Η κύρια αίθουσα εισόδου του σταθμού του μετρό Bunyodkor στην Τασκένδη. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Για πολλά χρόνια απαγορευόταν αυστηρά η φωτογράφηση των περίτεχνων σταθμών του μετρό της Τασκένδης στην πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν. Το σοβιετικής εποχής δίκτυο είχε επίσης κατασκευαστεί με την πυρηνική επίθεση κατά νου και θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως καταφύγιο κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αλλά από τότε που άρθηκε αυτή η απαγόρευση στις αρχές του 2018, οι επισκέπτες από το εξωτερικό άρχισαν να δείχνουν αυξημένο ενδιαφέρον για το παλαιότερο δίκτυο μετρό της Κεντρικής Ασίας. Και για καλό λόγο.

Το δίκτυο του μετρό της Τασκένδης είναι πολύ παραπάνω από ένα μέσο μεταφοράς. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών της ύπαρξής του, ο σχεδιασμός και τα ονόματα των 29 περίτεχνων σταθμών του μετρό έχουν αλλάξει για να αντικατοπτρίζουν τις ταραχώδεις τάσεις της ιστορίας του Ουζμπεκιστάν. Εν ολίγοις, μια βόλτα στο μετρό της Τασκένδης αφηγείται την ιστορία μιας χώρας, όπου η οικοδόμηση του έθνους είναι ακόμα σε εξέλιξη.

Ανάκτορα του λαού

Αυτή η ιστορία αρχίζει στις πρώτες ημέρες του σοβιετικού σοσιαλισμού.

Ο Βλάντιμιρ Λένιν δήλωσε κάποτε ότι “ο κομμουνισμός είναι η σοβιετική εξουσία και η ηλεκτροδότηση ολόκληρης της χώρας” (Коммунизм – это есть советская власть плюс электрификация всей страны). Τον Νοέμβριο του 1920, η ηλεκτρική ενέργεια ήταν μια γεύση από τις τολμηρές υποσχέσεις της επερχόμενης προόδου. Ενσωμάτωνε τις νέες καινοτομίες, που γίνονταν τώρα προσιτές στις μάζες. Μόλις 12 χρόνια αργότερα, η σοβιετική ηγεσία προχώρησε σε μια ακόμη στρατηγική και φουτουριστική προτεραιότητα: την κατασκευή του μητροπολιτικού σιδηρόδρομου, καθώς τα δίκτυα μετρό της Ευρώπης είχαν φτάσει να είναι γνωστά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στις 25 Μαΐου 1932, το Sovnarkom, τότε εκτελεστικό όργανο της σοβιετικής κυβέρνησης, εξέδωσε διάταγμα:

«Считать Метрострой важнейшей государственной стройкой с обеспечением ее лесоматериалами, металлом, цементом, средствами транспорта и т. п. как первоочередной важности ударной стройки всесоюзного значения». 

Η κατασκευή του μητροπολιτικού σιδηρόδρομου πρέπει να θεωρείται έργο ύψιστης σημασίας για το κράτος, με την παροχή ξυλείας, μετάλλου, τσιμέντου, μεταφορών κλπ. και ως βασική προτεραιότητα σε θέματα υπερπαραγωγικότητας σε εθνικό επίπεδο.

Με άλλα λόγια, δεν θα τσιγκουνεύονταν σε προσπάθειες για να αποδειχθεί η επιτυχία και η υπεροχή της σοβιετικής τεχνολογίας. Ο πρώτος σταθμός του μετρό ανασκάφτηκε στη Μόσχα τη δεκαετία του '30 και η πρώτη γραμμή άνοιξε επίσημα τον Μάιο του 1935. Τα γεγονότα αυτά μπορούν να επανεξεταστούν στην ταινία ντοκιμαντέρ “Υπάρχει μετρό” (1945), που καλύπτει ολόκληρη τη διαδικασία κατασκευής μεταξύ 1931 και 1935:

