- Global Voices στα Ελληνικά - https://el.globalvoices.org -

“Françafrique”: Ένας όρος για την αμφισβητούμενη πραγματικότητα των γαλλοαφρικανικών σχέσεων

Κατηγορίες: Υπο-Σαχάρια Αφρική, Ανάπτυξη, Διακυβέρνηση, Διεθνείς Σχέσεις, Ιστορία, Μέσα των πολιτών, Οικονομικά & επιχειρηματικότητα, Πολιτική

Παιδιά από το Μάλι με σημαίες των συμμετεχόντων εθνών στην ημέρα της 27ης Συνόδου Αφρικής-Γαλλίας  που διοργανώθηκε στο Μπανακό του Μάλι, στις 14 Ιανουαρίου 2017. Πηγή: UN Photo/Sylvain Liechti (CC BY-NC-ND 2.0)

Françafrique [1]” είναι ο όρος, που περιγράφει την ιστορική σχέση μεταξύ της Γαλλίας και των πρώην αποικιών της στην υποσαχάρια Αφρική. Όπως οι περισσότερες αποικιακές και μετααποικιακές δομές, ο όρος αυτός σπάνια εμφανιζόταν στην Γαλλία για δεκαετίες, αλλά σήμερα η ιδέα της Françafrique έχει έντονα αμφισβητηθεί και στην Γαλλία και την Αφρική.

Ένα σύμμειγμα, που συνδέει την “Γαλλία” και την γαλλική λέξη για την Αφρική, η πιο παλαιά χρήση της, που χρονολογείται πίσω στο 1955, έχει αποδοθεί στον Πρόεδρο της Ακτής Ελεφαντοστού Félix Houphouët-Boigny [2], ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο για να υπογραμμίσει τις καλές σχέσεις μεταξύ της Γαλλίας και των πρώην αποικιών της. Η ευρύτερη έννοια του όρου [1] περιλαμβάνει τις πολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές, πολιτισμικές και γλωσσολογικές σχέσεις μεταξύ της Γαλλίας και των χωρών, [3] που τέθηκαν υπό την γαλλική ηγεσία [4] ή επιρροή: Μπενίν, Μπουρκίνα Φάσο, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, Τσαντ, Κομόρες, Ακτή Ελεφαντοστού, Τζιμπουτί, Γκαμπόν, Γουινέα, Μαδαγασκάρη, Μάλι, Μαυριτανία, Νίγηρας και Σενεγάλη.

Αυτές οι 21 χώρες κέρδισαν την ανεξαρτησία τους κυρίως κατά το 1960, αλλά η ιδέα της Françafrique συνεχίζει να αμφισβητείται γύρω από τα εξής ερωτήματα: Ποιος οργάνωσε το πλαίσιο αυτών των πολλαπλών σχέσεων; Ποιος επωφελείται και πώς; Ποια είναι τα κίνητρα — φανερά και μη — των εμπλεκόμενων μελών; Ποιο είναι το μέλλον αυτής της σχέσης τον 21ο αιώνα; Είναι ο όρος Françafrique ακόμη σχετικός και απαραίτητος;

Σε έναν μετααποικιακό κόσμο, οι απόψεις για αυτό το θέμα είναι φυσικά αναρίθμητες, αλλά και αντικρουόμενες, διχαστικές και εξελίσσονται ανάλογα την χρονική περίοδο και την γλώσσα. Η διαδικασία κατανόησης, αποτίμησης και επούλωσης του τραύματος της αποικιοκρατίας είναι πράγματι μακρόχρονη και οδυνηρή.

Η εξέλιξη μιας ιδέας

Έπειτα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα κύμα κινημάτων υπέρ της ανεξαρτησίας παρέσυρε τις γαλλικές αποικίες σε Αφρική και Ασία, αναγκάζοντας τελικά την Γαλλία να αναγνωρίσει την νομιμότητα του δικαιώματός τους για αυτοδιάθεση.

