Σημαίες της Λευκορωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας ενάντια στον λεγόμενο «φόρο των παρασίτων» στο Μινσκ, Μάρτιος 2017. Φωτογραφία (c): Anton Matoĺka. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Το τελευταίο μου άρθρο «Τρεις αφελείς ερωτήσεις για τη Λευκορωσία» έχει προκαλέσει πολλά ερωτήματα. Πρώτα και κύρια, αφορούν τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε στη Λευκορωσία για να μιλήσουμε για την εθνική μας ταυτότητα. Η κατάσταση είναι μοναδική, για να το θέσω εν συντομία. Με τη χειρότερη δυνατή έννοια της λέξης.

Η Λευκορωσία, η 13η μεγαλύτερη χώρα στην Ευρώπη, είναι επίσημα δίγλωσση. Αλλά στην πράξη τα πράγματα είναι διαφορετικά: δεν πρόκειται για διγλωσσία, όπου κάποιος μπορεί απλώς να υποδείξει την προτιμώμενη γλώσσα επικοινωνίας και να τη μιλήσει σε έναν κρατικό αξιωματούχο όπως θέλει. Όχι, στην κοινή πρακτική, οι αξιωματούχοι ερμηνεύουν τη διγλωσσία όχι ως υποχρέωση να απαντούν σε οποιαδήποτε κρατική γλώσσα (λευκορωσική ή ρωσική), αλλά ως ελευθερία τους να απαντούν σε οποιαδήποτε από τις δύο. Ευτυχώς, τουλάχιστον στην περίπτωση των γραπτών προσφυγών, υπάρχει νομική απαίτηση να απαντήσεις στη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο αποστολέας.

Αυτό δεν είναι το είδος της διγλωσσίας, όπου οι άνθρωποι μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα σε ποια γλώσσα θέλουν να εκπαιδεύονται τα παιδιά τους. Στην πραγματικότητα, εάν οι λευκορωσόφωνοι γονείς θέλουν τα παιδιά τους να έχουν μαθήματα ή ομάδες μελέτης στην εθνική μας γλώσσα, συχνά πρέπει να τα στέλνουν σε σχολεία απομακρυσμένων περιοχών. Κανείς δεν τους αποζημιώνει για τα έξοδα μεταφοράς. Οι απαιτήσεις τους απλά δεν μπορούν να εκπληρωθούν σε σχολεία, που βρίσκονται πιο κοντά στον τόπο διαμονής τους. Και αυτή η κατάσταση πραγμάτων εξακολουθεί να ονομάζεται «διγλωσσία». Είναι μια διγλωσσία, χάρη στην οποία η Λευκορωσία έχει γίνει η πιο ρωσικοποιημένη χώρα από όλες όσες κάποτε ήταν υπό σοβιετική κυριαρχία.

Έχοντας αυτό υπόψη, ας εξετάσουμε τα αποτελέσματα των πολλών έργων «αποικισμού», που πραγματοποιήθηκαν στη Λευκορωσία μεταξύ 2010 και 2019.

Από το “Budzma!” σε επιχειρηματικές πρωτοβουλίες

Η γνωστή εκστρατεία πολιτών «Budzma Belarusami!» («Ας γίνουμε Λευκορώσοι!») ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας. Μετά τις μαζικές διαδηλώσεις της δεκαετίας του 2000, οι Αρχές αποφάσισαν μια «τελική λύση στο ζήτημα της αντιπολίτευσης» και διέλυσαν τους διαδηλωτές με βάναυση βία το 2010. Οι επακόλουθες έρευνες στα σπίτια και οι κρατήσεις ακτιβιστ(ρι)ών ανάγκασαν πολλούς σε μακρά κατάθλιψη. Ήταν γόνιμο έδαφος για μια εκστρατεία ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας.

