Αποαποικιοποίηση και απομυθοποίηση της λογοτεχνίας της Κεντρικής Ασίας μέσω της μετάφρασης

Λεπτομέρεια από το εξώφυλλο του βιβλίου “A life at Noon”, μεταφρασμένο από τη Shelley Fairweather-Vega. Φωτογραφία που χρησιμοποιείται με άδεια.

Η Shelley Fairweather-Vega είναι μεταφράστρια ουζμπεκικής και καζακικής λογοτεχνίας, που ζει στο Σιάτλ, καθώς και πιστοποιημένη μεταφράστρια από τα ρωσικά στα αγγλικά. Οι μεταφράσεις της έχουν δημοσιευθεί σε πολλά κορυφαία περιοδικά της αγγλικής γλώσσας και τρεις μεταφράσεις βιβλίων από Ουζμπέκους και Καζάκους συγγραφείς έρχονται αργότερα φέτος. Καθώς η λογοτεχνία της Κεντρικής Ασίας παραμένει ελάχιστα γνωστή εκτός της περιοχής, η Shelley δεν είναι απλώς μεταφράστρια, αλλά και πολιτιστική πρέσβειρα.

Της ζήτησα να προβληματιστεί σχετικά με αυτούς τους ρόλους και τι φέρνει το μέλλον για την κεντροασιατική λογοτεχνία στην μετάφραση. Το ακόλουθο κείμενο αποτελεί σύνοψη της συνομιλίας μας.

Filip Noubel: Πώς συμμετείχατε στην κεντροασιατική λογοτεχνία και τις γλώσσες, κάτι που είναι μάλλον σπάνιο φαινόμενο μεταξύ των λογοτεχνικών μεταφραστών στον αγγλόφωνο κόσμο;

Shelley Fairweather-Vega: Είναι πολύ σπάνιο σαν περιστατικό! Ήταν πραγματικά ατύχημα: το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, όπου έκανα τις μεταπτυχιακές μου σπουδές, ένωσε τις σπουδές της Κεντρικής Ασίας με τις ρωσικές σπουδές. Άρχισα να σπουδάζω ουζμπέκικα υπό την καθοδήγηση του Ilse Cirtautus, ενός θρυλικού μελετητή και υποστηρικτή της ουζμπεκικής λογοτεχνίας. Αργότερα ο Ουζμπέκος εξόριστος συγγραφέας Hamid Ismailov με έπεισε να δουλέψω σε μερικά από τα βιβλία του και με παρουσίασε σε άλλους συγγραφείς της Κεντρικής Ασίας κι έτσι συνάντησα την Zaure Batayeva, μία ακούραστη υποστηρίκτρια της καζακικής λογοτεχνίας.

Η γνώση μου για το Ουζμπεκιστάν δεν είναι τέλεια και η γνώση μου για το Καζακστάν είναι περιορισμένη, αλλά ακόμη και το ποσό που γνωρίζω είναι αρκετό για να μου δώσει μια διαφορετική προοπτική για τη μετάφραση της λογοτεχνίας από την περιοχή αυτή, διαφορετική από τους μεταφραστές και τους αναγνώστες, που εργάζονται μόνο με τη ρωσική γλώσσα.

FN: Πείτε μας για τα βιβλία που έχετε μεταφράσει πρόσφατα και αυτά που πρόκειται να δημοσιευθούν. Μήπως εσείς η ίδια προτείνατε τους τίτλους στους εκδότες;

SFV: Δύο απ’ αυτά είναι από τον Hamid Ismailov, εκείνα τα οποία συμφώνησα να μεταφράσω το 2015. Το “Gaia, Queen of Ants” αιχμαλώτισε τη φαντασία ενός συντάκτη στο Syracuse University Press, όταν τους το έστειλα.

Είναι μια συναρπαστική, αλλά ενοχλητική ιστορία των εξόριστων, που προσπαθούν να βρουν το δρόμο τους στον κόσμο: ένας νεαρός που τραυματίζεται από εθνοτικές συγκρούσεις στην παιδική του ηλικία, σε μια χώρα που πρέπει να είναι το Ουζμπεκιστάν. Μια ηλικιωμένη γυναίκα που, όπως αποδεικνύεται, μπορεί να ήταν η υποκινήτρια των συγκρούσεων αυτών. Και μια Ιρλανδή που διέφυγε από τα προβλήματα απλά για να προσγειωθεί στη μέση μιας εμπόλεμης ζώνης στη Σερβία και στη συνέχεια μιας φυλακής της Κεντρικής Ασίας. Όπως θα περίμενε κανείς, δεν τελειώνει καλά.

