- Global Voices στα Ελληνικά - https://el.globalvoices.org -

Βραζιλία: “Χέρια που θεραπεύουν, λόγια που γιατρεύουν”

Κατηγορίες: Λατινική Αμερική, Βραζιλία, Θρησκεία, Μέσα των πολιτών, Τέχνες - Πολιτισμός, Τοπικά, Υγεία

[Όλοι οι σύνδεσμοι οδηγούν σε σελίδες στην πορτογαλική γλώσσα, εκτός κι αν αναφέρεται διαφορετικά]

Με τα βότανα, τις χειρονομίες, τις προσευχές και τα παρήγορα λόγια τους, οι “γιατροί του λαού” αποτελούν σημαντικό στοιχείο της λαϊκής κουλτούρας και του θρησκευτικού συγκρητισμού της Βραζιλίας. Οι λαϊκές θεραπεύτριες βρίσκονται σε ολόκληρη τη χώρα, αλλά διαδραματίζουν ειδικό ρόλο σε απομακρυσμένες περιοχές, όπου οι ιατροί είναι σπάνιοι και η αλλοπαθητική ιατρική είναι απρόσιτη.

Σε μια ανάρτηση με τίτλο “Χέρια που θεραπεύουν, λόγια που γιατρεύουν”, ο Ricardo Câmara [1] θυμάται την ιστορία της θεραπείας μέσω της πίστης και τονίζει τη δουλειά των benzedeiras (γυναίκες που προσεύχονται και ευλογούν τους άρρωστους), συνήθως μια δωρεάν και εθελοντική δραστηριότητα, που έχει εξαπλωθεί σε όλη τη Βραζιλία ως εναλλακτική λύση στην παραδοσιακή ιατρική από τον 16ο αιώνα:

Terço e folhas nas mãos, oração na ponta da língua e muita fé em Deus. As benzedeiras e benzedores que surgiram no Brasil com a chegada dos Jesuítas, no século XVI, são figuras presentes na cultura popular até os dias de hoje.
A benzeção, como várias outras práticas religiosas e médicas populares, aflorou-se com intensidade no período Colonial Brasileiro e os fatores que propiciaram o desenvolvimento da prática da benzeção, com certeza, remetem à precariedade da vida material, destacada pela raridade de médicos, de cirurgiões, de produtos farmacêuticos, e ao sincretismo dos povos em geral, que também contribuíram, e muito, para que a prática da benzeção se propagasse ainda mais.

Ροζάρια και φύλλα στο χέρι, προσευχές στα χείλη και μεγάλη πίστη στο Θεό. Οι λαϊκοί θεραπευτές, που εμφανίστηκαν στη Βραζιλία με την άφιξη των Ιησουιτών τον 16ο αιώνα, είναι παρόντες στη λαϊκή κουλτούρα μέχρι σήμερα.

Η ευλογία, όπως και πολλές άλλες δημοφιλείς θρησκευτικές και ιατρικές πρακτικές, εμφανίστηκε με ένταση κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας της Βραζιλίας και οι παράγοντες, που οδηγούν στην ανάπτυξη της πρακτικής, αφορούν φυσικά την ανασφάλεια της υλικής ζωής, που επισημαίνεται από την έλλειψη ιατρών, χειρούργων, φαρμακευτικών προϊόντων και από τον συγκρητισμό του πληθυσμού εν γένει, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στην περαιτέρω διάδοση της πρακτικής αυτής.

Blessing woman Dona Izabel. Photo by Fredox Carvalho, for Agência de Notícias Cavaleiro de Jorge (used with permission). [2]

Η Dona Izabel. Φωτογραφία: Fredox Carvalho για το Agência de Notícias Cavaleiro de Jorge (χρήση με άδεια).

