Φωτογραφία του Καθεδρικού Τεμένους στην Αγία Πετρούπολη, που χτίστηκε το 1913. Άγνωστος δημιουργός. Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο του Renat Bekkin και χρησιμοποιείται με άδεια.
Αποκαλούμενη “παράθυρο στην Ευρώπη” από τον ιδρυτή της, τον Πέτρο τον Μέγα, [1] η πόλη της Αγίας Πετρούπολης θεωρείται σήμερα η πιο “ευρωπαϊκή” πόλη στη Ρωσία. Αλλά ως πρωτεύουσα της τσαρικής Ρωσίας, φιλοξενούσε επίσης αμέτρητες εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες από πιο απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας.
Μια τέτοια ομάδα ήταν οι Τάταροι, ένας κυρίως μουσουλμανικός τουρκικός λαός, οι οποίοι αποτελούν σήμερα μια από τις μεγαλύτερες εθνοτικές ομάδες της Ρωσίας. Οι Τάταροι, μαζί με άλλους μουσουλμάνους όπως οι Αφγανοί, οι Αζέροι, οι Τσετσένοι, οι Νταγκεστάνοι [2], οι Πέρσες και οι Ουζμπέκοι, έζησαν, σπούδασαν και εργάστηκαν στην πόλη και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της.
Το 2016, ο ιστορικός Renat Bekkin [3] έγραψε τον πρώτο οδηγό [4] για την μουσουλμανική και ταταρική κληρονομιά της Αγίας Πετρούπολης. Είναι ένα θέμα, που το έχει ιδιαίτερα μες στην καρδιά του. Ο Bekkin είναι κι ο ίδιος Τάταρος από τη «βόρεια πρωτεύουσα» της Ρωσίας. Πήρα συνέντευξη από τον Bekkin για να μάθω περισσότερα για αυτή τη συναρπαστική, αλλά παραμελημένη πτυχή της ιστορίας της Αγίας Πετρούπολης. Το ακόλουθο κείμενο αποτελεί συνοπτική καταγραφή της συνομιλίας μας.
Filip Noubel: Πώς σας ήρθε η ιδέα για συγγραφή ενός οδηγού για την – κυρίαρχα ταταρική – μουσουλμανική ιστορία της Αγίας Πετρούπολης;
Ренат Беккин: В детстве я рассматривал семейные фотографии, сделанные в 1910–1920-х гг., и спрашивал маму, кто на них изображен. К сожалению, она не всегда могла обшить мне какие-либо сведения об этих людях. Я гордился тем, что мы – коренные ленинградцы. Моя прабабушка умерла в блокаду, бабушка была блокадницей, затем участником войны. Когда у меня вызревала идея книги в конце 2000-х гг., я часто встречал в СМИ и в Интернете высказывания о мусульманах в Петербурге в стиле «понаехали тут черные всякие». Как это часто бывает, такие высказывания исходили от людей, приехавших в Петербург в поисках более сытной жизни из российской глубинки, и не имевших никакого представления о том, что такое многонациональный мегаполис. Я понял, что нужна книга, которая бы показала, что мусульмане не только не гости в Петербурге, но самые настоящие хозяева, одни из первых его жителей, участвовавшие в его строительстве. Мусульманский Петербург – это не чужеродное явление для города, это органическая часть того, что мы понимаем под петербургской культурой.
Renat Bekkin: Ως παιδί, κοίταζα το οικογενειακό άλμπουμ με φωτογραφίες, που τραβήχτηκαν στη δεκαετία του '10 και τη δεκαετία του '20 και ρωτούσα τη μητέρα μου για τους ανθρώπους σε αυτές. Δυστυχώς, η μητέρα μου δεν μπορούσε πάντα να μου πει πολλά. Υπερηφανευόμουν για το γεγονός ότι ήμαστε ντόπιοι κάτοικοι του Λένινγκραντ [το επίσημο όνομα της Αγίας Πετρούπολης από το 1924 έως το 1991]. Η προγιαγιά μου πέθανε [5] κατά τη διάρκεια της Πολιορκίας του Λένινγκραντ, η γιαγιά μου υπερασπίστηκε την πόλη κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και πολέμησε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν η ιδέα να γράψω ένα βιβλίο ωρίμασε στο μυαλό μου στα τέλη της δεκαετίας του 2000, συχνά έβρισκα σχόλια σε μέσα ενημέρωσης και διαδικτυακά, που αναφέρονταν στους μουσουλμάνους στην Αγία Πετρούπολη ως “μαυριδερές φάτσες, που έχουν εισβάλει στην πόλη”. Ως συνήθως, τέτοια σχόλια γίνονταν από ανθρώπους, που είχαν έρθει στην πόλη από επαρχίες της Ρωσίας αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, οι οποίοι δεν είχαν ιδέα τι ήταν μια πολυεθνική μεγαλούπολη. Κατάλαβα ότι ένα βιβλίο ήταν απαραίτητο για να δείξει ότι οι μουσουλμάνοι δεν είναι απλώς φιλοξενούμενοι σε αυτή την πόλη, αλλά κάποτε ήταν οι κύριοί της και μερικοί από τους πρώτους κατοίκους της. Συμμετείχαν στην οικοδόμησή της. Οι μουσουλμάνοι δεν είναι ξένο στοιχείο για την Αγία Πετρούπολη. Αποτελούν οργανικό κομμάτι της κουλτούρας της.