Κατά μία έννοια, η κίνηση ήταν γνωστική ψυχοθεραπεία σε εθνική κλίμακα: οδηγήστε την κοινωνία της Λευκορωσίας με το χέρι στον καθρέφτη, δείξτε της την ομορφιά της κουλτούρας της και πείτε ότι η λευκορωσική γλώσσα υποδηλώνει επιτυχία και κομψότητα. Ήταν ένα σοκ για την αποικιακή κουλτούρα, όπου για δεκαετίες οτιδήποτε πρωτότυπο, οτιδήποτε ιθαγενές, απορριπτόταν ως δεύτερης διαλογής. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το Budzma βοήθησε στην κυκλοφορία του φεστιβάλ Ad.nak!, το οποίο έδωσε ώθηση στην αυξανόμενη μόδα της χρήσης της λευκορωσικής γλώσσας στη διαφήμιση. Οι μεγάλες επιχειρήσεις άρχισαν να θεωρούν τη μητρική τους γλώσσα ως αποτελεσματικό εργαλείο επικοινωνίας για άλλη μια φορά. Στην αρχή της χιλιετίας, αυτό φαινόταν αδιανόητο και δεν ωφελούσε κανέναν.

Κινούμενα σχέδια για το τραγούδι “Budzma Belarusami”, ένα από τα πιο viral από όλες τις εκστρατείες, που αναφέρονται σε αυτό το άρθρο.

Ένα ολόκληρο άρθρο θα μπορούσε να γραφτεί αποκλειστικά για την παρουσία της λευκορωσικής γλώσσας στις επιχειρήσεις. Εν συντομία, η τάση είναι προς τη συγχώνευση μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων, οι οποίες υποστηρίζουν τη λευκορωσική γλώσσα και κουλτούρα, ενώ οι μεγάλες επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται μερικές φορές αρκετά εμφανώς στη λευκορωσική. Για παράδειγμα, η αλυσίδα πρατηρίων καυσίμων A-100 ανακοίνωσε τη μετάβασή της στη λευκορωσική γλώσσα. Μια εταιρεία παρήγαγε ακόμη και παγωτό με γεύση αραβοσίτου (το άνθος αραβοσίτου είναι δημοφιλές εθνικό σύμβολο της Λευκορωσίας), ενώ η μεγαλύτερη εταιρεία κινητής τηλεφωνίας της χώρας έκανε την πολιτιστική ανάπτυξη μέρος της πολιτικής της εταιρείας της και υποστήριξε, για παράδειγμα, την πρωτοβουλία του ακτιβιστή νεολαίας Andrej Kim να προβάλει ταινίες μεταγλωττισμένες στη Λευκορωσία. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, δεδομένου ότι, παρά τις κατάμεστες αίθουσες των 60 περίπου κινηματογράφων της χώρας, όλη η κρατική διανομή ταινιών εξακολουθεί να γίνεται στα ρωσικά.

Τι στο καλό είναι το vyshymayka;

Χάρη σε μια συστηματική εκστρατεία ΜΜΕ για να «βγάλουμε τον πολιτισμό από την πρόγνωση του καιρού και τον αθλητισμό και στις πρώτες σελίδες», το Budzma δημιούργησε το πρωτότυπο μιας από τις πιο εξέχουσες εγχώριες μάρκες της τελευταίας δεκαετίας: μπλουζάκια με παραδοσιακά μοτίβα της Λευκορωσίας. Η εκστρατεία δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει τη μαζική παραγωγή τους, αλλά η φύση απεχθάνεται το κενό και στα μέσα της δεκαετίας ο Paval Bielavus, διοργανωτής των εκδηλώσεων, ανέπτυξε περαιτέρω την ιδέα του Budzma και δημιούργησε το «vyshymayka», ένα προϊόν παραγωγής εργοστασίων, που φέρει μοτίβα λαϊκής τέχνης. Μαζί με το ηλεκτρονικό κατάστημα της Bielavus symbal.by, αρκετές μικρές επιχειρήσεις με κλίση προς τη λευκορωσική κουλτούρα έγιναν ορατές στην αγορά. Μερικά από τα προϊόντα τους ήταν τουλάχιστον πιο αισθητικά εντυπωσιακά από τα μπλουζάκια της Symbal. Ένα καλό παράδειγμα ήταν η αστική μάρκα LSTR .