Η εκπαίδευση των λαϊκών θεραπευτριών, ατόμων, τα οποία σύμφωνα με τη Maria Luiza Benitez [3] είναι συνήθως “προορισμένα και γεννημένα με ένα ιδιαίτερο δώρο δύναμης, ταλέντου ή γνώσης”, απαιτεί μεγάλη αφοσίωση:

O estudo do curandeiro difere grandemente dos estudos e práticas da medicina convencional. Não há livros de medicina, nem notas de aprovação. Mas é preciso vencer todos os testes e provações. E é exclusivamente por meio da dor, do sofrimento, da doença e da própria morte que o curador adquire acesso ao universo das realidades extraordinárias. O mundo do além é o terreno onde se pode obter o conhecimento, a experiência, as qualificações e o poder para auxiliar os demais.
O chamado costuma vir em sonhos ou por intermédio de um acidente, doença, injúria sofrida, ameaça de morte eminente, da morte e mesmo morte clínica temporária.

Η μελέτη για να γίνεις θεραπευτής διαφέρει πολύ από τη μελέτη και πρακτική της συμβατικής ιατρικής. Δεν υπάρχουν ιατρικά βιβλία ή βαθμοί, αλλά πρέπει να ξεπεράσεις όλες τις δοκιμασίες. Επιπλέον, μόνο μέσω του πόνου, της ταλαιπωρίας, της ασθένειας και του ίδιου του θανάτου, αποκτά ο θεραπευτής πρόσβαση στον κόσμο της υπερβατικής πραγματικότητας. Ο πέρα κόσμος είναι η γη, όπου μπορείς να αποκτήσεις τη γνώση, την εμπειρία, τις δεξιότητες και τη δύναμη για να βοηθήσεις τους άλλους.
Το κάλεσμα συνήθως έρχεται σε όνειρα ή από ατύχημα, ασθένεια, τραυματισμό, πόνο, απειλή επικείμενου θανάτου, ακόμη και θάνατο και προσωρινό κλινικό θάνατο.
Shaman in a Pataxó indigenous tribe in Bahia. Photo by Flickr user Mario Niveo (CC BY-NC-ND 2.0) [4]

Σαμάνος σε ιθαγενή φυλή Πατασό στην Μπαΐα. Φωτογραφία: Flickr, χρήστης Mario Niveo (CC BY-NC-ND 2.0)

Ο εκπαιδευτικός Glauco Ricciele Ribeiro [5] αποκαλύπτει πώς γίνονται οι γυναίκες λαϊκές θεραπεύτριες:

Benzedeiras senhoras de coração puro, servem ao próximo sem interesses ou cobiça. O dom adquirido por elas são passados de geração a geração. Mas em nosso mundo atual, tal prática cada vez mais desaparece e junto dela a fé popular perde suas características. […]
Mas poucos sabem como uma benzedeira inicia seu “sacerdócio”. Tradicionalmente a Sexta-feira Santa é a única data onde se ordena o Dom de ser Benzedeira a uma mulher de bom coração e sem impedimentos. Esta pessoal deve ajudar através das rezas todo tipo de necessitado sem distinção de classe ou credo.

Οι λαϊκές θεραπεύτριες είναι γυναίκες με καθαρή καρδιά, οι οποίες υπηρετούν άλλους χωρίς συμφέρον ή απληστία. Το δώρο, που αποκτούν, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Αλλά στον κόσμο μας σήμερα, οι πρακτικές αυτές εξαφανίζονται όλο και περισσότερο και, μαζί με αυτές, η λαϊκή πίστη χάνει τα χαρακτηριστικά της. […]
Λίγοι άνθρωποι ξέρουν όμως πώς μια θεραπεύτρια ξεκίνησε τη “θητεία” της. Παραδοσιακά, η Μεγάλη Παρασκευή είναι η μόνη ημέρα, κατά την οποία το δώρο της γιατρειάς δίνεται σε μια γυναίκα με καλή καρδιά και χωρίς εμπόδια. Μέσω κάθε είδους προσευχής, πρέπει να βοηθήσει τους ανθρώπους, που έχουν ανάγκη, χωρίς διάκριση τάξης ή θρησκείας.
The Blessing Culture. Photo from the Etnia Brasil website by Livia Zaruty (CC BY-NC-ND). [6]

Η κουλτούρα του αγιασμού. Photo from the Etnia Brasil website by Livia Zaruty (CC BY-NC-ND).