FN: Πώς συλλέξατε τόσο πλούσιο αρχειακό υλικό, μεταξύ των οποίων πολλές ιστορικές φωτογραφίες μες στο βιβλίο;
РБ: Изначально я думал, что мы напишем эту книгу вместе с краеведом Альмирой Тагирджановой. Она к тому времени уже несколько лет вела экскурсии по основным объектам мусульманского Петербурга. Прийти к общему знаменателю мы так и не смогли, и я стал писать книгу самостоятельно. Однако в знак благодарности за консультации Альмиры Наимовны я посчитал необходимым указать ее имя на обложке книги. Тот, кто возьмет в руки путеводитель, может подумать, что перед ним компилятивный труд. На самом деле за каждой страницей в книге стоит работа в архивах, как государственных, так и частных. И конечно работа в поле: интервью, поиск надмогильных камней, установление местоположения самих кладбищ и др. Работа над путеводителем сопровождалась целым рядом находок и открытий. Установлено местоположение ряда ныне утраченных мусульманских кладбищ в Ленинградской области.
RB: Αρχικά, σκέφτηκα ότι θα έγραφα αυτό το βιβλίο με την Almira Tagirjanova, ειδήμονα στην τοπική ιστορία. Εργάστηκε για χρόνια ως ξεναγός, κάνοντας περιηγήσεις στα κύρια μουσουλμανικά μνημεία της πόλης. Δεν καταλήξαμε τελικά σε κοινή συμφωνία και κατέληξα να γράψω το βιβλίο μόνος μου. Ωστόσο, αισθάνομαι ευγνώμων για όλη τη γνώση, που μοιράστηκε μαζί μου, και θεωρώ απαραίτητο να αναφέρει το όνομά της στο εξώφυλλο του βιβλίου. Ίσως να πιστεύετε ότι αυτός ο οδηγός είναι απλώς μια συλλογή. Στην πραγματικότητα, τεράστια δουλειά έχει αφιερωθεί σε κάθε σελίδα: σε κρατικά και ιδιωτικά αρχεία και φυσικά επί τόπου με συνεντεύξεις, αναζητήσεις τάφων και κοιμητηρίων. Αρκετές ανακαλύψεις έγιναν κατά τη διαδικασία της σύνταξης αυτού του οδηγού: για παράδειγμα η θέση των πλέον εξαφανισμένων μουσουλμανικών κοιμητηρίων γύρω από την Αγία Πετρούπολη.
FN: Το βιβλίο σας περιγράφει όχι μόνο μνημεία, αλλά και τις ζωές διάσημων μουσουλμάνων, που ζούσαν στην Αγία Πετρούπολη από τον 18ο αιώνα έως τη δεκαετία του '30. Υπήρχε εξαιρετική ποικιλομορφία: από μέλη του κοινοβουλίου, σερβιτόρους, ποιητές και φροντιστές ελεφάντων μέχρι και θρησκευτικούς ηγέτες. Ποιους βρήκατε πιο εντυπωσιακούς;
Οι κόρες του ιμάμη Khalekov (η Samiya στη μέση). Αγία Πετρούπολη, 1928. Άγνωστος δημιουργός. Φωτογραφία από το αρχείο του Renat Bekkin, χρησιμοποιείται με άδεια.
РБ: Например, зодчий Степан Кричинский, который был одним из трех архитекторов, строивших Соборную мечеть. Исследователь Северного Полюса Исхак Ислямов, присоединивший к России Землю Франца-Иосифа. В ресторане «Самарканд», владельцем которого был купец Рахматулла Халитов, бывал Л.Н. Толстой. В Луна-парке, созданным на деньги другого татарского купца Хабибуллы Ялышева, любил бывать поэт Александр Блок.