Λευκορώσοι που φορούν Vysymayki. Εικόνα από budzma.by και symbal.by. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Το vyshymayka έγινε μακράν η πιο δημοφιλής τάση. Την ιδέα μιας παρέλασης vyshymayka τελικά την οικειοποιήθηκε το κρατικό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα Νεολαίας της Λευκορωσίας (ανάλογο με το Σοβιετικό κίνημα Komsomol). Ήταν μια άσχημη κίνηση, αλλά μπορεί επίσης να πιστωθεί ότι τοποθετούσε τη λευκορωσική ταυτότητα στην πρώτη γραμμή όλων των εκπομπών των κρατικών ΜΜΕ δίνοντας στον πληθυσμό γενικά ένα απλό και κατανοητό μήνυμα και την άδεια από τις Αρχές να σκεφτούν την εθνική τους ταυτότητα. Αυτό το γεγονός έγινε ακόμη πιο εμφανές στη Λευκορωσία στο πλαίσιο του ρωσο-ουκρανικού πολέμου στον νότο, ο οποίος ξεκίνησε με εκκλήσεις για «ενότητα» της αποουκρανοποιημένης ανατολικής χώρας με τον λεγόμενο «ρωσικό κόσμο».

Για πολύ καιρό, ο Bielavus και οι συνεργάτες του εργάστηκαν τόσο στο ηλεκτρονικό κατάστημα symbal.by όσο και στο Art-Siadziba, μια πολιτιστική πρωτοβουλία πολιτών, και χώρισαν τα δύο εγχειρήματα μόλις το 2017. Όπως είναι κατανοητό, οι άνθρωποι συχνά συγχέουν τις δύο πρωτοβουλίες, οι οποίες συνεργάστηκαν για πολλά χρόνια σε πολλά έργα. Το πιο σημαντικό από αυτά ήταν ο εορτασμός της εκατονταετηρίδας της Λαϊκής Δημοκρατίας της Λευκορωσίας ή BNR.

#BNR100

Χάρτα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Λευκορωσίας (1918-1919).  Εικόνα χωρίς πνευματικά δικαιώματα.

Στις 25 Μαρτίου 1918, υπογράφηκε ο τρίτος χάρτης της Λαϊκής Δημοκρατίας της Λευκορωσίας. Αυτή η βραχύβια οντότητα στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το πρώτο σύγχρονο πρωτοκράτος της Λευκορωσίας και ένα από τα πολλά στην πανευρωπαϊκή «παρέλαση ανεξαρτησίας» του 1918. Μετά την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας της Λευκορωσίας το 1991, η ημερομηνία απέκτησε νέα σημασία. Στην εποχή του σημερινού προέδρου Αλεξάντρ Λουκασένκο, έχει γίνει μια σημαντική, αν και ανεπίσημη, αργία. Κατά συνέπεια, οι δημόσιες πορείες για την Ημέρα της Ελευθερίας διασκορπίζονται με διάφορους βαθμούς αστυνομικής βίας.

Ωστόσο, στο πλαίσιο της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης, οι Αρχές στο Μινσκ επέλεξαν να φιλοξενήσουν την εκατονταετηρίδα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Λευκορωσίας. Διέθεσαν ακόμη και έναν χώρο στην καρδιά της πρωτεύουσας ειδικά για τους εορτασμούς. Η Art-Siadziba, η οποία ενήργησε ως τεχνικός χειριστής για την εκδήλωση, μπήκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για να εξασφαλίσει μια καλή εμφάνιση για την τελετή και κατάφερε να συγκεντρώσει περισσότερους από 50.000 ανθρώπους στους δρόμους. Η τελευταία φορά που το Μινσκ είχε δει μια δημόσια συγκέντρωση αυτού του μεγέθους ήταν κατά τη διάρκεια των λεγόμενων διαδηλώσεων της «Άνοιξης του Μινσκ» του 1996 και των διαδηλώσεων Plošča του 2010.

