Η επανάσταση στη Μόσχα θα γίνει μέσω memes, διαδικτυακά και σε καμβά

Όταν ο διάσημος Ρώσος καλλιτέχνης Βαλεντίν Σέροφ ^[1] κάθισε να ζωγραφίσει τη 12χρονη Βέρα Μαμόντοβα στο φυλλώδες Κτήμα Abramtsevo του πατέρα της, είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι ποτέ δεν φανταζόταν πως 132 χρόνια αργότερα, ο πίνακάς του θα γινόταν σύμβολο διαμαρτυρίας στο Διαδίκτυο.

Αν παρακολουθείτε το ρωσικό διαδίκτυο ή διαβάζετε τους Times της Μόσχας ^[2], θα γνωρίζετε ότι το Κορίτσι με τα ροδάκινα του Σέροφ (1887), μαζί με άλλα διάσημα έργα τέχνης, έχουν γίνει η βάση μιας σειράς memes, που διανέμονται από ένα bot του Telegram, κοροϊδεύοντας τη βία, που εξαπέλυσαν οι Ρώσοι επιβολείς του νόμου κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων κατά των τοπικών Αρχών στη Μόσχα. Οι διαδηλωτές είναι εξοργισμένοι που η εκλογική επιτροπή αρνήθηκε να εγγραφούν ανεξάρτητοι υποψήφιοι της αντιπολίτευσης για τις τοπικές εκλογές του Σεπτεμβρίου. Η στάση συνεχίζεται και χιλιάδες είναι υπό κράτηση.

Το bot του Telegram (αλλιώς @zimorodok_mult) άρχισε να δημοσιεύει τα καλλιτεχνικής έμπνευσης memes του στις 10 Αυγούστου ^[4], ξεκινώντας με την “πειραγμένη” εικόνα του Κοριτσιού με τα Ροδάκινα του Σέροφ. Στις εβδομάδες που ακολούθησαν, αυτός ο χρήστης έχει δημοσιεύσει μονταρισμένες φωτογραφίες από δεκάδες φημισμένα έργα τέχνης, με φιγούρες που φαίνεται να είναι υπό κράτηση, να τις χτυπάνε, να τις σέρνει η περιπλανώμενη ρωσική Αστυνομική Μονάδα Καταστολής. Είναι μόνο μία από τις πολλές δημιουργικές αντιδράσεις του RuNet σε κινήματα διαμαρτυρίας, επομένως ζητά βαθύ προβληματισμό.

Muscovites protested again today; many were detained. In response, Russian internet users are photoshopping riot police into famous artworks. Here they are, in Ilya Repin’s Ivan The Terrible and His Son… pic.twitter.com/wMO7wMbzzX ^[5]

— RuNet Echo (@runetecho) August 11, 2019 ^[6]

Οι Μοσχοβίτες διαδήλωσαν και πάλι σήμερα. Πολλοί υπό κράτηση. Σε απάντηση, οι Ρώσοι χρήστες του διαδικτύου φοτοσοπάρουν ΜΑΤ πλάι σε διάσημα έργα τέχνης. Εδώ στον “Ιβάν τον Τρομερό και το γιο του” του Ίλια Ρέπιν…

Νωρίτερα φέτος, η Svetlana Shomova ^[7], καθηγήτρια στην Ανώτατη Σχολή Οικονομικών Επιστημών της Μόσχας, δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο Ιερογλυφικά Διαμαρτυρίας: Διαδικτυακά memes και το κίνημα διαδηλώσεων στη Ρωσία, ^[8] όπου υποστηρίζει ότι τα memes είναι ένας «μηχανισμός πολιτικής συμμετοχής για τις μάζες». Σε αυτό το κείμενο εξετάζω πώς η ανάλυση της Shomova ισχύει για τις τρέχουσες διαμαρτυρίες και, δεύτερον, τι μας λέει η σύνθεσή τους για τη δυναμική τους.

Ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα στις διαμαρτυρίες είναι η Lyubov Sobol, δικηγόρος και ακτιβίστρια με το Ίδρυμα για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς του Αλεξέι Ναβάλνι, το οποίο είναι ευρέως γνωστό για τα βίντεο στο YouTube, που τεκμηριώνουν τη διαφθορά της ρωσικής ελίτ. Η Sobol ήταν ένα από τα πολλά πρόσωπα, που συνδέονται με αυτό το κίνημα, της οποίας οι υποψηφιότητες απορρίφθηκαν από την εκλογική επιτροπή για φαινομενικά πλαστούς λόγους.