Η ανάπτυξη του μετρό σηματοδότησε επίσης καίριο σημείο καμπής στην ανάπτυξη της σοβιετικής οικονομίας: ενώ το πρώτο πενταετές πρόγραμμα (1928-1932) υπογράμμισε την έντονη εκβιομηχάνιση, το δεύτερο πενταετές πρόγραμμα επικεντρώθηκε στην αστικοποίηση. Ως αποτέλεσμα, το μετρό έγινε ένα σημαντικό πολιτιστικό σύμβολο, παρόν σε ταινίες, παιδικά βιβλία, ποίηση και τραγούδια. Χαιρετίστηκε ως απόδειξη της επιτυχίας του Σταλινισμού στα επίσημα τραγούδια, όπως αυτό του 1936:

Мы верили, мы знали, / Что, роя котлован,
Мы твой, товарищ Сталин, / Осуществляем план.

Опишут для столетий, / Да не одно перо
А после скажут детям / Как бились за метро!

Πιστεύαμε, γνωρίζαμε, ότι σκάβοντας ένα λάκκο,
Θα θέλαμε, Σύντροφε Στάλιν, να κάνεις το σχέδιό σου πραγματικότητα.

Θα το περιγράφουν για αιώνες, Και όχι μόνο με ένα στυλό
Και θα πουν τα παιδιά, Πώς αγωνίστηκαν για το μετρό!

- Τραγούδι για το Μετρό (Песня о метро), 1936.

Ωστόσο, στις μετέπειτα δεκαετίες, το μετρό έφτασε επίσης σε οριακό ή αντιφρονούντα πολιτισμό, όπως φαίνεται στο τραγούδι του 1969 από τον Μπουλάτ Οκουντζάβα:

Εμπνευσμένη από την επιτυχία του μετρό της Μόσχας, αργότερα, η σοβιετική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα χτίσει ένα μετρό σε κάθε σοβιετική πόλη με πάνω από ένα εκατομμύριο κατοίκους. Αυτό το φιλόδοξο σχέδιο τελικά επιβραδύνθηκε, αλλά μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, είχαν κατασκευαστεί συστήματα μετρό σε 13 πόλεις, όπως το Λένινγκραντ (1955), το Κίεβο (1960), η Τιφλίδα (1966) και φυσικά η Τασκένδη (1977).

Η Τασκένδη παίρνει το μετρό της

Ο λαός της Τασκένδης αναγκάστηκε να περιμένει αρκετές δεκαετίες για το μετρό του, το πρώτο στην απομακρυσμένη και συγκριτικά υπανάπτυκτη Σοβιετική Κεντρική Ασία. Οι υπεύθυνοι σχεδιασμού αντιμετώπισαν διάφορες προκλήσεις: η πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν είχε βιώσει έναν ισχυρό σεισμό το 1966, ο οποίος κατέστρεψε τη μισή πόλη. Στην πόλη δεν υπήρχαν εκπαιδευμένοι μηχανικοί και εργάτες του μετρό. Τα μακρά και καυτά καλοκαίρια του Ουζμπεκιστάν δημιούργησαν προβλήματα στον αερισμό. Για το λόγο αυτό, οι σοβιετικές Αρχές έπρεπε να αποδείξουν ότι μπορούσαν να τα καταφέρουν.

Κινητοποιώντας ανθρώπινους πόρους και ειδικά δομικά υλικά από όλη τη Σοβιετική Ένωση, οι πρώτες τρύπες του μετρό στην Τασκένδη σκάφτηκαν το 1973. Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, σε ένα σταχανοβιστικό πνεύμα που χτύπησε ρεκόρ, η πρώτη γραμμή του μετρό άνοιξε τον Νοέμβριο του 1977. Η ημερομηνία επιλέχθηκε για να συμπέσει με την 60ή επέτειο της Ρωσικής επανάστασης. Ως εκ τούτου, όπως δείχνουν τα νέα από εκείνη την ημέρα, όλοι οι ντόπιοι πολιτικοί ήταν παρόντες στο ξεκίνημα, όπου διαβάστηκε ένα μήνυμα συγχαρητηρίων από τον Σοβιετικό ηγέτη Λεονίντ Μπρέζνιεφ μπροστά στο πλήθος.