Οι μαζικοί εορτασμοί έκαναν τον Bielavus και τους συνεργάτες του, Matolka και Palchys, μια τριάδα ηρώων των ΜΜΕ. Ένα άλλο μέλος του συνασπισμού, ο ηγέτης του Λαϊκού Μετώπου της Λευκορωσίας Ryhor Kastusioŭ, έδειξε επίσης τις ικανότητές του στις διαπραγματεύσεις με τις Αρχές. Η κίνηση ενός μόνου άνδρα ενίσχυσε πολύ την εικόνα ολόκληρου του κόμματός του, που είχε περιθωριοποιηθεί μετά τις επιτυχίες των αρχών της δεκαετίας του '90. Την επόμενη χρονιά, σημειώθηκε διάσπαση στις τάξεις των διοργανωτών του φεστιβάλ. Δύο ξεχωριστά οργανωμένες εορταστικές εκδηλώσεις για την Ημέρα της Ελευθερίας πραγματοποιήθηκαν παράλληλα. Είναι μια πικρή ειρωνεία, δεδομένου ότι ακριβώς εκατό χρόνια πριν, το 1919, συνέβη μια διάσπαση και στην ίδια τη BNR, όταν δύο ανταγωνιστικές συνεδριάσεις της Rada, του κοινοβουλίου της, σηματοδοτούσαν την αρχή του τέλους για τη νεαρή δημοκρατία. Κάθε εκατό χρόνια, η Λευκορωσία έχει την ευκαιρία να προσπαθήσει να πετύχει κάτι ως ένα ενιαίο σύνολο. Πολλοί Λευκορώσοι δεν μπορούν καν να ενωθούν σε μια προσπάθεια να προσπαθήσουν.

Εντός και εκτός διαδικτύου

Μετά το #BNR100, η ​​Art-Siadziba συνέχισε τις επίπονες προσπάθειές της να διοργανώνει αποκεντρωμένες πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκπαιδευτικά σεμινάρια και συνέδρια για νέους. Έτσι, το MovaChallenge κυκλοφόρησε στο Instagram, στο οποίο δίνονται στους συμμετέχοντες καθήκοντα να δοκιμάσουν και να στραφούν στη χρήση των λευκορωσικών στην καθημερινή τους ζωή ξεπερνώντας έτσι έναν από τους πιο διαρκείς στιγματισμούς στην κοινωνία της Λευκορωσίας. Όμως, ενώ μπορεί να είναι εύκολο να βρεθεί μια υποστηρικτική κοινότητα στο διαδίκτυο, η πραγματική ζωή μπορεί να είναι λιγότερο ευπρόσδεκτη σε τέτοιες πρωτοβουλίες.

Ωστόσο, η ζωή εκτός διαδικτύου δημιουργεί ισχυρότερους κοινωνικούς δεσμούς, γεγονός που βοήθησε στη δημιουργία του MovaNanova, ενός εκπαιδευτικού εγχειρήματος, του οποίου το όνομα σημαίνει «γλώσσα ξανά» στα λευκορωσικά. Πολλές πρωτοβουλίες αισθάνονται απομακρυσμένες από τους απλούς ανθρώπους. Η MovaNanova ήταν διαφορετική. Η Hleb Labadzienka και η Alesia Litvinoŭskaja απλά δημιούργησαν μια αλυσίδα άτυπων εκπαιδευτικών κύκλων. Τα τελευταία πέντε χρόνια, αυτά τα μαθήματα έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος της αστικής ζωής σε μεγάλα περιφερειακά κέντρα, καθώς και σε δώδεκα μικρότερες πόλεις, καθώς δεν υπάρχει ούτε ένα πανεπιστήμιο στη Λευκορωσία, που να λειτουργεί εξ ολοκλήρου στην εθνική γλώσσα, ούτε ένα τηλεοπτικό κανάλι εξ ολοκλήρου στη λευκορωσική γλώσσα. Ενώ υπάρχει ένα πανεπιστημιακό έργο που εργάζεται σε συνδυασμό με τη Σύμπραξη για τη Λευκορωσική Γλώσσα, το κράτος μέχρι στιγμής δεν έχει εκφράσει κανένα ενδιαφέρον να το υποστηρίξει.