Σε συνέντευξή της στους Times της Μόσχας τον περασμένο Νοέμβριο ^[9], η Sobol παρουσίασε το όραμά της για την παρουσία του Ναβάλνι στο YouTube. Δικαιολογώντας τη μετατόπιση του καναλιού προς την κωμωδία, δήλωσε: «Πρέπει να δώσουμε στους ανθρώπους ποικιλία και ψυχαγωγία, αλλιώς θα μας βαρεθούν […] Δεν υπάρχει επί του παρόντος κανένας Ρώσος John Stewart ή John Oliver».

Τα memes, όπως γράφει η Shomova, αποτελούν μέρος της κωμικής κουλτούρας του διαδικτύου: ενισχύουν την πολιτική δέσμευση μέσω της ψυχαγωγίας, όπως οραματίζεται η Sobol. Πολύ συχνά οι όροι “θέατρο” και “βιομηχανία του θεάματος” χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν κενές πολιτικές χειρονομίες και πολιτικές. Τα memes του Zimorodok_mult δείχνουν ότι η «πολιτική» και η «ψυχαγωγία» κάθε άλλο παρά αντίθετες είναι.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα memes που παρουσιάζονται εδώ βασίζονται σε κλασικά ρωσικά έργα τέχνης, το πιο δημοφιλές εκ των οποίων είναι το «Κορίτσι με τα ροδάκινα» του Βαλεντίν Σέροφ, το οποίο έχει συγκεντρώσει πάνω από 2.800 likes στο Twitter.

Γιατί έχει σημασία κάτι τέτοιο;

Εάν παρακολουθείτε τη ρωσική πολιτική από το 2011, θα έχετε παρατηρήσει ότι οι Αρχές έχουν μια τάση να εξισώνουν την πολιτική αντιπολίτευση με ξένη επιρροή. Σκεφτείτε τον ισχυρισμό ^[10] του Βλαντιμίρ Πούτιν ότι οι διαδηλωτές στην πλατεία Μπολότναγια (οι οποίοι υποκινήθηκαν επίσης από εκλογική απάτη) ενεργούσαν εξ ονόματος ξένων δυνάμεων. Ή σκεφτείτε την περίφημη «νομοθεσία περί ξένων πρακτόρων» του 2012 ^[11]. Το παρεκβατικό τέχνασμα είναι ξεκάθαρο: εμείς οι Αρχές είμαστε οι φύλακες της εθνικής κυριαρχίας της Ρωσίας. Αν μας προκαλέσετε, προκαλείτε το έθνος. Με Εκκλησία και Κράτος σε μια ανίερη συμμαχία από την πανκ προσευχή των Pussy Riot το 2012 ^[12], οι Αρχές έχουν θέσει εαυτόν όχι μόνο ως υπερασπιστές της ρωσικής εθνικής κυριαρχίας, αλλά και της ρωσικής ψυχής.

Η έκτακτη εμφάνιση της Μόνα Λίζα στην ακόλουθη εικόνα μπορεί να θεωρηθεί ότι “κλείνει το μάτι” σε αυτές τις κατηγορίες. Πολλά από τα έργα τέχνης που εμφανίζονται στα memes στεγάζονται στην Πινακοθήκη Τρετιάκοφ της Μόσχας, ένα ίδρυμα ειδικά για την παρουσίαση έργων Ρώσων καλλιτεχνών. Στα memes του @ Zimorodok_mult, τα θέματα των έργων ζωγραφικής απεικονίζονται ως θύματα αστυνομικής καταπίεσης. Με τη δημιουργία μιας οπτικής ισοδυναμίας μεταξύ διαδηλωτών και εμβληματικών μορφών της ρωσικής τέχνης, τα memes υπονοούν σιωπηρά τους πρώτους ως ενσάρκωση του έθνους και όχι ως σαμποτέρ αυτού.

