Η Radka Denemarková στο Γκρατς της Αυστρίας, 2019. Φωτογραφία υπό δωρεάν άδεια πνευματικής ιδιοκτησίας Namensvermerk/Stadt Graz/Foto Fischer

Η Radka Denemarková είναι ένα φαινόμενο στη σύγχρονη τσεχική λογοτεχνία. Είναι η μόνη συγγραφέας, που κέρδισε το ανώτερο τσεχικό λογοτεχνικό βραβείο, το Magnesia Litera, τέσσερις φορές συνολικά, σε διαφορετικές κατηγορίες (μυθοπλασία, πεζογραφία, μετάφραση και Βιβλίο της Χρονιάς) και τώρα κερδίζει ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό μέσω μεταφράσεων και διεθνών βραβείων. Ίσως το πιο διαβόητο μυθιστόρημά της είναι το Peníze od Hitlera (“Χρήματα από τον Χίτλερ”), που περιγράφει την ιστορία μιας Εβραίας επιζήσασας του Ολοκαυτώματος, που επιστρέφει στην Τσεχοσλοβακία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στερείται αναγνώρισης των πιο βασικών δικαιωμάτων της.

Η Denemarková μεγάλωσε στην κομουνιστική Τσεχοσλοβακία και έγινε μάρτυρας της πτώσης του κομουνισμού και του Τείχους του Βερολίνου στα νεανικά της χρόνια. Αυτά τα γεγονότα διαμόρφωσαν τη γραφή της, καθώς και την ασχολία της με τα κοινά και τη δέσμευσή της να μιλά για δημοκρατία στην περιοχή της, αλλά και στην Κίνα. Καθώς η Τσεχική Δημοκρατία περνά την 30ή επέτειο της Βελούδινης Επανάστασης, το Global Voices την ρώτησε για την εμπειρία της ως παρατηρήτρια των αλλαγών στην Κεντρική Ευρώπη και για τις ανησυχίες και τις ελπίδες της για το πολιτικό μέλλον σε αυτό το μέρος του κόσμου. Η συνέντευξη έχει υποστεί επεξεργασία για λόγους συντομίας.

Filip Noubel: Το Τείχος του Βερολίνου έπεσε πριν από 30 χρόνια και τα πράγματα άλλαξαν δραστικά στην Πράγα και το Βερολίνο. Ζούσατε τότε στην κομουνιστική Τσεχοσλοβακία και μόλις ξεκινούσατε τις σπουδές σας στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου. Πώς αντιληφθήκατε τις διαδηλώσεις και την πτώση του καθεστώτος εκείνη την εποχή; Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες ανησυχίες και ελπίδες σας;

Radka Denemarková Obrovská naděje, že zažiji svobodu. Obava z brutality moci, ale obecně z lidské povahy. Pro mě jsou přelomové tři zážitky. Palachův týden v lednu 1989, kdy lidé vzpomínali na Václavském náměstí výročí upálení studentka Jana Palacha. Byla to tichá setkání, rozehnaná vodními děly. V říjnu moje východoněmecká kamarádka utíkala přes pražské západoněmecké velvyslanectví do svobodného Německa s dalšími tisíci Němci… Pád berlínské zdi byl šťastný okamžik. Třetím zážitkem bylo přespávání na Karlově univerzitě, solidarita. Bohumil Hrabal přinesl v batůžku sto tisíc korun, což byly tehdy velké peníze. Daroval je studentům. Měla jsem radost kvůli tátovi, že se svobody dožil. Založil školní knihovnu, v roce 1969 zachránil spoustu zakázaných knih, které jsme měli doma ve sklepě a půjčoval je nejbližším přátelům. Tyto knihy tehdy znamenaly vězení.

Mojí obrovskou nadějí bylo, že ze Západu přijmeme demokratické hodnoty. U nás se udělala za minulostí tlustá čára. Ale bylo obrovskou chybou neoznačit hned viníky a oběti. My jsme po roce 1989 převzali ze Západu jen konzumní podobu společnosti, nikoliv demokratické způsoby života na všech úrovních. 