Ένα περίεργο γεγονός είναι ότι η Alesya Litvinoŭskaja δίδαξε τη λευκορωσική γλώσσα στον Stefan Eriksson, ο οποίος ήταν πρεσβευτής της Σουηδίας στη Λευκορωσία από το 2008-2012 και κέρδισε ευρεία αγάπη από την κοινωνία της Λευκορωσίας για τον σεβασμό, που έδειχνε στην εθνική γλώσσα και τη ζεστασιά των δημοσίων εμφανίσεών του. Μερικοί από τους συναδέλφους του Eriksson έχουν ξεκάθαρα επισημάνει το επιτυχημένο στυλ του. Ίσως έλαβαν συστάσεις από τους συμβούλους επικοινωνίας τους, ή ίσως η νέα γενιά διπλωματών, που έρχεται στη Λευκορωσία, απλώς βλέπει τη χώρα ως κάτι περισσότερο από μια ζώνη ασφαλείας.

Λίγα λόγια για τις παραδόσεις αντίστασης

Όταν προσπαθούν να κατανοήσουν τον έντονο διαχωρισμό μεταξύ ακτιβιστ(ρι)ών και «των απλών μαζών», πολλοί άνθρωποι επικαλούνται πεδία μάχης και στρατιωτικούς αγώνες μεταξύ δύο ασυμβίβαστων στρατοπέδων. Αυτές οι μεταφορές δεν είναι συχνά ακριβείς, αλλά είναι σίγουρα χρήσιμες όταν περιγράφουν τον Ihar Slučak, γνωστό ως «επιθεωρητή γλώσσας». Ένας πραγματικός «αδερφός του δάσους», ένας πραγματικός μοναχικός οπαδός, ο Slučak, ένας καταρτισμένος δικηγόρος, ξεκίνησε την πρωτοβουλία «Νομολογία στη Λευκορωσία», μέσω της οποίας ανάγκασε μεθοδικά τους κρατικούς αξιωματούχους να απαντούν στην αλληλογραφία στη γλώσσα που εστάλη.

Χάρτης που δείχνει το ποσοστό των αιτημάτων πολιτών που έλαβαν απάντηση στη λευκορωσική γλώσσα, με βάση τα δεδομένα της περιόδου 2012-2018. Εικόνα από Ihar Slučak / Alyaksandr Arsyonau. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Μια άλλη εκστρατεία είχε στόχο να διευρύνει τη χρήση της λευκορωσικής γλώσσας στον αθλητισμό. Με τις τεράστιες βάσεις θαυμαστών τους, οι αθλητικοί σύλλογοι αποδείχτηκαν πολύ πιο εναρμονισμένοι με τη χρήση της μητρικής τους γλώσσας από τους αξιωματούχους του παλιού σοβιετικού κράτους. Από το 2015 έως το 2018, ο αριθμός των ποδοσφαιρικών συλλόγων μεγάλων πρωταθλημάτων στη Λευκορωσία, που ανέφεραν τα ονόματα των παικτών στις στολές τους στην εθνική γλώσσα, αυξήθηκε από μηδέν σε 12 (από 16). Αυτό έχει γίνει από τότε ένας καθιερωμένος τρόπος αξιολόγησης της «λευκορωσικότητας» των αθλητικών συλλόγων.