Η φοιτήτρια δημοσιογραφίας Angélica Weise [7] διαφωνεί ότι η τέχνη των θεραπευτών εξαφανίζεται:

Elas fazem parte da cultura popular. A maioria é de uma generosidade incrível. Por mais antiga que seja a tradição, as benzedeiras se encontram mais vivas do que nunca. Basta ter vocação e força de vontade. Mesmo com a medicina avançada, muitas pessoas recorrem a elas para os diversos tipos de cura. […]
Para encontrá-las não há endereço. Basta perguntar nas ruas que logo alguém conhece ou já ouviu falar delas. Na maioria são velhas e simples. É olhando para o rosto e contando suas rugas que encontramos a idade delas. Quem acredita em benzedeira, jura que elas fazem milagres.

Είναι μέρος της λαϊκής κουλτούρας. Οι περισσότερες είναι απίστευτα γενναιόδωρες. Ανεξάρτητα από το πόσο παλιά είναι η παράδοση, οι λαϊκοί θεραπευτές είναι πιο ζωντανοί από ποτέ. Χρειάζεται μόνο κλήση και θέληση. Ακόμη και με την πρόοδο της ιατρικής, πολλοί άνθρωποι στρέφονται σε λαϊκές θεραπεύτριες για διάφορους τύπους θεραπείας. […]
Για να τις βρείτε, δεν χρειάζεται να έχετε διεύθυνση. Απλά ρωτήστε στους δρόμους και θα βρείτε κάποιον που γνωρίζει ή έχει ακούσει γι’ αυτές. Οι περισσότερες είναι ηλικιωμένες και ταπεινές. Βλέπεις τα πρόσωπα και τις ρυτίδες τους και μαντεύεις την ηλικία τους. Εκείνοι που πιστεύουν στην πνευματική θεραπεία, ορκίζονται ότι προωθούν θαυματουργές θεραπείες.

Οι συμβατικοί γιατροί δεν είναι τόσο πεπεισμένοι για τη θαυματουργή δύναμη της πνευματικής θεραπείας και ανησυχούν για την πρακτική [8], θεωρώντας ότι “η επιστημονική ασφάλεια δεν πρέπει να παραμεριστεί”.

Εν τω μεταξύ, παραδοσιακές θεραπεύτριες δύο πόλεων της πολιτείας Παρανά, Rebouças και São João do Triunfo, είδαν τη δραστηριότητά τους πρόσφατα αναγνωρισμένη από πρωτοποριακούς δημοτικούς νόμους στη Βραζιλία. Αυτό οδήγησε σε ένα εγχείρημα Κοινωνικής Χαρτογράφησης Λαϊκών Θεραπευτών [9], του οποίου η πρωτοφανής νομοθεσία γιορτάστηκε ως νίκη από το τοπικό δίκτυο παραδοσιακών κοινοτήτων και λαών: [10]

Num processo de continua luta e organização social das benzedeiras articuladas no Movimento Aprendizes da Sabedoria (MASA) em 22/02/2012 o Presidente da Câmara Municipal de São João do Triunfo promulgou a lei municipal nº 1.370/11, a qual reconhece a identidade coletiva das benzedeiras de Triunfo, regulariza o livre acesso as plantas medicinais por parte dos detentores de ofícios tradicionais de cura e propõe a construção de política municipal especifica de acolhimento das práticas tradicionais de cura nos sistema formal de saúde.