Radka Denemarková: Η μεγαλύτερη ελπίδα μου ήταν να βιώσω την ελευθερία. Η μεγαλύτερη ανησυχία μου ήταν να βιώσω τη βαρβαρότητα της εξουσίας, και γενικά, της ανθρώπινης φύσης. Θυμάμαι τρεις σημαντικές στιγμές. Την εβδομάδα Πάλαχ τον Ιανουάριο του 1989, όταν οι άνθρωποι τιμούσαν την επέτειο της αυτοπυρπόλησης του Γιαν Πάλαχ στην κεντρική Πλατεία Βέντσεσλας της Πράγας. Ήταν μια σιωπηλή συγκέντρωση, που διαλύθηκε από κανόνια νερού. Τον Οκτώβριο, ο φίλος μου από την Ανατολική Γερμανία έφυγε στην ελεύθερη Γερμανία μέσω της Πρεσβείας της Δυτικής Γερμανίας στην Πράγα μαζί με χιλιάδες άλλους Ανατολικογερμανούς … Την πτώση του Τείχους του Βερολίνου: ήταν μια ευτυχισμένη στιγμή. Η τρίτη στιγμή ήταν όταν κοιμηθήκαμε στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου και η αλληλεγγύη, που βιώσαμε. Ο συγγραφέας Μπόχουμιλ Χράμπαλ έφερε 100.000 τσεχοσλοβακικές κορόνες σε ένα σακίδιο, πολλά χρήματα τότε, και το πρόσφερε στους φοιτητές. Ήμουν χαρούμενη για τον πατέρα μου, γιατί έζησε για να δει τη λευτεριά. Το 1969 [μετά τη σοβιετική εισβολή του 1968], είχε σώσει πολλά απαγορευμένα βιβλία, τα οποία κρατήσαμε στο σπίτι στο υπόγειο και δανείζαμε στους πιο κοντινούς μας φίλους. Η κατοχή και μόνο αυτών των βιβλίων τότε μπορούσε να σε οδηγήσει στη φυλακή.

Η μεγαλύτερη ελπίδα μου ήταν να υιοθετήσουμε τις δυτικές δημοκρατικές αξίες. Κι όμως, τραβήξαμε μια χοντρή γραμμή να μας διαχωρίσει από το παρελθόν, αλλά ήταν τεράστιο λάθος να μην αναγνωρίσουμε αμέσως θύτες και θύματα. Από τη Δύση μετά το 1989 πήραμε ένα μοντέλο καταναλωτισμού και όχι έναν δημοκρατικό τρόπο ζωής.

FN: Η φετινή χρονιά σηματοδοτεί την 30ή επέτειο σημαντικών αλλαγών: η Γερμανία είναι ενωμένη, Τσεχοσλοβακία δεν υφίσταται πλέον και ολόκληρη η περιοχή είναι πλέον κομμάτι της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Φαίνεται να έχει κερδίσει η δημοκρατία, αλλά κάποια πρόσφατα πολιτικά γεγονότα φαίνεται να δείχνουν μια νέα πορεία προς την ανελεύθερη δημοκρατία. Πως έγινε αυτό;

RD Česká společnost je nemocná. A co je horší, odmítá se léčit. Zdrojem této atmosféry je neustálý pocit, že jsme jen jakýsi nárazník mezi Západem a Východem. Totalitní slovní zásoba se vrací nenápadně a je to nemírně nebezpečné. Jazyk odráží myšlení. Když mizí demokracie, tak ne ze dne na den, ale centimetr po centimetr. Musíme udržet pozice, které jsme dosáhli a bojovat za svobodu. To dnes vyžaduje hodně síly. 

Země východní Evropy jsou frustrované. Oběti a viníci se slili. U nás jsou u moci lidé, kteří zbohatli v divokém kapitalismu devadesátých let, bývalí spolupracovníci Státní bezpečnosti jako premiér, představitelé komunistické moci, arogantní oligarchové. V Polsku navíc velkou roli hraje konzervativní katolická církev. Všichni představitelé moci si berou jako vzor Viktora Orbána. Toho napodobují. A on napodobuje Putina. Jsme stále mentálně satelitními státy Ruska.