Η Γαλλία, ωστόσο, έχοντας πλουτίσει από την εκμετάλλευση των ενεργειακών πηγών και ορυχείων των αποικιών της, χαιρόταν να έχει προνομιακή πρόσβαση σε τέτοιες πηγές. Το Παρίσι ήταν επίσης απασχολημένο με την εικόνα του ως υπερδύναμη και έβλεπε την υποσαχάρια Αφρική ως το pré carré του (“δικός του χώρος”), από τον οποίο προστατεύεται ενάντια στη σοβιετική και αμερικανική επιρροή διατηρώντας στρατιωτικές βάσεις. Ο, τότε πρόεδρος της Γαλλίας Σαρλ ντε Γκωλ [5] είδε μια ευκαιρία να διατηρήσει την επιρροή της χώρας του στην υποσαχάρια Αφρική δημιουργώντας ένα δίκτυο σχέσεων, που θα εξυπηρετούσε τους οικονομικούς, διπλωματικούς, ιδεολογικούς και εγχώριους πολιτικούς στόχους.

Η λεωφόρος του Στρατηγού Σάρλ ντε Γκωλ είναι ο κύριος δρόμος της Πουάντ Νουάρ, στην Δημοκρατία του Κονγκό. Φωτογραφία του David Stanley, 9 Απριλίου 2015. (CC BY 2.0)

Το 1990, λοιπόν, τα αφρικανικά χρήματα χρησιμοποιούνταν επίσης κατά αδιευκρίνιστους γενικά τρόπους για να χρηματοδοτούν τα πολιτικά κόμματα της Γαλλίας, με Αφρικανούς απεσταλμένους [6] να ταξιδεύουν στην Γαλλία με βαλίτσες γεμάτες μετρητά, ανεξάρτητα από το ποιος κέρδισε τις εκλογές, ώστε να ενδυναμώνουν την πίστη και την στήριξη των Γάλλων πολιτικών σε ορισμένους Αφρικανούς αρχηγούς κρατών. Η νομοθεσία χρηματοδότησης γαλλικών πολιτικών κομμάτων τροποποιήθηκε κατά το 1990 αλλά υπάρχουν στοιχεία ότι αυτή η πρακτική συνεχίστηκε [7] και μετά από εκείνη την περίοδο.

Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1990, ωστόσο, η ιδέα της Françafrique άρχισε να αμφισβητείται στην Γαλλία. Σε μια σημαντική έκθεση του 1998 με τίτλο “Françafrique, το μεγαλύτερο σκάνδαλο της Δημοκρατίας” [8], ο Γάλλος συγγραφέας και ακτιβιστής François-Xavier Verschave [9] επεξήγησε τις διαστάσεις αυτού του συνόλου πολιτικών, που παρέμεναν αόρατες για πολύ καιρό. Κατά τον Verschave, ο όρος περιελάμβανε επίσης ένα χιουμοριστικό λογοπαίγνιο: “fric” είναι η λέξη αργκό για τα”μετρητά”.

Ωστόσο, κανένας Γάλλος πρόεδρος δεν αμφισβήτησε την ιδέα της Françafrique δημοσίως μέχρι το 2012, όταν ο Πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ δήλωσε ότι ήταν ώρα να “τελειώσει η ιδέα Françafrique [10]“. Παρόλα ταύτα, η διατήρηση της επιρροής της Γαλλίας, συγκεκριμένα για να αναπτύξει τα συμφέροντα ασφαλείας [11] της, παραμένει προτεραιότητα για τους Γάλλους πολιτικούς μέχρι σήμερα.

Οι απόψεις για την ιδέα Françafrique στην Γαλλία ποικίλουν από νοσταλγία της αποικιακής περιόδου (κυρίως μεταξύ της Δεξιάς), μέχρι απροκάλυπτη κριτική των πολιτικών της που συχνά πυροδοτούνται από έρευνες των μέσων ενημέρωσης, καθώς και από ακαδημαϊκούς, πολίτες, ακτιβιστές ΜΚΟ και αρχηγούς γαλλοαφρικανικών κοινοτήτων. Αυτή η αυξανόμενη απόρριψη της γαλλικής επιρροής αποτελεί επίσης παράδειγμα για το κίνημα προς την αποκατάσταση αφρικανικών έργων τέχνης  [12]και υποστηρίζεται από ακτιβιστές όπως ο Kemi Seba, ένας αμφιλεγόμενος, Παναφρικανός ακτιβιστής από τον Μπενίν, που έγινε το πρόσωπο της ανάπτυξης του αντιγαλλικού συναισθήματος [13] στην Γαλλόφωνη Δυτική Αφρική.