Ένα άλλο εντυπωσιακό στοιχείο των memes είναι η δυναμική των φύλων. Είναι εκτυφλωτικά προφανές το ότι τα έργα του Σέροφ, του Ιβάν Κραμσκόι ^[13], του Βασίλι Τροπίνιν ^[14] και άλλων παρουσιάζουν ως θέμα τους μια γυναίκα ή ένα κορίτσι. Εν τω μεταξύ, οι επιτιθέμενοί τους φαίνεται να είναι άνδρες αστυνομικοί. Είτε σκόπιμα είτε όχι, η αντίθεση μεταξύ γυναίκας θύματος και άνδρα καταπιεστή αναφέρεται στην εξέχουσα θέση στις τρέχουσες διαμαρτυρίες γυναικών, όπως η κορυφαία συνεργάτιδα του Ναβάλνι, Lyubov Sobol, και η «Έφηβος της Τιενανμέν», ένα 17χρονο κορίτσι, που διάβαζε δυνατά στα ΜΑΤ το ρωσικό σύνταγμα (έχω γράψει περισσότερα για αυτό το θέμα εδώ ^[15]). Πράγματι, η γαλήνια εμφάνιση των υποκειμένων – του Σέροφ τρώει ροδάκινα, του Κραμσκόι με αγέρωχο ύφος, του Τροπίνιν φτιάχνει δαντέλα – ιδιαίτερα υποδηλώνει υποθέσεις σχετικά με τους κοινωνικούς ρόλους και τη σχετική δύναμη ανδρών και γυναικών.

Πολλά ^[16] έχουν γραφτεί ^[17] για τον “νωθρακτιβισμό”, τον υποτιμητικό όρο για την πολιτική δράση και/ή δραστηριότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που εκτελεί κοινωνική δέσμευση χωρίς να δημιουργήσει απτές αλλαγές. Μπορείς να υποστηρίξεις ότι τα memes του @Zimorodok_mult ενσωματώνουν τον όρο: οδηγούν το κύμα ενός πιεστικού καθημερινού προβλήματος, χωρίς να συμμετέχουν ενεργά σε αυτό. Υπάρχει όμως και περίπτωση να υποστηρίξουμε ότι αυτά τα memes έχουν πραγματικά ρόλο αναπόσπαστο του πολιτικού ακτιβισμού. Όσο πλοηγούμουν στο Twitter στο προφίλ του @Zimorodok_mult, θυμήθηκα κάτι που είχε πει ο Pyotr Verzilov ^[18], ανεπίσημος εκπρόσωπος των Pussy Riot, μετά το περιστατικό ^[19] στο περσινό Παγκόσμιο Κύπελλο, όταν τέσσερις ακτιβίστριες μπήκαν στη μέση του παιχνιδιού μες στο γήπεδο ντυμένες αστυνομικίνες.

“Γνωρίζω τη ρωσική ψυχολογία”, δήλωσε ο Verzilov. “Μια αστυνομική στολή είναι ιερή. Κανείς δεν θα ζητήσει την άδεια ή τα διακριτικά σου”. Τα memes στη δημοσίευση αυτή σπάνε, έστω και ελάχιστα, το απαραβίαστο της αστυνομικής αρχής. Δεν είναι πλέον απομακρυσμένες και απειλητικές μορφές. Γίνονται αστείες φιγούρες, των οποίων οι εικόνες ελέγχονται από απλούς πολίτες. Πράγματι, σε μια χώρα, όπου οι ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις, που θεωρούνται “ασεβείς” προς τα σύμβολα του κράτους ή τις Αρχές, μπορεί να επιφέρουν ποινή φυλάκισης, η πράξη δημιουργίας memes είναι από μόνη της μια περίπτωση πολιτικού ακτιβισμού.

Το τωρινό κύμα διαμαρτυρίας έχει βιώσει τρομακτική αστυνομική βαρβαρότητα: το δάγκωμα του κράτους δεν είναι καθόλου αμβλύ. Αλλά καθώς αυτά τα memes και άλλα εξαπλώνονται από προφίλ σε προφίλ, από iPhone σε iPhone, η αύρα της εξουσίας, που μπορεί να εμποδίσει τους πολίτες να βγουν στους δρόμους καταρχήν, διαβρώνεται βαθμιαία. Εν ολίγοις, αναγγέλλουν αυτήν την περίεργη στιγμή, όταν οι άνθρωποι δε θα φοβούνται πλέον.