Máme ve východní Evropě naštěstí i pozitivní odkaz. V duchu masarykovského a havlovského humanismu. Odkaz ideového prostředí masarykovského humanismu pro mě dnes znamená: sociální cit. Odkaz ideového prostředí havlovského humanismu pro mě dnes znamená: nalézt v sobě opět hlubší odpovědnost za svět, vystupovat proti všem skrytým i otevřeným tlakům a manipulacím, aby lidský život nebyl zredukován na stereotyp výroby a konzumu. Řečeno s Masarykem, závisí-li na něčem náš národní osud, pak především na tom, jak dostojíme svým úkolům lidským.

RD: Η τσεχική κοινωνία είναι άρρωστη. Το χειρότερο; Αρνείται να θεραπευτεί. Η πηγή αυτής της αντίληψης είναι αυτό το αιώνιο συναίσθημα ότι είμαστε απλώς μια ζώνη ασφαλείας μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Το λεξιλόγιο του ολοκληρωτισμού επανέρχεται απαρατήρητο, κάτι εξαιρετικά επικίνδυνο. Η γλώσσα αντικατοπτρίζει την τρέχουσα σκέψη. Όταν εξαφανίζεται η δημοκρατία, δεν συμβαίνει μέρα με τη μέρα αλλά εκατοστό-εκατοστό. Πρέπει να διατηρήσουμε τις κατακτημένες θέσεις μας και να αγωνιστούμε για την ελευθερία. Αυτό απαιτεί πολλές προσπάθειες σήμερα.

Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ζουν εν μέσω απογοήτευσης. Θύματα και θύτες έγιναν ένα. Οι άνθρωποι με εξουσία είναι όσοι πλούτισαν κατά τη διάρκεια των άγριων χρόνων του καπιταλισμού στη δεκαετία του '90, πρώην πράκτορες της Τσεχοσλοβακικής Κρατικής Ασφάλειας, όπως ο νυν πρωθυπουργός μας, άνθρωποι που εκπροσωπούν την πρώην κομουνιστική δύναμη, αλαζονικοί ολιγάρχες. Στην Πολωνία, η συντηρητική Καθολική Εκκλησία παίζει επίσης τεράστιο ρόλο. Όλοι οι πολιτικοί ηγέτες λαμβάνουν ως παράδειγμα τον Ούγγρο πολιτικό Βίκτορ Ορμπάν και τον μιμούνται, ενώ ο ίδιος μιμείται τον Πούτιν. Διανοητικά, είμαστε ακόμα δορυφόροι της Ρωσίας.

Ευτυχώς, έχουμε κάποια θετικά μοντέλα στην Ανατολική Ευρώπη, με τον ανθρωπισμό των Μάζαρυκ και Χάβελ. Η αναφορά, που κάνω στον ανθρωπισμό του Μάζαρυκ, είναι η κοινωνική ενσυναίσθηση. Όσο για τον ανθρωπισμό του Χάβελ, σημαίνει να βρεις μέσα σου μια μεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης για την κατάσταση του κόσμου, να απορρίψεις ανοιχτές και κρυφές μορφές πίεσης και χειραγώγησης, έτσι ώστε η ανθρώπινη ζωή να μην συρρικνωθεί σε μια στερεότυπη άποψη παραγωγής και κατανάλωσης. Όπως είπε ο Μάζαρυκ, η εθνική μας μοίρα εξαρτάται κυρίως από την ικανότητά μας να εκπληρώσουμε την ανθρώπινη αποστολή μας.

Η λευκή κιμωλία στο πεζοδρόμιο γράφει: “Chybí mi Havel”, που σημαίνει “Μου λείπει ο Χάβελ”. Και η απάντηση παρακάτω με άλλο μικρότερο μήνυμα, που λέει: “Mně taky”, που σημαίνει “Και μένα”. Φωτογραφία που τραβήχτηκε στο κέντρο της Πράγας στις 21 Αυγούστου 2019, με αφορμή μια διαδήλωση για την εισβολή του 1968 στην Τσεχοσλοβακία από σοβιετικά στρατεύματα. Φωτογραφία: Filip Noubel, χρησιμοποιήθηκε με άδεια

