Σχέδιο από τον Adolfo Alba για το περιοδικό Revista Rascacielos [1] (αριθμός 13, 2019). Εικόνα που χρησιμοποιείται με άδεια.
Οι “Τσόλα” είναι οι αυτόχθονες γυναίκες των Άνδεων της Βολιβίας, που έχουν τα μαλλιά τους σε δύο μακριές πλεξούδες, φορούν ένα καπέλο, μια κουβέρτα (ή aguayo [2], ένα πολύχρωμο μάλλινο ύφασμα για να φέρουν κάτι στην πλάτη τους) και μια φούστα με πιέτες με στρώσεις από μισοφόρια από κάτω.
Ποια είναι η θέση της τσόλα στη Βολιβία; Πώς παρουσιάζονται οι Βολιβιανές τσόλα στα ΜΜΕ; Πώς μιλούν οι ακαδημαϊκοί γι’ αυτές; Συμμετέχουν σε παρουσιάσεις μόδας; Τι γίνεται με τα ηλεκτρονικά κόμματα; Ποιες πολιτικές θέσεις έχουν στη διάθεσή τους, από τότε που η Βολιβία είχε τον πρώτο ιθαγενή πρόεδρό της για περισσότερο από μια δεκαετία;
Σε όλες αυτές τις ερωτήσεις, η βολιβιανή φεμινιστική τσόλα Yolanda Mamani απαντάει: “Το να είσαι chola είναι στη μόδα”. Στα τέλη του 2015 ξεκίνησε το blogging και το 2019 το blog κατέληξε σε ένα κανάλι στο YouTube, που ονομάζεται “Chola Bocona” [3] ή “φωνακλού chola” στα ισπανικά. Στα βίντεο που δημοσιεύονται σε αυτό το κανάλι, σαν να ήταν δασκάλα δημοτικού σχολείου ή εκφωνήτρια, η Yolanda αναλύει, με την ακρίβεια μιας φεμινίστριας χειρούργου, το ρόλο των τσόλα στη βολιβιανή κοινωνία.
Η Yolanda λέει στο πρώτο λεπτό της πρώτης ταινίας της στο YouTube [4]:
Cuando yo peleaba por mis derechos, mis empleadores me decían: “¿Por qué eres una bocona? ¿Por qué eres una imilla bocona? ¿Por qué no te callas cuando yo hablo? Yo te pago, tú tienes que escuchar, no puedes decir nada”. Por eso decidí reivindicar esa palabra. Sí, soy chola bocona. De no ser bocona, no estaría aquí contando mi historia.
Όταν αγωνιζόμουν για τα δικαιώματά μου, οι εργοδότες μου έλεγαν: “Γιατί είσαι φωνακλού; Γιατί είσαι ένα φωνακλάδικο imilla (κορίτσι);” Γιατί δεν σιωπάς όταν μιλάω εγώ; Εγώ σε πληρώνω, πρέπει να ακούσεις, δεν μπορείς να πεις τίποτα”. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο αποφάσισα να οικειοποιηθώ αυτή τη λέξη. Ναι, είμαι μία chola bocona. Αν δεν ήμουν φωνακλού, δεν θα ήμουν εδώ να πω την ιστορία μου.
Imilla σημαίνει “κορίτσι” στη γλώσσα αϊμάρα [5] και μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως μειωτικός όρος. Bocona είναι ένα πρόσωπο που μιλάει πολύ και απαιτεί πάρα πολλά. Το “απαιτητικό κορίτσι” ήταν ο τρόπος, με τον οποίο οι εργοδότες της αποκαλούσαν τη Yolanda, όταν ήταν οικιακή βοηθός και αγωνιζόταν για τα δικαιώματά της να τηρεί τις ώρες εργασίας της, να φορά παραδοσιακά ενδύματα, να πηγαίνει στο σχολείο, να έχει πρόσβαση σε κοινωνικά οφέλη ή να πηγαίνει στο κολέγιο.