Ο βασικός πυλώνας του όρου Françafrique: το Φράγκο CFA

Φράγκα CFA. Φωτογραφία του Kaysha, 24 Ιανουαρίου 2010. (CC BY-NC-ND 2.0)

Ένα από τα βασικά στοιχεία της γαλλικής πολιτικής στην υποσαχάρια Αφρική ήταν η δημιουργία, το 1945, του φράγκου CFA [14] (franc de la Communauté Financière Africaine, ή “φράγκο της Αφρικανικής Οικονομικής Κοινότητας”), το οποίο έγινε το νόμισμα των γαλλικών αποικιών της υποσαχάριας Αφρικής. 

Το φράγκο CFA προσδέθηκε στο γαλλικό φράγκο και αργότερα στο ευρώ. Δυο διαφορετικά νομίσματα δημιουργήθηκαν: το Φράγκο Κεντρικής Αφρικής [15], για το Καμερούν, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το Τσαντ, την Δημοκρατία του Κονγκό, την Ισημερινή Γουινέα και την Γκαμπόν, και το Φράγκο Δυτικής Αφρικής [16], για το Μπενίν, την Μπουρκίνα Φάσο, την Ακτή Ελεφαντοστού, την Γουινέα-Μπισάου, το Μάλι, τον Νίγηρα, την Σενεγάλη και το Τόγκο. Πρακτικά όμως, και τα δύο νομίσματα ήταν ισότιμα και ανταλλάξιμα. 

Το Παρίσι έδωσε εντολή οι αφρικανικές κεντρικές τράπεζες να διατηρούν περίπου 50 με 65% των συναλλαγματικών αποθεμάτων τους [17] στην κεντρική τράπεζα της Γαλλίας για να διασφαλίσουν την μετατρεψιμότητα του CFA με σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία.

Στις 22 Δεκεμβρίου 2019, η Γαλλία και οχτώ δυτικοαφρικανικές κυβερνήσεις ανακοίνωσαν ότι θα αντικαθιστούσαν το φράγκο CFA με ένα νέο νόμισμα, ακόμη προσδεδεμένο στο ευρώ, που θα ονομαζόταν Eco [18]. Η ανακοίνωση δημιούργησε προβλήματα, καθώς το Eco είχε ανακοινωθεί για πρώτη φορά από έξι κράτη-μέλη μιας από τις μεγαλύτερες οικονομικές ενώσεις στην Αφρική, της Δυτικοαφρικανικής Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης [19] (ECOWAS). Ο απώτερος σκοπός είναι να υπάρχει ένα κοινό νόμισμα για το μεγαλύτερο μέρος της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής, όπως εξηγεί [20] ο οικονομολόγος Martial Ze Belinga από το Καμερούν:

Κατά κάποιο τρόπο, τώρα έχουμε δύο Eco. Ένα για το οποίο ψήφισαν 15 αφρικανικές χώρες και του οποίου το όνομα είχε ήδη αποφασιστεί από το 2003. Και σήμερα υπάρχει ένα νέο Eco, το οποίο διάλεξαν η Γαλλία και η Δυτικοαφρικανική Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ECOWAS) — ανεξαρτήτων των άλλων. Αυτό φαίνεται απίστευτο. Ένας θα μπορούσε τουλάχιστον να τους περιμένει για την έγκρισή τους. 