FN: Τα βιβλία σας συχνά αντλούν έμπνευση από θέματα, που παραμένουν ταμπού στην τσεχική κοινωνία: τη μοίρα των Εβραίων και των Γερμανών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη βία κατά των γυναικών, την επιρροή της Κίνας στις ευρωπαϊκές αξίες. Υπερασπίζεστε επίσης δημόσια τα δικαιώματα των μεταναστών και των εθνοτικών και σεξουαλικών μειονοτήτων. Για αυτό, σας απονέμονται βραβεία, αλλά επίσης δέχεστε επίθεση από ανθρώπους, που απορρίπτονται από κορυφαίες πολιτιστικές προσωπικότητες. Πού βρίσκετε υποστήριξη, χώρο και άτομα, ώστε να μπορείτε να συνεχίσετε να μιλάτε δημόσια;

RD: Nekompromisní svobodu slova a názoru mám už jen ve svých knihách a v západoevropských médiích. Berlusconiho syndrom, tedy koupení médií jako zdroj propagandy a „národních hodnot“, bují ve východní Evropě. I politici mé země jsou Čínou okouzleni a tvrdí, že jde o stabilizovanou a harmonickou společnost a pro nás nezbytného ekonomického partnera. Já se tam ale setkávala se vším, co si lze představit pod pojmem brutální policejní stát.

Věřím románu, ten dokáže říct pravdu. Mým tématem je odlidštění. Jsem součástí lidstva a neuznávám perspektivu „států“ a národnostních kotců a nadřazených pohlaví. Moje knihy překvapivě znamenají pro mnoho lidí očistnou katarzi. Mně jde o nápravu myšlení a podporu lidí, kteří jsou senzitivní a vzdělaní, ale nemají hlas, protože je překřičí arogantní moc. Tito lidé se musejí propojit a ukázat, že existuje paralelní způsob života.

V románech obnažuji, co tvoří dnešní mentalitu. Po roce 1945, zmizelo řádné právo pro miliony vyhnaných Němců, aby později pro další, ještě netušené statisíce rovněž mohlo zmizet. To jsou morální následky masového vysídlení,  jež se dají rozpoznat: Když je možné potrestat člověka za to, že patří k určitému národu, pak je později možné, že bude potrestán za to, že patří k určité společenské třídě nebo k určité politické straně. Budoucnost nebude hrdá na ten okamžik, kdy byl na světě zaveden pojem kolektivní viny.

RD: Τα μόνα μέρη, όπου μπορώ να βρω μια ασυμβίβαστη ελευθερία να μιλήσω και να εκφράσω τις απόψεις μου, είναι στα βιβλία μου και στα μέσα ενημέρωσης της Δυτικής Ευρώπης. Το σύνδρομο Μπερλουσκόνι, το οποίο επιτρέπει τα ΜΜΕ ως πηγή προπαγάνδας και “εθνικών αξιών”, ευδοκιμεί στην Ανατολική Ευρώπη. Και οι Τσέχοι πολιτικοί βρίσκονται στα δίχτυα του Πεκίνου, δηλώνουν ότι η Κίνα αντιπροσωπεύει μια σταθερή και αρμονική κοινωνία και για εμάς έναν απαραίτητο οικονομικό εταίρο. Η εμπειρία μου, όμως, περί Κίνας είναι ότι αντιπροσωπεύει ό,τι φανταζόμαστε ως βάναυσο αστυνομικό κράτος.

Πιστεύω στο μυθιστόρημα, μπορεί να πει την αλήθεια. Το κύριο θέμα μου είναι ο απανθρωπισμός. Ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος και δεν αποδέχομαι τις απόψεις περί “κρατών”, εθνικών κλουβιών και ανώτερου φύλου. Παραδόξως, τα βιβλία μου λειτουργούν ως κάθαρση για πολλούς ανθρώπους. Για μένα, σημασία έχει να διορθώσω τη σκέψη και να υποστηρίξω ανθρώπους ευαίσθητους, μορφωμένους, αλλά δίχως φωνή, λόγω της αλαζονείας των ισχυρών, που φωνάζουν δυνατότερα. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να ενωθούν και να δείξουν ότι είναι δυνατός ένας παράλληλος τρόπος ζωής.