Μετά από μια διαδικασία συνεχούς αγώνα και κοινωνικής οργάνωσης των λαϊκών θεραπευτών από το MASA, ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου του São João do Triunfo ψήφισε το νόμο αριθ. 1.370 / 11, στις 22 Φεβρουαρίου 2012, νόμο που αναγνωρίζει η συλλογική ταυτότητα των λαϊκών θεραπευτών του Triunfo, ρυθμίζει την ελεύθερη πρόσβαση των φαρμακευτικών φυτών από τους κατόχους παραδοσιακών ιαματικών σκευών και προτείνει την εκπόνηση δημοτικής πολιτικής ειδικά για την εισαγωγή παραδοσιακών θεραπευτικών πρακτικών στο επίσημο σύστημα υγείας.
City ordinance recognises the work of folk healers of Triunfo. Photo by Rede Puxirão de Povos e Comunidades Tradicionais published by Flickr user Cultura Viva (CC BY-SA 2.0). [11]

Το Δημοτικό Διάταγμα αναγνωρίζει το έργο των λαϊκών θεραπευτών του Triunfo. Φωτογραφία από την Rede Puxirão των Παραδοσιακών Λαών και Κοινοτήτων που δημοσιεύτηκε από τον χρήστη Flickr Cultura Viva (CC BY-SA 2.0).

Ανεξάρτητα από το αν οι θεραπείες είναι πραγματικότητα ή αποτέλεσμα placebo, η πράξη θεραπείας με μη παραδοσιακά μέσα θεωρείται άυλη κληρονομιά του βραζιλιάνικου πολιτισμού από το Εθνικό Ινστιτούτο Ιστορικής και Καλλιτεχνικής Κληρονομιάς (IPHAN [12]), το οποίο ανήκει στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Βραζιλίας στο πλαίσιο του Υπουργείου Πολιτισμού.

Εκτός από την πνευματική άνεση, οι λαϊκές γιάτρισσες εμπνέουν καλλιτέχνες, όπως το συγγραφέα Sinval Santos da Silveira [13], που μας λέει την ιστορία και το μυστικό μιας γυναίκας, που ζούσε σε ένα πολύ ταπεινό σπίτι χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα ή τρεχούμενο νερό:

Mulher de idade avançada, magrinha, mal alimentada,
e de um coração cheio de bondade…
Sobre uma pequena mesa, a imagem da Santa, em
quem deposita sua fé e a sua vida.
Benze, em nome da Santinha, curando torcicolo, arca
caida, dor de dente, dor nas costas, dor de olhos, de
garganta, de cabeça, mal olhado, inveja, etc.
Seus pacientes ou clientes, pelo trabalho milagroso,
nada pagam, nada devem.
O prazer de poder ajudar alguém, que lhe procura,
está acima de qualquer outro valor.
Só agora entendo, que o poder de cura daquela mulher,
sempre residiu numa única coisa, que tinha em excesso,
em sua humilde casinha: muito amor…

Γριά, κοκαλιάρα, υποσιτισμένη γυναίκα,
η καρδιά της γεμάτη καλοσύνη …
Σε ένα μικρό τραπέζι, υπάρχει μια εικόνα του Αγίου
στη φροντίδα του οποίου εναποθέτει την πίστη και τη ζωή της.
Ευλογεί, εξ ονόματος του γλυκού Αγίου, πιασμένο λαιμό,
οσφυαλγία, πονόδοντο, πόνο στη μέση, ξηροφθαλμία και λαιμό,
κεφαλαλγία, κακό μάτι, φθόνο, κλπ.
Οι ασθενείς ή οι πελάτες της δεν πληρώνουν τίποτα, τίποτα δε χρωστάνε
για τη θαυματουργή δουλειά.
Η ευχαρίστηση να βοηθά κάποιον που την ψάχνει
είναι πολύτιμη πάνω από οτιδήποτε άλλο.
Μόνο τώρα καταλαβαίνω ότι η θεραπευτική δύναμη αυτής της γυναίκας
βασίστηκε πάντα στο μόνο πράγμα που το ταπεινό της σπίτι
είχε υπερβολικά: πολλή αγάπη …