“Θέλουν να μεταχειριστούν εμάς τις τσόλα σαν στολίδια”
Στο βίντεο, η Yolanda αφηγείται πώς η εικόνα της τσόλα έχει γίνει δημοφιλής, ενώ η φιλοσοφία της ζωής της είχε υποστεί δυσφήμηση. Οι τσόλα καλούνται να συμμετάσχουν στην πολιτική, αλλά οι απόψεις ή τα έργα τους δε λαμβάνονται υπόψη, ενώ ταυτόχρονα η εικόνα τους συμβάλλει στην ενίσχυση της εικόνας των πολιτικών και στην επικύρωση των υποψηφιοτήτων τους.
Μιλάει επίσης για το πώς στα ψυχαγωγικά πλαίσια, όπως παρουσιάσεις μόδας ή πάρτι, που προωθούν την συγχώνευση των Άνδεων με το ηλεκτρονικό στυλ, οι τσόλα είναι στοιχεία της λαογραφίας, καθώς η συμμετοχή τους περιορίζεται στους χορούς ως διακοσμητικά. Περιγράφει ότι οποιαδήποτε δραστηριότητα που κάνουν οι τσόλα εκτός της οικιακής εργασίας θεωρείται είδηση, όπως είναι το να γίνονται νομοθέτες, δημόσιοι υπάλληλοι, να κάνουν σκέιτ ή να λανσάρουν ένα κανάλι στο YouTube, όπως έκανε αυτή. Η Yolanda ισχυρίζεται επίσης ότι η ακαδημία έχει μια εξωτερική και επιφανειακή προοπτική για τις τσόλα.
Φωτογραφία από το Eduardo Montaño. Χρησιμοποιείται με άδεια.
“Υπάρχουν γυναίκες, που χρησιμοποιούν τη φούστα για λόγους ευκολίας”, γράφει η Yolanda στο “Οι κυρίες που μεταμφιέζονται [6]” στο blog της. Τις ρωτάει γιατί χρησιμοποιούν την pollera (φούστα) για μόδα ή για να έχουν πρόσβαση σε δημόσια γραφεία και να μην είναι καθαρίστριες ή οικιακές βοηθοί. Δεδομένης της χρήσης της φούστας ως κοστούμι, η Yolanda υπογραμμίζει ότι γι’ αυτήν το αληθινό νόημα του να είσαι μία τσόλα είναι να αγωνίζεσαι.
Η σημασία των εθίμων των τσόλα
Η Yolanda εξηγεί επίσης τι σημαίνει για τις τσόλα να πλέκουν τα μαλλιά τους, να κάνουν παζάρια και να συμμετέχουν στη φύτευση και τη συγκομιδή. Μιλάει για την αρμονία, που δημιουργούν αυτά τα έθιμα στην κοινότητα των τσόλα, αλλά και για το πώς επηρεάζονται από το σεξισμό, την επιθυμία να τις κάνουν να μοιάσουν με τις λευκές και το καταναλωτικό όραμα της ανάπτυξης.
Εξηγεί στο blog της ότι το πλέξιμο [7] των μαλλιών είναι μια στιγμή για τις γυναίκες να μιλήσουν και να κοιτάξουν η μία την άλλη και το βούρτσισμα των μαλλιών είναι ένας τρόπος να απαλλαγούν από τον πόνο. Λόγω της σημασίας των πλεξούδων, η κοπή της πλεξούδας μιας γυναίκας είναι μια μορφή δημόσιας τιμωρίας (για παράδειγμα, για μοιχεία, για την οποία δεν υπάρχουν συνέπειες για τους άνδρες).
Στην δημοσίευσή της στο blog με τίτλο “Σπορά και συγκομιδή, μια ιδεολογική συνάντηση [8]“, εξηγεί ότι αυτές οι δραστηριότητες αντιπροσωπεύουν ένα χώρο στην κοινότητα, όπου συναντώνται οι ντόπιοι και οι μετανάστες και όπου οι άνδρες και οι γυναίκες, σε ίσο επίπεδο, μιλάνε για την πολιτική και μαθαίνουν για τα εθνικά και τα διεθνή νέα. Αυτός ο χώρος δεν είναι σαν τις συνελεύσεις, όπου ιεραρχούνται οι κανόνες και οι γυναίκες γελοιοποιούνται, όταν τολμούν να μιλήσουν.