Η Shelley Fairweather-Vega

Το άλλο μυθιστόρημα του Ismailov, “Of Strangers and Bees”, είναι ένας φόρος τιμής στη λογοτεχνική παράδοση των Σούφι, που εκτείνεται πολλούς αιώνες πίσω. Ένας από τους κεντρικούς του χαρακτήρες είναι ο Αβικέννας ή Ίμπν Σίνα όπως τον αποκαλούν οι Ουζμπέκοι, ο οποίος εμφανίζεται ως περιπλανώμενος ξένος σε διάφορες χώρες και αιώνες. Αυτό σημαίνει ότι το βιβλίο είναι γεμάτο από διαφορετικά στυλ ιστοριών, καθιστώντας το πρόκληση για μετάφραση. Αυτό προέρχεται από το Tilted Axis Press, το οποίο επίσης παρήγαγε το πιο πρόσφατο μυθιστόρημα του Ismailov στα αγγλικά, το “Devils’ Dance“.

Αλλά το επόμενο που θα βγει, την 1η Οκτωβρίου, είναι ένα καζακικό μυθιστόρημα, το “A Life At Noon”, από τον Talasbek Asemkulov. Ο συγγραφέας ήταν μελετητής της ιστορίας και του πολιτισμού του Καζακστάν, ένας μουσικός που έπαιζε το έγχορδο καζακικό όργανο dombyra. Το μυθιστόρημα είναι μια ελαφρώς φανταστική επανάληψη της δικής του βιογραφίας. Μεγάλωσε με τις ιστορίες, που έλεγαν οι ηλικιωμένοι, την ώρα που έπιναν τσάι στη δεκαετία του '60, και στο βιβλίο όλοι μας ακούμε αυτές τις ιστορίες. Δεν μοιάζει με τίποτα, που να έχω διαβάσει ποτέ πριν.

FN: Πόσο προκλητική είναι η μετάφραση από τις γλώσσες και τους πολιτισμούς της Κεντρικής Ασίας, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τοπικούς πολιτιστικούς όρους ή παροιμίες;

SFV: Δεν είμαι σίγουρη ότι είναι πιο δύσκολη από τη μετάφραση από οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, αν και οι τουρκικές γλώσσες όπως η ουζμπέκικη και η καζάκικη έχουν μια δομή εξαιρετικά διαφορετική από την αγγλική. Η κουλτούρα πίσω από αυτές τις γλώσσες είναι λιγότερο γνωστή στους αναγνώστες της αγγλικής γλώσσας, διότι απλά δεν έχουμε διαβάσει πολλά από αυτό το μέρος του κόσμου. Η μετάφραση είναι πάντα μια στρατηγική πράξη εξισορρόπησης. Ένας μεταφραστής μπορεί να αλλάξει ολόκληρο τον τόνο μιας ιστορίας επιλέγοντας μόνο το πώς να χειριστεί λέξεις όπως ντασταρχάν ή τζιγκίτ. Εξηγούμε αυτές τις λέξεις, και αν ναι, πόσο συχνά; Τις γράφουμε με πλάγια γραμματοσειρά; Δεν αφήνουμε κανένα σχόλιο καθόλου;

Επειδή οι γλώσσες της Κεντρικής Ασίας χρησιμοποιούν διαφορετικά αλφάβητα – μερικές φορές περισσότερα από ένα διαφορετικά αλφάβητα – υπάρχει και το θέμα της ορθογραφίας. Έχω ήδη αναφέρει τον Αβικέννα ή Ίμπν Σίνα. Και είναι jigit ή dzhigit; Πρέπει να εξετάσουμε τουλάχιστον τρεις πτυχές, όταν απαντούμε σε αυτές τις ερωτήσεις. Πρώτον, το πώς οι αγγλόφωνοι αναγνώστες θα προφέρουν τη λέξη και θα είναι σχετικά σωστό; Δεύτερον, υπάρχει κάποια ορθογραφία, που ο λαός ήδη να γνωρίζει και να αναμένει και υπάρχει ένας καλός λόγος να παραβιαστούν αυτές τις προσδοκίες; Και τρίτον, πώς είναι η ρωσική ορθογραφία, που εξετάζουμε; Γιατί όταν ονομάζουμε το μουσικό όργανο, για παράδειγμα, το dombra, είναι ρωσική ορθογραφία. Οι Καζάκοι το προφέρουν και το γράφουν περισσότερο σαν dombyra.

