασαρία. Αυτή είναι η πιο σκληρή πλευρά του δογματικού ρατσισμού.

GV: Μερικές ημέρες μετά από τη δολοφονία του Pedro Henrique (του μαύρου έφηβου), είδαμε πολλούς μαύρους Βραζιλιάνους να κοινοποιούν τις μαρτυρίες τους για το πώς είναι να ζουν υπό συνεχή υποψία. Έχουν οι δυνάμεις ασφαλείας μας πάντα αυτή τη στάση απέναντι στους μαύρους;

Moritz Schwarcz: O Brasil foi o último país a abolir a escravidão nas Américas, depois de Estados Unidos, Cuba, e Porto Rico. Se pensarmos que recebemos quase metade dos africanos e africanas que saíram do seu continente de origem, se pensarmos que a escravidão estava tão disseminada que não havia território no Brasil onde não tivesse escravos, a gente vai pensando que um sistema que pressupõe a posse de uma pessoa por outra pessoa já produz uma sociedade muito violenta. Violenta por parte dos senhores, que compunham uma minoria que tinha de oprimir e controlar uma maioria, e também por parte dos escravizados e escravizadas. Desde a época da escravidão, o Estado criou aparatos de repressão às manifestações dessas populações. Nós sabemos que a polícia dá mais flagrantes em negros, quer dizer, as batidas se dão sobretudo com negros. Não vemos negros circularem em alguns espaços de sociabilidade brancos. Eles são abordados em shoppings. O fato de não repararmos que existem espaços de sociabilidade distintos, são facetas disso que chamamos de racismo estrutural.

Moritz Schwarcz: Η Βραζιλία ήταν η τελευταία χώρα στην Αμερική που κατάργησε τη δουλεία [το 1889], μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Κούβα και το Πουέρτο Ρίκο. Εάν πιστέψουμε ότι έχουμε λάβει το ήμισυ των Αφρικανών ανδρών και γυναικών που είχαν παρθεί από την αρχική τους ήπειρο, εάν πιστέψουμε ότι η δουλεία ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε δεν υπήρχε ούτε μία περιοχή στη Βραζιλία χωρίς σκλάβους, συνειδητοποιούμε ότι ένα σύστημα στο οποίο ένα πρόσωπο έχει το δικαίωμα να κατέχει ένα άλλο, από μόνο του θα παράγει μια πολύ βίαιη κοινωνία. Βίαιη εκ μέρους των ιδιοκτητών σκλάβων, μιας μειοψηφίας που έπρεπε να καταπιέζει και να ελέγχει μια πλειοψηφία, αλλά και από την πλευρά των υποδουλωμένων. Από τις ημέρες της δουλείας, το κράτος έχει βρει εργαλεία για την καταστολή της έκφρασης αυτών των πληθυσμών. Γνωρίζουμε ότι η αστυνομία είναι πιο πιθανό να συλλάβει μαύρους. Δεν βλέπουμε μαύρους να κυκλοφορούν σε κοινωνικούς χώρους λευκών. Τους μαύρους τους σταματούν για σωματική έρευνα σε εμπορικά κέντρα. Το γεγονός ότι εμείς, οι λευκοί, δεν παρατηρούμε την ύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών περιβαλλόντων είναι μια πτυχή αυτού που ονομάζουμε διαρθρωτικό ρατσισμό.

GV: Τι μοναδικό υπάρχει με τον ρατσισμό, όπως αυτός βιώνεται στη Βραζιλία;

Moritz Schwarcz: O fato de o Brasil ter convivido por tantos anos com um sistema que foi abolido com uma lei curta e conservadora, que não previu a inclusão [dos negros libertados]. Isso criou uma espécie de racismo à brasileira que, todos os racismos são ruins, mas o nosso acomoda a ideia de inclusão cultural com absoluta exclusão social. Isso também fez com que os brasileiros dissessem, durante muito tempo, que aqui não havia preconceito, que vivíamos em uma espécie de democracia racial, quando acontecia o oposto. Esse tipo de preconceito retroativo produz mais dificuldades no que se refere à construção de movimentos sociais, de inclusão, de sociedade, porque se supõe que não existe o preconceito.