Στα μυθιστορήματά μου αποκαλύπτω τι συνθέτει τη σημερινή νοοτροπία. Μετά το 1945, το κράτος δικαίου εξαφανίστηκε για εκατομμύρια απελαθέντες Γερμανούς, έτσι ώστε το ίδιο πράγμα να μπορούσε να συμβεί αργότερα σε εκατοντάδες χιλιάδες άλλους ανθρώπους. Αυτές είναι οι ηθικές συνέπειες της μαζικής απέλασης, που μπορούν να προσδιοριστούν: εάν είναι δυνατόν να τιμωρηθεί ένα άτομο, επειδή ανήκει σε ένα έθνος, τότε είναι αργότερα δυνατό να τιμωρηθεί οποιοσδήποτε ανήκει σε μια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη ή πολιτικό κόμμα. Το μέλλον δεν θα δει θετικά τη στιγμή, που ο κόσμος εισήγαγε την έννοια της συλλογικής ευθύνης.

Διαδηλώσεις στην πλατεία Βέντσεσλας στην Πράγα στις 21 Αυγούστου 2019, σηματοδοτώντας την επέτειο της σοβιετικής εισβολής του Αυγούστου 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Το πλακάτ γράφει: “Totalitu nechceme”, που σημαίνει “Δεν θέλουμε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς”. Φωτογραφία: Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

FN: Βιώσατε τον κομμουνισμό και, επομένως, έχετε μια πολύ συγκεκριμένη ιδέα για το τι σημαίνει να ζεις χωρίς ελευθερία. Τι γίνεται με τις νεότερες γενιές της Τσεχίας; Αποτελεί θέμα και μεταξύ των νεότερων Τσέχων συγγραφέων;

RD: Pro spisovatele ne, tomu nerozumím. Dokonce ani pro ty starší. Většina lidí se chová, jako by rok 1989 nebyl. Havel je vzorem ve světě, jeho Charta 77 probudila vznik Charty 08 v Číně, doma je vysmívaný. Charta 77 byla prvním významným aktem solidarity v komunistické éře. Představovala počátek občanského napřímení. „Partajní mládenci“ v Čechách se dnes pokoušejí o kapitalismus „se socialistickou tváří“: vítězství vyvolených, bez konkurence a mimo volnou soutěž.

Nadějí je pro mě mladá generace. V rámci východní Evropy máme studenta Mikuláše Mináře, který organizuje Milion chvilek pro demokracii a na Slovensku prezidentku Zuzanu Čaputovou, která přichází s novým politickým myšlením a chováním. Smutné je, že nejprve musel zemřít novinář a jeho snoubenka, aby se lidé na Slovensku vzpamatovali a zamysleli. 

Όχι για τους συγγραφείς. Και δεν καταλαβαίνω γιατί. Ούτε καν για την παλαιότερη γενιά. Η πλειονότητα των ανθρώπων συμπεριφέρεται σαν να μην συνέβη ποτέ το 1989 [το έτος που σηματοδοτεί την πτώση του κομμουνισμού]. Ο Χάβελ είναι παγκόσμια αναφορά, η Χάρτα 77 του οδήγησε στη δημιουργία της Χάρτας 08 στην Κίνα, αλλά στην πατρίδα του, ο κόσμος τον κοροϊδεύει. Η Χάρτα 77 ήταν η πρώτη σημαντική πράξη αλληλεγγύης στην κομουνιστική εποχή, που αντιπροσωπεύει την πρώτη αφύπνιση μιας πολιτικής συνείδησης. Σήμερα οι “νέοι σύντροφοι από το κόμμα” προσπαθούν να οικοδομήσουν “καπιταλισμό με σοσιαλιστικό πρόσωπο“: είναι η νίκη των εκλεκτών, που λειτουργούν εκτός των κανόνων του ανταγωνισμού και των ανοικτών διαγωνισμών.