Μια άλλη δημοσίευση στο blog εξηγεί ότι το παζάρεμα [9] επέτρεπε την ανταλλαγή τροφίμων μεταξύ των αγροτών, αλλά τώρα υπάρχουν και έμποροι, που συμμετέχουν στο παζάρεμα φέρνοντας κονσερβοποιημένα τρόφιμα, που έχουν λήξει. Εξαπατούν με την παροχή αλλοιωμένων προϊόντων, που καθιστούν την κοινότητα άρρωστη, και σε αντάλλαγμα λαμβάνουν τα καλύτερα των καλλιεργειών.
Ζωγραφιά από την Valentina Vilaseca για το Περιοδικό Skyscraper (νούμερο 13, 2019). Χρησιμοποιείται με άδεια.
Τσόλα, φεμινίστρια και δημοσιογράφος
Η Yolanda Mamani γράφει και μιλάει στο πρώτο πρόσωπο. Είναι, πρώτιστα, τσόλα, αλλά και μέλος του φεμινιστικού κινήματος Mujeres Creando [10] (“Δημιουργία Γυναικών”), φοιτήτρια κοινωνιολογίας, διευθύντρια του vlog Chola Bocona [11] και του blog Ser chola está de moda [12] (“Το να είσαι τσόλα είναι στη μόδα”). Είναι επίσης παραγωγός του Warminyatiawinkapa (στην γλώσα αϊμάρα σημαίνει “Τα Νέα των Γυναικών”), ένα πρόγραμμα που μεταδίδεται την Παρασκευή από το Radio Deseo του Mujeres Creando στην πόλη Λα Παζ.
Ο ίδιος ραδιοφωνικός σταθμός εξέπεμπε επίσης το πρόγραμμα “Trabajadora del hogar con orgullo y dignidad”, που παρήγαγε η Yolanda μαζί με δύο συναδέλφους από την Ένωση Εργαζομένων στο Σπίτι της Sopocachi. Αυτές, μαζί με άλλες γυναίκες, είχαν παρακολουθήσει μαθήματα ραδιοφωνικής εκπαίδευσης, που προσέφερε το Mujeres Creando.
Όταν η Yolanda Mamani έκανε ρεπορτάζ για το πρώτο της ραδιοφωνικό πρόγραμμα, αποφάσισε να καλύψει την 8η Πορεία από το Εθνικό Πάρκο Isiboro Sécure και τα Ιθαγενή Εδάφη [13] (Territorio Indígena y Parque Nacional Isiboro Sécure στα Ισπανικά ή TIPNIS, όπως συνήθως αναφέρεται), η περιοχή των αυτοχθόνων και εθνικό πάρκο στη νοτιοανατολική Βολιβία, μέσω του οποίου έχει προγραμματιστεί μια αμφιλεγόμενη κατασκευή μιας διακλαδικής οδού [14]. Αυτή η εμπειρία την ώθησε να σπουδάσει κοινωνιολογία.
“Ο κόσμος δεν είναι δυνατός χωρίς τους φωνακλάδες”
Η Yolanda Mamani, της οποίας η μητρική γλώσσα είναι η αϊμάρα, έμαθε Ισπανικά όταν, σε ηλικία 11 ετών, μετακόμισε στην πρωτεύουσα της Βολιβίας, Λα Παζ, για να ζήσει με μια θεία, που εργαζόταν ως νταντά με αντάλλαγμα τη διαμονή. Έπρεπε να εργάζεται για 12 χρόνια ως οικιακή βοηθός και στο σπίτι εκείνο εργάστηκε για 11 χρόνια. Λάμβανε λιγότερο από 50 δολάρια το μήνα και δεν είχε κοινωνικές παροχές. Απαίτησε να πάει στο σχολείο και απολύθηκε, όταν ήθελε να πάει στο πανεπιστήμιο. Όταν ήταν παιδί, ο πατέρας της την πήγε στο σχολείο κάνοντας μια βόλτα μιάμισης ώρας πάνω σε ένα γαϊδούρι. Η Yolanda γεννήθηκε στο Warisata, 15 χιλιόμετρα από την ανατολική ακτή της λίμνης Τιτικάκα.