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, ο Slučak συνειδητοποίησε ότι υπήρχαν προοπτικές για την κλιμάκωση της γλωσσικής του εκστρατείας. Μαζί με την ακτιβίστρια Alina Nahornaja, πήρε τις καλύτερες προτάσεις από αυτές τις πρωτοβουλίες και τις δημοσίευσε στο βιβλίο Abaronim Movu!  («Ας προστατεύσουμε τη γλώσσα»), μια συλλογή πρακτικών συστάσεων για την προστασία των δικαιωμάτων της λευκορωσικής γλώσσας.

Το οπτικό ύφος του ακτιβισμού του «επιθεωρητή γλώσσας» έχει γίνει λιγότερο έντονο. Αυτές τις μέρες, τονίζει τις θετικές πτυχές της χρήσης της λευκορωσικής γλώσσας. Είναι μια λογική κίνηση, δεδομένου ότι οι κρατικοί λειτουργοί δεν είναι απλώς γραφειοκρατικά αυτόματα, που γράφουν επίσημες απαντήσεις, αλλά και ανθρώπινα όντα. Άλλωστε, δεδομένου ότι το σενάριο του Ντονμπάς (δηλαδή της ρωσικής ένοπλης επέμβασης στη χώρα) δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αποκλειστεί για τη Λευκορωσία, οι αυριανές πράξεις ενός αξιωματούχου θα μπορούσαν να επηρεαστούν από τον τρόπο, με τον οποίο προσεγγίζει τέτοια θέματα, ακόμη κι αν του φαίνονται ασήμαντα.

Λευκορωσία 2020

Ωστόσο, οι τοπικές επιτυχίες που περιγράφονται παραπάνω δεν πρέπει να μας παρασύρουν στην ψευδαίσθηση ότι εδώ υπήρξε σημαντική διαδικασία για τη Λευκορωσία στο σύνολό της. Ναι, η εθνική γλώσσα εμφανίστηκε σε επιχειρηματικά πλαίσια, αν και δειλά. Οι Αρχές δεν έχουν συντρίψει γλωσσικές πρωτοβουλίες βάσης, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τις υποστηρίζουν. Πολλά μνημεία για τους πρίγκιπες του μεσαιωνικού Μεγάλου Δουκάτου της Πολωνίας-Λιθουανίας, του οποίου ήταν μέλος η Λευκορωσία, έχουν στηθεί, μαζί με εκείνα άλλων προσωπικοτήτων, που δεν τιμήθηκαν υπό τη σοβιετική κυριαρχία. Αλλά δεν υπάρχει ακόμα συστημική υποστήριξη για την εθνική γλώσσα στην εκπαίδευση, τον πολιτισμό ή την ιδεολογία του κράτους.

Δεδομένης της κυριαρχίας των ρωσόφωνων ΜΜΕ, πολλοί Λευκορώσοι βλέπουν τον εαυτό τους κολλημένο σε ένα περιβάλλον πληροφόρησης, που λειτουργεί με τους όρους κάποιου άλλου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ακτιβιστές ΜΜΕ έχουν ήδη ξεκινήσει μια εκστρατεία για τον εντοπισμό περιεχομένου στα λευκορωσικά.

Χωρίς αμφιβολία, την τελευταία δεκαετία παρατηρήθηκε αύξηση του δημόσιου ενδιαφέροντος για την εθνική ταυτότητα και σχεδίασε μια πορεία μακριά από τη μεταπολίτευση. Το ερώτημα για την επόμενη δεκαετία θα είναι εάν οι εξωτερικές απειλές και η παγκοσμιοποίηση θα αναγκάσουν το κράτος της Λευκορωσίας να ακούσει αυτές τις απαιτήσεις της βάσης και να ακολουθήσει αυτή την πορεία.