Но более всего мне запомнились встречи с живыми людьми, свидетелями эпохи. Так, например, мне посчастливилось общаться с дочерью Якуба Халекова – имам-хатиба Соборной мечети в 1921–1931 гг. Самия апа родилась в 1922 г. и конечно помнила многое из того, что происходило в 1920–1930-е гг. в мечети и вокруг нее.
Однако как я ни пытался разговорить ее, она упорно молчала. Дело в том, что отец ее был репрессирован. Чувствовалась, что она до сих пор не верит, что на дворе другое время, и можно беспрепятственно говорить о тех, кто был незаслуженно отправлен в ГУЛАГ.
RB: Για παράδειγμα, είναι ο Stepan Krichinsky, ένας από τους τρεις αρχιτέκτονες του Καθεδρικού Τεμένους της πόλης. Ο Iskhak Islyamov, ο οποίος εξερεύνησε το Βόρειο Πόλο και διεκδίκησε τη Γη του Φραγκίσκου Ιωσήφ [6]για τη Ρωσία. Ο Λέων Τολστόι συνήθιζε να επισκέπτεται τακτικά το Samarkand, ένα εστιατόριο ιδιοκτησίας του Rakhmatulla Khalitov. Το Luna-Park, που άνοιξε με χρήματα από έναν άλλο Τάταρο έμπορο, τον Khabibulla Yalyshev, ήταν ένα από τα αγαπημένα του ποιητή Αλέξανδρου Μπλοκ. [7]
Οι άνθρωποι όμως, που θυμάμαι περισσότερο, είναι οι αυτόπτες μάρτυρες εκείνων των ημερών, που είναι ακόμα ζωντανοί. Είχα την τύχη να συναντήσω την κόρη του Yabub Khalekov, του ιμάμη [8] του Καθεδρικού Τεμένους από το 1921 έως το 1931. Η Samiya γεννήθηκε το 1922 και φυσικά θυμάται πολλά από τα γεγονότα μέσα και πέριξ του Τεμένους της δεκαετίας του '20 και του '30.
Ωστόσο, όσο σκληρά προσπαθούσα να την κάνω να μιλήσει, παρέμενε πεισματικά σιωπηλή. Το θέμα είναι ότι ο πατέρας της απελάθηκε κατά τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν [9]. Αισθάνθηκα ότι ακόμα δεν μπορούσε να πιστέψει ότι οι καιροί είχαν αλλάξει και ότι κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει ελεύθερα για όσους στείλανε στα γκουλάγκ.
FN: Η Αγία Πετρούπολη είναι ένας τόπος, όπου οι μουσουλμάνοι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας προσπάθησαν να αναγνωριστούν από τις αποικιακές Αρχές, πιέζοντας για εκπροσώπηση για τις γλώσσες, τη θρησκεία και την πολιτική τους, αλλά και για αρχιτεκτονική παρουσία. Το κατάφεραν;
Νεαρό Ταταρόπουλο. Φωτογραφία στην Αγία Πετρούπολη, γύρω στο 1905. Άγνωστος δημιουργός. Φωτογραφία από το αρχείο του Renat Bekkin και χρησιμοποιείται με άδεια.
РБ: Я бы не сказал, что мусульмане все время пытались чего-то добиться. Первые последователи ислама попали в Петербург не по своей воле – это были пленные турки, привлеченные к строительству города. Есть поговорка, что Петербург построен на костях. Так вот в основание города было положено немало костей мусульман. Что касается признания, то как раз в столице империи добиться его было сложнее, чем в регионах с преимущественно мусульманским населением. С конца XVIII века мусульмане добивались разрешения на строительство мечети в Петербурге, но смогли сделать это только в начале XX столетия. Почти сто двадцать пять лет понадобилось, чтобы мусульмане смогли хоронить своих единоверцев не где придется, а в месте, специально выделенном под мусульманское кладбище.
RB: Δεν θα έλεγα ότι οι μουσουλμάνοι πάντα προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν πλεονεκτήματα για τον εαυτό τους. Οι πρώτοι οπαδοί του Ισλάμ δεν έφτασαν στην Αγία Πετρούπολη κατ’ επιλογήν: ήταν Τούρκοι αιχμάλωτοι πολέμου, που ήρθαν για να χτίσουν την πόλη. Υπάρχει ένα ρητό ότι η Αγία Πετρούπολη είναι χτισμένη πάνω σε οστά και ο αριθμός των μουσουλμανικών οστών κάτω από τα θεμέλια της πόλης δεν είναι μικρός. Και η αναγνώριση ήταν πιο δύσκολο να επιτευχθεί στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα σε σύγκριση με περιοχές με σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό. Για παράδειγμα, οι μουσουλμάνοι προσπαθούσαν να αποκτήσουν άδεια να χτίσουν ένα τέμενος στην Αγία Πετρούπολη από τα τέλη του 18ου αιώνα, αλλά τα κατάφεραν μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα. Χρειάστηκε να περάσουν 125 χρόνια, προτού οι μουσουλμάνοι της πόλης καταφέρουν να θάψουν τους νεκρούς τους σε καθορισμένο μουσουλμανικό νεκροταφείο.