Moritz Schwarcz: Το γεγονός ότι η Βραζιλία είχε εδώ και πολλά χρόνια ένα σύστημα που καταργήθηκε με ένα τόσο συνοπτικό και συντηρητικό νόμο, που δεν προέβλεπε την κοινωνική ένταξη [των νεοφώτιστων μαύρων ανθρώπων], δημιούργησε ένα είδος ρατσισμού που είναι ιδιαίτερος για τη Βραζιλία. Όλοι οι ρατσισμοί είναι κακοί, αλλά ο δικός μας βασίζεται στην ιδέα της πολιτισμικής ένταξης με απόλυτο κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτό οδήγησε πολλούς Βραζιλιάνους να πιστεύουν εδώ και πολύ καιρό ότι δεν υπήρχε προκατάληψη εδώ, ότι ζούσαμε κάτω από ένα είδος φυλετικής δημοκρατίας, όταν συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Αυτή η άρνηση καθιστά δύσκολη την οικοδόμηση κοινωνικών κινημάτων για συμπερίληψη επειδή υποτίθεται ότι δεν υπάρχει προκατάληψη.

GV: Εισερχόμαστε τώρα σε ένα νέο πλαίσιο, με μια νέα κυβέρνηση που προτείνει μια δέσμη νομοσχεδίων για την καταπολέμηση του εγκλήματος, η οποία, σύμφωνα με τους ειδικούς, θα επιτρέψει στις αρχές να αντιμετωπίσουν κάποιες κοινότητες ακόμη κάπως άσχημα. Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση εγκρίνει τη ρητορική του “είμαστε όλοι ίσοι”.

Moritz Schwarcz: Essa ideia da igualdade universal só existe se partisse do mesmo patamar. O que não existe. É preciso que existam políticas de ação afirmativa, que não são para sempre, mas a ideia é que é preciso desigualar para depois igualar. Como é que em um país que é campeão em desigualdade social, em concentração de renda, de terra, como você transporta um conceito se a situação é absolutamente distinta? O Brasil entrou tarde na discussão dos direitos civis, no final dos anos 1970, começo dos anos 1980, graças ao ativismo negro, indígena, das mulheres, das mulheres negras, que mostram que é balela legislar igualdade em um país tão desigual quanto o Brasil.

Moritz Schwarcz: Αυτή η ιδέα της καθολικής ισότητας είναι πραγματική μόνο αν ξεκινήσει ο καθένας από το ίδιο επίπεδο. Αυτό δεν υπάρχει. Είναι απαραίτητο να έχουμε πολιτικές θετικής δράσης, που δεν προορίζονται να διαρκέσουν για πάντα, αλλά πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα πράγματα άνισα προτού τα αντιμετωπίσουμε εξίσου. Πώς μπορείτε να εισαγάγετε μια τέτοια έννοια σε μια χώρα που είναι ο πρωταθλητής της κοινωνικής ανισότητας, της συγκέντρωσης γης και εισοδήματος; Η Βραζιλία εισήλθε πολύ αργά, κατά τα τέλη της δεκαετίας του '70 με αρχές της δεκαετίας του '80, στις συζητήσεις για τα δικαιώματα του πολίτη, χάρη στις μαύρες αυτόχθονες γυναίκες και τις μαύρες ακτιβίστριες που έδειξαν ότι είναι ανόητο να νομοθετούν την ισότητα σε μια τόσο άνιση χώρα όπως η Βραζιλία.

GV: Και πώς βλέπετε αυτά τα ζητήματα υπό το φως της δέσμης μέτρων της κυβέρνησης για την καταπολέμηση του εγκλήματος;

Moritz Schwarcz: O país é muito violento, não só contra negros, mas que pratica feminicídio, campeão em estupros. É um país onde a violência se apresenta de uma forma disseminada. Acho que esse foi um governo eleito em cima do clamor correto dos brasileiros por mais segurança, por menos violência. Se de um lado é preciso isso, é preciso tomar muito cuidado com o tipo de medida que vai se estabelecer. Eu não sou especialista nessa área, mas a ideia da livre defesa, em um país como o nosso, num país em que um dos grandes medos da população é a polícia, segundo pesquisa recente, que tem números da população encarcerada imensos, não se pode legislar sobre a violência sem pensar com que país você está lidando.