Τα επόμενα χρόνια προστέθηκαν στο σύστημα νέοι σταθμοί. Μέχρι το 1984, άνοιξε μια δεύτερη γραμμή. Όπως δείχνει το ντοκιμαντέρ του 2007, δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στο σχεδιασμό των σταθμών:

Υπόγειος συμβολισμός

Όπως και σε άλλα σοβιετικά δίκτυα μετρό, σε κάθε σταθμό του μετρό της Τασκένδης είχε ανατεθεί ένα συγκεκριμένο πολιτικό και πολιτιστικό μήνυμα για να απεικονίσει βασικά μηνύματα της σοβιετικής ιδεολογίας. Όταν το Ουζμπεκιστάν απέκτησε ανεξαρτησία το 1991, η νέα κυβέρνησή του ακολούθησε το παράδειγμα άλλων νέων κρατών και μετονόμασε δρόμους, πλατείες και σταθμούς του μετρό για να αποστασιοποιηθεί από ορισμένα στοιχεία του σοβιετικού παρελθόντος. Με αυτόν τον τρόπο, επαναβεβαίωσαν τα σε μάκρος εξαφανισμένα και μερικές φορές λογοκριμένα σύμβολα του προ-σοβιετικού παρελθόντος του Ουζμπεκιστάν. Από τους 23 σταθμούς που κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, σε 11 έχουν δοθεί νέα ονόματα. Για παράδειγμα, ο σταθμός Πλατεία Λένιν τώρα ονομάζεται Mustaqillik maydoni, ή Πλατεία Ανεξαρτησίας, στο Ουζμπεκιστάν.

Σοβιετικό ταχυδρομικό γραμματόσημο από το 1979, που απεικονίζει το σταθμό του μετρό της πλατείας Λένιν της Τασκένδης, όπως ονομαζόταν τότε. Φωτογραφία από Wikipedia Commons, τα πνευματικά δικαιώματα έχουν αρθεί.

Από τους 29 σταθμούς που λειτουργούν σήμερα (μια τρίτη γραμμή άνοιξε το 2001), πέντε σταθμοί του μετρό είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικοί σε αυτά που μας λένε για τις μεταβαλλόμενες αφηγήσεις του Ουζμπεκιστάν γύρω από την εθνική ταυτότητα:

Σταθμός μετρό Xalqlar Do'stigli στην Τασκένδη. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Xalqlar Do'stigli (Φιλία των Λαών): Αυτός ο σταθμός είναι ένα εμβληματικό παράδειγμα. Γνωστός ως Φιλία των Λαών κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, το προηγούμενό του όνομα αντικατοπτρίζει τις εκτεταμένες προσπάθειες της σοβιετικής ιδεολογίας να τονίσει τον δήθεν ειρηνικό διεθνή της ρόλο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, σε αντίθεση με τον δυτικό ιμπεριαλισμό. Το υπερυψωμένο κτίριο του σταθμού μεταφέρει αυτό το μήνυμα του φουτουρισμού. Το 2008, ο τότε πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν Ισλάμ Καρίμοφ, ο οποίος κράτησε μια μάλλον ανεξάρτητη γραμμή από τη Μόσχα, μετονόμασε τον σταθμό σε Bunyodkor (“Ο Ιδρυτής”) προς τιμήν του δικού του ρόλου ως ιδρυτή του νέου ουζμπεκικού έθνους. Ωστόσο, το 2018, ο δεύτερος πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν Σαβκάτ Μιρζιγιάγιεφ, ο οποίος ενδιαφέρεται για στενότερους δεσμούς με τη Ρωσία, αποκατέστησε το προηγούμενο όνομα του σταθμού.