Αποτίμηση του ρόλου του φράγκου CFA

Η ανακοίνωση του τέλους του φράγκου CFA έχει πυροδοτήσει τη συζήτηση για την κληρονομιά της γαλλικής αποικιοκρατίας. Το βασικό ερώτημα είναι αν το φράγκο CFA επωφελήθηκε από την ανάπτυξη των δυτικών και κεντρικών αφρικανικών οικονομιών ή αν επέτρεψε στην πραγματικότητα στην Γαλλία να χειραγωγεί τοπικές οικονομίες και πολιτικά συστήματα και να υπονομεύει την ανάπτυξη αυτής της περιοχής.

Υποστηρικτές της πολιτικής τους φράγκου CFA στηρίζουν ότι το σύστημα επέτρεψε τον σχετικά χαμηλό πληθωρισμό και την οικονομική σταθερότητα [21] κι ότι τα χρήματα που κατατέθηκαν στην Γαλλική κεντρική τράπεζα προκάλεσαν συμφέρον το οποίο μεταβιβάστηκε στις αφρικανικές κυβερνήσεις. Οποιαδήποτε χώρα θα μπορούσε να αφήσει την ζώνη του φράγκου CFA προσωρινά, όπως έκανε το Μάλι [22] από το 1962 ως το 1984, ή οριστικά όπως η Γουινέα, η Μαυριτανία και η Μαδαγασκάρη. Υποστηρικτές επίσης δηλώνουν ότι ενώ το φράγκο CFA ίσως εκδοθεί στην Γαλλία, άλλα νομίσματα Αφρικανικών εθνών εκδίδονται σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γερμανία. 

Ο Νιγηριανός δημοσιογράφος David Hundeyin προειδοποιεί [23] ότι η συζήτηση γύρω από το φράγκο CFA συχνά λεηλατείται από δημοφιλείς ηγέτες:

Ένα μάλλον ανώφελο αποτέλεσμα του πλαισίου γύρω από τη συζήτηση για το CFA είναι ότι η Γαλλία χαρακτηρίζεται ως η πεμπτουσία της αποικιακής δύναμης που στηρίζεται στην αυτοκρατορίας της με κάθε τρόπο, γεγονός που ταιριάζει απόλυτα με την λογική ότι το Φράγκο CFA είναι ένα εργαλείο για την Γαλλική νέο-αποικιακή υποταγή κατά το 21ο αιώνα. Στην πραγματικότητα, η Γαλλία είναι αξιοσημείωτα διαφορετική χώρα από την Γαλλία στα μέσα του 20ού αιώνα.

Από την άλλη πλευρά, οι κριτικοί της πολιτικής του φράγκου CFA, την επικρίνουν ως μια μορφή κρυφής οικονομικής αποικιοκρατίας ενώ μερικοί χρησιμοποιούν την φράση “φόρος γαλλικής αποικιακής εποχής” για να περιγράψουν την υποχρεωτική κατάθεση των οικονομικών αποθεμάτων στην Κεντρική Τράπεζα Γαλλίας, τα οποία το 2015 ανέρχονται σε 14 δισεκατομμύρια ευρώ. [24] 

Είναι αληθές ότι, για χρόνια, το Παρίσι απαιτούσε να υπάρχουν εκπρόσωποι πολλών αφρικανικών κεντρικών τραπεζών στα συμβούλια, εγείροντας εύλογες ανησυχίες για την ανεξαρτησία της διαδικασίας λήψεως αποφάσεων. Σημειώθηκε [24] επίσης από τον Σενεγαλέζο οικονομολόγο Demba Moussa Dembele [25] το γεγονός ότι, υπό το σύστημα αυτό, “αφρικανικές χώρες στερούνται της ρευστότητάς τους.” Ο Dembele επισημαίνει ότι το σύστημα της μετατρεψιμότητας έχει επιτρέψει την μεταφορά τεράστιων ποσών Αφρικανικού κεφαλαίου στην Γαλλία ανά περιόδους κρίσεως. Συνολικά, καταλήγει λέγοντας ότι το θέμα αφορά την κυριαρχία, ήτοι κάθε χώρα θα έπρεπε να έχει πλήρη έλεγχο του δικού της νομίσματος. 