Οι ορθογραφικές επιλογές μου μπορούν να χαρακτηρίσουν κατά λάθος κάτι καζακικό ή ρωσικό φαινόμενο. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε εντελώς τη ρωσική επιρροή και προοπτική στην Κεντρική Ασία, αλλά πρέπει επίσης να είμαστε προσεκτικοί, όταν καθιστούμε τη ρωσική εμπειρία εκεί τον κεντρικό, κύριο και μοναδικό φακό, μέσω του οποίου αντιλαμβανόμαστε αυτές τις ιστορίες.

Όλες αυτές οι αποφάσεις καθορίζουν πόσο εξωτικό θα φανεί το μεταφρασμένο κείμενο στον αναγνώστη και πόσο άνετα ή άβολα μπορεί να αισθάνονται ότι βιώνουν την ιστορία οι αναγνώστες. Αλλά πόσο άνετα θέλουμε να νιώσουν, ούτως ή άλλως; Η απάντηση είναι διαφορετική για κάθε εργασία, κάθε συγγραφέα και κάθε εκδότη.

FN: Πώς νομίζετε ότι τα αγγλόφωνα ακροατήρια και μέσα ενημέρωσης ερμηνεύουν αυτές τις λογοτεχνίες;

SFV: Ίσως να είναι πολύ νωρίς για να το πω. Η κεντροασιατική λογοτεχνία εξακολουθεί να είναι ένα εξωτικό κτήνος, μια περιέργεια. Έχω την αίσθηση ότι οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να την εκτιμήσουν για την σπανιότητά της από ό,τι για τα πραγματικά λογοτεχνικά της προτερήματα – αλλά η τέχνη, οι ιστορίες, είναι αυτό που μου αρέσει περισσότερο και αυτό που ελπίζω ότι οι άνθρωποι θα δώσουν προσοχή. Θα ήθελα πολύ να απομακρύνω τους αναγνώστες από το να σκέφτονται “πόσο ασυνήθιστο!” και να σκεφτούν “πόσο όμορφο!”

FN: Οι κυβερνήσεις ή οι θεσμοί της Κεντρικής Ασίας κάνουν αρκετά για να προωθήσουν τις μεταφράσεις των χωρών τους;

SFV: Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε περισσότερες προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή, αλλά δεν υπάρχει τίποτα παρόμοιο όπως έχουν οι Ρώσοι συγγραφείς με το Ινστιτούτο Perevoda [ένα ρωσικό κρατικό ινστιτούτο για τη λογοτεχνική μετάφραση] και ενεργές λογοτεχνικές υπηρεσίες. Δυστυχώς, οι χώρες της Κεντρικής Ασίας έχουν κληρονομήσει τις γραφειοκρατίες του σοβιετικού τύπου, που επεκτείνονται στον λογοτεχνικό κόσμο και έρχονται με αδιαφανείς κανόνες, που διέπουν το ποιος παίρνει την προσοχή. Στο Καζακστάν, η κυβέρνηση αποφάσισε πέρυσι να χρηματοδοτήσει τη μετάφραση και τη δημοσίευση ενός όγκου ποίησης και ενός όγκου πεζογραφίας για την προώθηση του πολιτισμού του Καζακστάν στο εξωτερικό. Αλλά, αντί των μεταφραστών, των εκδοτών και των αναγνωστών, κυρίως οι γραφειοκράτες έπαιρναν τις αποφάσεις για το τι να συμπεριλάβουν.