FN: Ποιος φροντίζει τη μουσουλμανική κληρονομιά της πόλης σήμερα;
РБ: Этим занимаются отдельные энтузиасты. Официальные структуры, в том числе татарские, этими вопросами, к сожалению, не очень интересуются. Например, в 2019 г. в Левашовской пустоши под Петербургом был открыт памятник татарам – жертвам репрессий 1930-х гг. Инициатива установить памятник принадлежала мне, но она бы так и осталась мечтой, если бы ее финансово не поддержал татарский меценат, коренной ленинградец Шамиль Измаилович Акбулатов. Что касается новых мигрантов – из Средней Азии, Закавказья и Северного Кавказа, – то для них тот мусульманский Петербург, который ассоциировался на протяжении трех веков истории города по преимуществу с татарами, – совершенно чуждое явление. Для них Соборная мечеть – это всего лишь место для совершения намаза, а не культурный объект, не символ национальной гордости как для татар.
RB: Μερικά αφοσιωμένα άτομα. Επίσημες οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένων και ταταρικών, δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα. Για παράδειγμα, το 2019 ανεγέρθηκε στα προάστια της πόλης ένα μνημείο για τους Τατάρους θύματα των καταστολών του Στάλιν της δεκαετίας του '30 στο Κοιμητήριο του Λεβάσοβο [10]. Η πρωτοβουλία για αυτό το έργο ήταν δική μου ενέργεια, αλλά χωρίς την οικονομική υποστήριξη του Shamil Akbulatov, ενός άλλου ντόπιου της Αγίας Πετρούπολης ταταρικής καταγωγής, δε θα είχε ποτέ πραγματοποιηθεί. Όσο για τους νέους μετανάστες από την Κεντρική Ασία ή τον Καύκασο, δεν έχουν καμία σύνδεση με τα 300 χρόνια ιστορίας μουσουλμανικής και ταταρικής. Για αυτούς, το Καθεδρικό Τέμενος είναι απλά ένα μέρος προσευχής κι όχι σύμβολο πολιτιστικής θέσης ή εθνικής υπερηφάνειας, όπως είναι για τους Τατάρους.
Μνημείο για τους Τατάρους θύματα των καταστολών του Στάλιν στο Κοιμητήριο Λεβάσοβο της Αγίας Πετρούπολης. Φωτογραφία από το αρχείο του Renat Bekkin, χρησιμοποιείται με άδεια.
FN: Πόσο γνωρίζουν οι μη μουσουλμάνοι κάτοικοι της Αγίας Πετρούπολης την ιστορία των μουσουλμάνων στην πόλη τους;
Τατάρισσα. Φωτογραφία στην Αγία Πετρούπολη περίπου το 1905. Φωτογραφία από το αρχείο του Renat Bekkin, χρησιμοποιείται με άδεια.
РБ: Можно сказать, что большая часть немусульманского населения города почти ничего не знает о мусульманском Петербурге. О самих же мусульманах господствует представление, что это были либо дворники, либо официанты. Об ученых, просветителях, врачах, меценатах, военных и других слышали совсем немногие. Не случайно в своей работе я уделял внимание не столько зданиям, сколько людям, которые в них жили и работали.
RB: Μπορούμε να πούμε ότι η πλειονότητα δεν γνωρίζει τίποτα περί μουσουλμανικής κληρονομιάς. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι οι μουσουλμάνοι κάτοικοι ήταν ως επί το πλείστον φύλακες σε αυλές ή σερβιτόροι. Πολύ λίγοι έχουν ακούσει ότι ήταν επίσης επιστήμονες, εκπαιδευτικοί, γιατροί, προστάτες των τεχνών και στρατιωτικό προσωπικό. Δεν είναι τυχαίο ότι επέλεξα να δώσω μεγαλύτερη προσοχή στους ανθρώπους στο βιβλίο μου παρά στα κτίρια, στα οποία ζούσαν και δούλευαν.