Για τον οικονομολόγο Kako Nubukpo από το Τόγκο, το βασικό θέμα [26] είναι ότι οι οικονομικές πολιτικές συνεχίζουν να επιβάλλονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και αντανακλούν ένα μοντέλο ευρωπαϊκής ανάπτυξης, που μικρή σχέση έχει με τις αφρικανικές οικονομίες:

Je ne pense pas que nos pays puissent se développer en pratiquant la politique monétaire de l’Allemagne. Or la situation est bien celle-là. Notre arrimage à l’euro nous contraint à pratiquer la politique monétaire d’un pays fort dans des économies faibles. Cela revient à taxer les exportations et à subventionner les importations.

Δεν νομίζω ότι οι χώρες μας μπορούν να αναπτυχθούν εφαρμόζοντας τις νομισματικές πολιτικές της Γερμανίας. Ωστόσο, αυτή είναι η κατάσταση. Με την πρόσδεση μας στο ευρώ, επιβάλουμε την νομισματική πολιτική μιας ισχυρής χώρας σε μια αδύναμη. Αυτό ισοδυναμεί με φορολογία των εξαγωγών και επιδότηση των εισαγωγών.

Συμμεριζόμενος της ανησυχίες του Dembele, ο Nubukpo δηλώνει [26] επίσης ότι: 

Puisque il n’y a pas de limites à la convertibilité, les élites locales ont tout loisir de placer leur argent sur un compte étranger ou d’acheter un appartement parisien. C’est le point central. Nous avons des élites rentières qui n’ont pas intérêt à faire évoluer ce système. En Guinée équatoriale, la moitié du PIB est transféré à l’étranger pour rémunérer la propriété du capital. C’est considérable.

Εφόσον δεν υπάρχει όριο στην μετατρεψιμότητα, οι πλούσιοι της περιοχής μπορούν να βάλουν τα χρήματά τους σε έναν υπεράκτιο λογαριασμό ή να αγοράσουν ένα διαμέρισμα στο Παρίσι. Αυτό είναι το κεντρικό θέμα. Υπάρχουν πλούσιοι, που βιοπορίζονται από το εισόδημα των ιδιοκτησιών τους και δεν ενδιαφέρονται να αλλάξουν το σύστημα. Στην Ισημερινή Γουινέα, το μισό ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) μεταβιβάζεται στο εξωτερικό για να στηρίξουν την αγορά ιδιοκτησίας. Αυτό είναι αρκετά σημαντικό.

Ο Σενεγαλέζος οικονομολόγος Ndongo Samba Sylla συγκρίνει [27] με τις πρώην βορειοαφρικανικές αποικίες της Γαλλίας, επισημαίνοντας ότι:

“Το φράγκο CFA χαρακτηρίζεται ως αξιόπιστο και σταθερό νόμισμα, μια σημαντική αξία δεδομένης της εμπειρίας των περισσότερων Αφρικανικών εθνών που εκδίδουν νόμισμα. Ωστόσο, αυτό το αντεπιχείρημα δεν στέκει: η εμπειρία δείχνει ότι κράτη όπως το Μαρόκο, η Τυνησία και η Αλγερία, τα οποία μετά την ανεξαρτησία τους αποσύρθηκαν από την ζώνη φράγκου και έκοψαν δικό τους νόμισμα, είναι πιο ισχυρά οικονομικά από κάθε χρήστη του φράγκου CFA”.

Πέρα από τα οικονομικά επιχειρήματα, το θέμα αφορά επίσης μια δημόσια συζήτηση για το αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας—ή έλλειψη αυτού. Όπως παρατηρεί [8] ο Σενεγαλέζος συγγραφέας και δημοσιογράφος, Boubacar Boris Diop [28]:

“Για να είμαι ειλικρινής, η σεμνή σιωπή των πνευματικών Γαλλόφωνων Αφρικανών είναι ο κύριος λόγος που η γαλλική κοινή γνώμη πιστεύει ότι δεν υπάρχει τίποτα κακό με τον όρο Françafrique.”