Πλακάκια που απεικονίζουν λουλούδια βαμβακιού στο σταθμό Paxtakor του μετρό στην Τασκένδη. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Paxtakor (Ο Βαμβακοκαλλιεργητής). Το όνομα αυτού του σταθμού συμβολίζει την αιώνια εξάρτηση της ουζμπεκικής οικονομίας από την παραγωγή βαμβακιού. Κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, η Μόσχα ανέθεσε σε κάθε μία από τις 15 σοβιετικές δημοκρατίες μια ιδιαίτερη καλλιέργεια για να την παράγει μαζικά. Αυτή η εστίαση στη μονοκαλλιέργεια του βαμβακιού συνεχίστηκε από όλες τις επόμενες ουζμπεκικές κυβερνήσεις σε υψηλές τιμές για τον πληθυσμό της χώρας. Ο τομέας του βαμβακιού έχει χρησιμοποιήσει καταναγκαστική εργασία, συμπεριλαμβανομένης και της παιδικής εργασίας. Η άρδευση για τα τεράστια βαμβακοχώραφα έχει επιφέρει οικολογική καταστροφή στη χώρα με τη συρρίκνωση της θάλασσας Αράλης. Σήμερα το Ουζμπεκιστάν είναι ο όγδοος μεγαλύτερος παραγωγός βαμβακιού στον κόσμο.

Πολυέλαιος στο σταθμό του μετρό Chilonzor. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Chilonzor. Αυτός ο σταθμός πήρε το όνομά του από την κοντινή συνοικία Chilonzor, της οποίας τα τεράστια οικιστικά συγκροτήματα αναπτύχθηκαν σύμφωνα με τη σοβιετική αστικοποίηση. Ο Chilonzor είναι ένας από τους πιο επιβλητικούς από άποψη τέχνης: οι τοίχοι του καλύπτονται από λευκό μάρμαρο, ενώ αρκετά πάνελ τρισδιάστατης κεραμικής, όλα κατασκευασμένα από κορυφαίους γλύπτες, απεικονίζουν το σοβιετικό όραμα της ουζμπέκικης ζωής: ένα μείγμα αγροτικών παραδόσεων και αστικών επιτευγμάτων, όλα ενισχυμένα από μια σειρά από τεράστιους πολυελαίους, που θυμίζουν το μετρό της Μόσχας.

Εδώ υπάρχει μια “ουζμπέκικη σκηνή”, που απεικονίζει άνδρες να πίνουν τσάι σε ένα tapchan, μια ξύλινη πλατφόρμα, που βοηθά να απομονωθούν από την καυτή ζέστη:

Σκηνή πόσης τσαγιού σε τρισδιάστατη κεραμική στο σταθμό Chilonzor του μετρό, Τασκένδη. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Alisher Navoi. Ο σταθμός αυτός πήρε το όνομά του από τον ποιητή και γλωσσολόγο του 15ου αιώνα Alisher Navoi, τον οποίο πολλά κράτη στην Κεντρική Ασία διεκδικούν ως δικό τους. Ο Navoi γεννήθηκε στο έδαφος του σύγχρονου Αφγανιστάν και έγραψε στα περσικά, στα αραβικά και στα τσαγκατάι, τον πρόγονο της σύγχρονης ουζμπεκικής γλώσσας.

Ο Alisher Navoi παίζει ένα έγχορδο όργανο, στο σταθμό Alisher Navoi του μετρό. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Kosmonavtlar (Οι Κοσμοναύτες). Στην αφήγηση του Κρεμλίνου, οι κοσμοναύτες, οι αστροναύτες της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν η κορυφή της σοβιετικής επιστήμης και της προόδου. Αυτός ο σταθμός είναι διακοσμημένος σε κοσμικό μπλε με πορτρέτα των μεσαιωνικών αστρολόγων του Ουζμπεκιστάν και των Σοβιετικών κοσμοναυτών.

Σταθμός μετρό Kosmonovtlar με πορτρέτο του Γιούρι Γκαγκάριν, του πρώτου ανθρώπου στο διάστημα. Φωτογραφία του Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Από τη σοβιετική στη μετασοβιετική εποχή, από το σοσιαλιστικό στο ισλαμικό, το μετρό της Τασκένδης γιορτάζει και τιμά την αξιοσημείωτη ιστορία του Ουζμπεκιστάν. Οι σταθμοί του έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι οποιασδήποτε επίσκεψης στην πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν, ίσως σηματοδοτώντας ότι ο τουρισμός θα είναι το επόμενο κεφάλαιο της μακράς εθνοτικής αφήγησης του Ουζμπεκιστάν.