Δεν έχω ακούσει για κυβερνητικές προσπάθειες στο Ουζμπεκιστάν. Το 2018, είχα το προνόμιο να βοηθήσω ως κριτής έναν διαγωνισμό για μεταφραστές της ουζμπεκικής λογοτεχνίας και με ενθουσίασε όταν είδα τι επέλεξαν να μεταφράσουν οι νεαροί μεταφραστές του Ουζμπεκιστάν. Από τα δεκάδες δείγματα που εξέτασα, υπήρχαν μόνο περίπου έξι συγγραφείςμ των οποίων το έργο εκπροσωπήθηκε, όλοι άντρες, που έγραψαν στις πρώτες δεκαετίες της σοβιετικής εποχής. Αυτές οι ιστορίες φαίνεται ότι ήταν οι μόνες, που αυτοί οι νέοι μεταφραστές πίστευαν ότι αξίζουν την προσοχή τους. Αν έτσι ξοδεύουν τον χρόνο τους, πώς μπορούν να ανακαλύψουν κάτι άλλο οι αναγνώστες απ’ έξω;

Θα ήθελα πολύ να δω κυβερνήσεις και πολιτιστικές οργανώσεις στην Κεντρική Ασία να προωθούν όχι μόνο τα κλασικά, τα οποία παραμένουν ελάχιστα γνωστά στη Δύση, αλλά και συναρπαστικά νέα συγγράμματα από μια πιο ποικιλόμορφη ομάδα δημιουργών.

FN: Ποιους συγγραφείς από την Κεντρική Ασία θα θέλατε να συστήσετε στους αναγνώστες, είτε μεταφράζονται στα αγγλικά είτε όχι;

SFV: Χαίρομαι που ρωτήσατε! Η μεγαλύτερη διαπραγμάτευση αυτή τη στιγμή είναι ότι σύντομα θα κυκλοφορήσει μια αγγλική εκδοχή ενός ιστορικού έπους του Καζακστάν, του Rollan Seysenbayev το “The Dead Wander in the Desert”, μεταφρασμένη από τον John Farndon και την Olga Nakston. Το βιβλίο του Seysenbayev πραγματεύεται μερικά από τα ίδια θέματα του “A Life At Noon”, αν και από διαφορετική άποψη. Επιπλέον, ο J. Kates έχει μεταφράσει έναν τόμο ποίησης από τον Aigerim Tazhi, που ονομάζεται “Paper-Thin Skin“.

Αυτή τη στιγμή δουλεύω με κάποιους λιγότερο γνωστούς Καζάκους συγγραφείς, που έχουν γράψει εκπληκτικά πράγματα. Η Zaure Batayeva και εγώ καταρτίζουμε μια ανθολογία πρόσφατων διηγήσεων από γυναίκες, που γράφουν είτε στα καζακικά είτε στα ρωσικά. Ένας από αυτούς τους συγγραφείς, η Lilya Kalaus, έχει ένα ξεκαρδιστικό, συγκινητικό μυθιστόρημα, που ονομάζεται “The Last Hope Foundation” για την αγάπη, τα φαντάσματα και τις επιχειρήσεις ενός δυτικού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα στην σημερινή Κεντρική Ασία. Ο Kalaus συνεργάστηκε με έναν άλλο από αυτούς τους συγγραφείς, την Zira Naurzbayeva, για να γράψει ένα πολύ καλό ζευγάρι παιδικών ιστοριών περιπέτειας βασισμένων σε μύθους και θρύλους του Καζακστάν. Και ο Dastan Kadyrzhanov, μετά από μια καριέρα στην πολιτική του Καζακστάν, έχει γράψει ένα μυθιστόρημα με ελεύθερο στίχο για την πνευματική κρίση στη χώρα του μετά την κατάρρευση του σοβιετικού πολιτικού συστήματος, κάτι που είναι εκπληκτικά αστείο και εμπεριστατωμένο.

Θα ήθελα να τους βοηθήσω να μοιραστούν τις ιδέες τους και τη δημιουργική τους δουλειά με ένα ευρύτερο κοινό. Αυτό είναι το καλύτερο μέρος του να είσαι μεταφραστής.

Ξεκινήστε τη συζήτηση

Συντάκτες, παρακαλώ σύνδεση »

Οδηγίες

  • Όλα τα σχόλια ελέγχονται. Μην καταχωρείτε το σχόλιο σας πάνω από μία φορά γιατί θα θεωρηθεί spam.
  • Παρακαλούμε, δείξτε σεβασμό στους άλλους. Σχόλια τα οποία περιέχουν ρητορική μίσους, προσβολές ή προσωπικές επιθέσεις δεν θα καταχωρούνται.