Η ζωή της Yolanda χαρακτηρίζεται από τον αγώνα για να γίνει μία τσόλα, που πηγαίνει στο σχολείο, μεταναστεύει στην πόλη, μαθαίνει ισπανικά, εργάζεται ως οικιακή βοηθός, δεν παραιτείται από τη χρήση pollera, πηγαίνει στο κολέγιο, οργανώνεται σε σωματείο, δραστηριοποιείται στην πολιτική ως φεμινίστρια, πηγαίνει στο πανεπιστήμιο, γίνεται εκφωνήτρια και τώρα είναι μία φεμινίστρια τσόλα του YouTube. Όποιο και αν είναι το επόμενο βήμα της, αυτή η φωνακλού τσόλα θα συνεχίσει να μας παρέχει σκεπτόμενη στο πρώτο πρόσωπο, αναλύοντας τους χώρους της εξουσίας και μοιράζοντας τα ευρήματά μας. Δεν εκπλήσσει, που τελειώνει τα βίντεό της, λέγοντας: “Ο κόσμος δεν είναι δυνατός χωρίς τους φωνακλάδες”
Σχετικά με τις Βολιβιανές τσόλα
Οι Τσόλα είναι η πιο προωθημένη πολιτιστική εικόνα της Βολιβίας. Ιστορικά, υπέστησαν πολλές διακρίσεις: από το να αποκλειστούν από την πολιτική συμμετοχή στις κοινότητές τους, μέσω της απαγόρευσης χρήσης των δημόσιων χώρων ή μεταφορών, στην οικιακή εργασία—ως μία από τις λίγες ευκαιρίες απασχόλησής τους όταν μεταναστεύουν σε πόλεις—σε συνθήκες δουλείας, την εκμετάλλευση και τη σεξουαλική, σωματική και ψυχολογική βία από τους εργοδότες τους. Στην πραγματικότητα, η εγκατάλειψη της παραδοσιακής ένδυσης είναι μια από τις αναγκαστικές στρατηγικές, μέσω των οποίων μπορούν να έχουν πρόσβαση σε καλύτερες ευκαιρίες.
Επί του παρόντος, μετά από τουλάχιστον 60 χρόνια κοινωνικού αγώνα, η θέση των τσόλα στην κοινωνία έχει περάσει από τη συστηματική περιθωριοποίηση σε προσπάθειες για την αξιοποίησή τους. Ωστόσο, εξακολουθούν να έχουν λιγότερες ευκαιρίες από τις μη αυτόχθονες γυναίκες για να ασκούν, μεταξύ άλλων, τα δικαιώματά τους στην πρόσβαση στην εκπαίδευση, την υγεία, τη δικαιοσύνη και την αξιοπρεπή απασχόληση.
Αν και οι αποικιοκρατικές μορφές εξακολουθούν να υφίστανται σήμερα, όπως η υποδούλωσή τους, η διαγραφή τους από την κοινωνική σκηνή και η απαίτηση να μην ντύνονται σαν τσόλα, είναι δυνατόν να τις δούμε ως νομοθέτες, δημόσιους υπαλλήλους, δημοσιογράφους και τηλεπαρουσιάστριες, επιχειρηματίες, καθηγήτριες, φοιτήτριες πανεπιστημίου, ξυλουργοί, σοφέρ, αστυνομικούς, ηθοποιούς και μοντέλα. Αυτοί οι ρόλοι αποτελούν αιτία ειδήσεων, γεγονός που επιβεβαιώνει τα πολλαπλά επίπεδα διακρίσεων που εξακολουθούν να υφίστανται.