Για μένα, οι νεότερες γενιές αντιπροσωπεύουν την ελπίδα. Στην Ανατολική Ευρώπη, έχουμε τον Mikuláš Minář, τον φοιτητή που ίδρυσε το κίνημα Χίλιες στιγμές για τη Δημοκρατία, και στη Σλοβακία έχουμε την νέα Πρόεδρο Ζουζάνα Τσαπούτοβα, η οποία έρχεται με μια νέα πολιτική ατζέντα και συμπεριφορά. Είναι λυπηρό, που ένας νεαρός δημοσιογράφος και η αρραβωνιαστικιά του έπρεπε να πεθάνουν, προτού ξυπνήσει ο κόσμος στη Σλοβακία και άρχισει να σκέφτεται σοβαρά το μέλλον του.

Η Radka Denemarková κάθεται στα αριστερά στη δημόσια ανάγνωση του τελευταίου της μυθιστορήματος στις 15 Απριλίου 2019 στη βιβλιοθήκη Βάτσλαβ Χάβελ στην Πράγα. Φωτογραφία: Filip Noubel, χρήση με άδεια.

FN: Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σας για το μέλλον της δημοκρατίας στην Τσεχική Δημοκρατία και στην Κεντρική Ευρώπη;

RD: Stojíme nyní před zásadní otázkou: otevřená demokracie nebo uzavřená společnost, svoboda projevu nebo cenzura, právní stát nebo nová forma autoritářského režimu. Společnost je záhadné zvíře, se spoustou skrytých tváří a schopností. Moc dobře vím, že hlavní starostí, kterou mají všichni lidé na světě společnou, je tato: Co si počít se svým životem. Byla jsem v Číně, kde se „políbilo“ to nejhorší z kapitalismu a to nejhorší z komunismu a ekonomicky vše skvěle funguje, což všichni skrytě obdivují: ovšem bez lidských práv. V tom vidím nebezpečí pro východní Evropu.  

Vím, že politika společného lidství stojí před nejosudovějším z osudových kroků lidstva. A tady se ukazuje, že právě na takovém humanismu, o který usiluje každý v rámci prostředí, v němž žije, záleží budoucnost lidstva. Lidstvo se musí vzpamatovat, uvědomit si, že solidarita i vzhledem ke klimatickým změnám je nezbytná. Nejtěžší bude boj proti nacionalismu, malosti, omezenosti. Ale jsem optimista. Je to moje provokativní naděje, ale naděje.

RD: Τώρα εξετάζουμε ένα ουσιαστικό ερώτημα: θέλουμε μια ανοιχτή δημοκρατία ή μια κλειστή κοινωνία, ελευθερία έκφρασης ή λογοκρισία, κράτος δικαίου ή μια νέα μορφή αυταρχισμού; Η κοινωνία είναι ένα παράξενο ζώο, με πολλά κρυμμένα πρόσωπα και ικανότητες. Γνωρίζω πολύ καλά ότι η κύρια ανησυχία, που μοιράζονται όλοι σε αυτόν τον πλανήτη, είναι αυτή: τι να κάνω με αυτήν την ανθρώπινη ζωή; Επισκέφτηκα την Κίνα, όπου ο χειρότερος καπιταλισμός παντρεύτηκε τον χειρότερο κομουνισμό και οικονομικά όλα λειτουργούν τέλεια και ο καθένας την θαυμάζει στα κρυφά. Δεν έχει όμως καθόλου ανθρώπινα δικαιώματα. Σε αυτό το σημείο βλέπω τον κίνδυνο για την Ανατολική Ευρώπη.

Γνωρίζω ότι η πολιτική διαδικασία μιας κοινής ανθρωπότητας βρίσκεται τώρα σε μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές της. Και γίνεται σαφές ότι το μέλλον των ανθρώπων εξαρτάται από αυτό το είδος ανθρωπισμού, που ο καθένας μας προσπαθεί σκληρά να φτάσει εντός των ορίων του περιβάλλοντός μας. Οι άνθρωποι πρέπει να καταλάβουν και να συνειδητοποιήσουν ότι η αλληλεγγύη, συμπεριλαμβανομένης και της κλιματικής αλλαγής, είναι απολύτως απαραίτητη. Το δυσκολότερο θα είναι να καταπολεμήσουμε τον εθνικισμό, μια στενή άποψη του κόσμου και τυχόν περιορισμούς, αλλά είμαι αισιόδοξη. Αυτή είναι η προκλητική μου ελπίδα, αλλά είναι ελπίδα, τουλάχιστον.