Moritz Schwarcz: Η Βραζιλία είναι μια πολύ βίαιη χώρα και όχι μόνο εναντίον των μαύρων ανθρώπων, είναι πρώτη επίσης σε ποσοστά γυναικοκτονίας και βιασμού. Είναι μια χώρα όπου η βία είναι ευρέως διαδεδομένη. Νομίζω ότι αυτή η κυβέρνηση εκλέχθηκε στη βάση μιας δικαιολογημένης αξίωσης για μεγαλύτερη ασφάλεια και λιγότερη βία. Χρειαζόμαστε προτάσεις που περιέχουν τα επίπεδα βίας που έχουμε τώρα, έτσι ώστε οι Βραζιλιάνοι να μπορούν να βγουν έξω στους δρόμους με ασφάλεια. Ωστόσο, είναι σημαντικό να είμαστε προσεκτικοί με το τι είδους πολιτικές θα υιοθετήσουμε. Δεν είμαι ειδική σε αυτόν τον τομέα, αλλά η ιδέα της ελεύθερης αυτοάμυνας, σε μια χώρα σαν τη δική μας, σε μια χώρα όπου ο πληθυσμός φοβάται βαθιά την αστυνομία, όπως έδειξε μια πρόσφατη μελέτη, μια χώρα που έχει έναν τεράστιο φυλακισμένο πληθυσμό, δεν μπορεί κανείς να νομοθετεί για τη βία χωρίς να εξετάζει το είδος της χώρας με την οποία ασχολείται.

GV: Υπάρχει τρόπος να αλλάξουμε το πώς αντιλαμβάνεται η βραζιλιάνικη κοινωνία τις ζωές των μαύρων;

Moritz Schwarcz: Claro que tem que ser respeitado o lugar de fala, mas acho que a sociedade brasileira também precisa de grupos brancos contra o racismo, porque é uma questão da vida brasileira. Transformar esses episódios em episódios politicamente relevantes é um papel que cabe a todos nós. Evitar que eles caiam no véu do obscurecimento, de uma sociedade que costuma baixar o véu sob essas questões. Acho que esse é um papel de todos nós.

Moritz Schwarcz: Φυσικά, πρέπει να σεβόμαστε τον τόπο από τον οποίο μιλάει ο καθένας, αλλά νομίζω ότι η κοινωνία της Βραζιλίας χρειάζεται επίσης λευκές ομάδες να λάβουν θέση εναντίον του ρατσισμού, διότι πρόκειται για θέμα της ζωής της Βραζιλίας. Η μετατροπή αυτών των επεισοδίων σε επεισόδια με πολιτική συνάφεια είναι κάτι που όλοι πρέπει να κάνουμε. [Πρέπει] να τους συγκρατήσουμε από το να βυθιστούν στη λήθη, ως μια κοινωνία που καλύπτει συνήθως αυτά τα ζητήματα. Νομίζω ότι αυτός είναι ένας ρόλος που όλοι πρέπει να παίξουμε.

GV: Μπορούμε να το κάνουμε αυτό σχετικά με το θάνατο του Pedro Henrique;

Moritz Schwarcz: Eu penso que sim, penso que estamos conseguindo finalmente dar visibilidade a esse problema. Penso que não existe sociedade democrática com racismo. O racismo é uma trava à nossa República, uma trava forte. Quanto mais a população brasileira, de forma geral, reagir a esses episódios de violência, quanto mais politizar esses crimes, melhor para todos nós.

Moritz Schwarcz: Έτσι νομίζω. Πιστεύω ότι τελικά δίνουμε ορατότητα σε αυτό το πρόβλημα. Νομίζω ότι δεν υπάρχει δημοκρατική κοινωνία, όταν υπάρχει ρατσισμός. Ο ρατσισμός είναι τα δεσμά που παρακωλύουν τη Δημοκρατία μας και είναι πολύ σκληρά δεσμά. Όσο περισσότερο ο πληθυσμός της Βραζιλίας αντιδρά σε βίαια επεισόδια, τόσο καλύτερα για όλους μας.