Σύγχρονη χαρακτική στυλ λουμπόκ από τον Alejandro Barreto, παρουσιάζοντας τη Ρωσία και το Μεξικό. Η φωτογραφία χρησιμοποιείται με άδεια.

Στα τέλη του 17ου αιώνα στη Ρωσία, τα σπίτια και οι ταβέρνες ήταν συχνά διακοσμημένα με μια μοναδική μορφή τέχνης: το λουμπόκ (ή λούμπκι στον πληθυντικό) ήταν φτηνές εκτυπώσεις ξυλογραφίας, που πωλούνταν ευρέως στις αγορές, οι οποίες συχνά απεικονίζουν σκηνές καθημερινής ζωής, και κατά εκπληκτικό τρόπο, καθώς δεν ήταν και πολύ ανεκτό εκείνη την εποχή, σάτιρα θρησκευτικών και κρατικών προσωπικοτήτων κατά καιρούς.

Τελικά, το λουμπόκ έγινε τόσο δημοφιλές, ώστε ακόμη και η μοναρχία άρχισε να παράγει τα δικά της πατριωτικά κομμάτια τον 19ο αιώνα. Αυτή όμως η μορφή τέχνης έπεσε σε λήθη μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων του 1917 και τώρα είναι πλέον γνωστή στους ακαδημαϊκούς κύκλους ή σε αφανείς υποκουλτούρες στη Ρωσία.

Ταξιδεύουμε έναν αιώνα αργότερα. Το λουμπόκ εμφανίζεται στην άλλη άκρη του κόσμου στο στούντιο του Μεξικανού χαράκτη Alejandro Barreto, ο οποίος ανακάλυψε την παράδοση, καθώς μάθαινε ρωσικά. Γοητεύτηκε από αυτό και αποφάσισε να παράγει τα δικά του λούμπκι, που απεικονίζουν παραδοσιακές εικόνες της πατρίδας του, του Μεξικού.

Μιλήσαμε για το καλλιτεχνικό και διαπολιτισμικό ταξίδι του. Η συνέντευξη έχει συντμηθεί.

Filip Noubel: Το ρωσικό λουμπόκ είναι μέρος μιας πολύ ενδιαφέρουσας αλλά ελάχιστα γνωστής κουλτούρας, ακόμη και στη Ρωσία. Πώς έμαθες γι’ αυτή;

Alejandro Barreto: Fue durante mi proceso de aprendizaje del idioma ruso hace unos 10 años, en algún libro pude apreciar el grabado lubok referente al Gato De Kazán y me enamoré a primera vista ya que fue mi primer contacto como grabador con una de estas piezas. Fue curioso darme cuenta cuando viví en Rusia, que la gente común casi no conoce esta manifestación artística pese a que es un testigo antropológico vivo de su historia. Los niños los ven en los libros de escuela, pero en realidad no saben que estas imágenes son lubok, ni cómo se hacen. Mi motivación principal para aprender ruso fue lo exoticidad del lenguaje comparado con el español que es mi lengua natal y la fascinación que me produjeron las caricaturas soviéticas de la casa fílmica Soyuzmultfilm.

Alejandro Barreto: Συνέβη, όταν μάθαινα ρώσικα πριν από περίπου 10 χρόνια. Βρήκα ένα χαρακτικό λουμπόκ σε κάποιο βιβλίο, αναφερόμενο στην [εικόνα] της Γάτας από το Καζάν [Η γάτα από το Καζάν, μια πόλη στη Ρωσία, είναι μία από τις πιο εμβληματικές εικόνες του λουμπόκ]. Από την πρώτη στιγμή το ερωτεύτηκα, γιατί αυτή ήταν η πρώτη μου επαφή, ως χαράκτης, με ένα από αυτά τα λουμπόκ. Ήταν περίεργο, όταν συνειδητοποίησα, όταν ζούσα στη Ρωσία, ότι οι απλοί Ρώσοι μετά βίας γνώριζαν αυτή την καλλιτεχνική παράδοση, παρόλο που το λουμπόκ είναι ένας ζωντανός ανθρωπολογικός μάρτυρας της ιστορίας τους. Τα παιδιά τα βλέπουν στα σχολικά εγχειρίδια, αλλά δεν γνωρίζουν ότι αυτές οι εικόνες είναι λουμπόκ και πώς γίνονται. Το κύριο κίνητρό μου για την εκμάθηση της ρωσικής ήταν ότι είναι μια εξωτική γλώσσα σε σύγκριση με την ισπανική, η οποία είναι η μητρική μου. Είχα επίσης κόλλημα με τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια από τα στούντιο Soyuzmultfilm.

Η γάτα του Καζάν, Кот Казанский στα ρώσικα, είναι μια από τις πιο εμβληματικές εικόνες της παράδοσης του λουμπόκ, που πιστεύεται ότι χρονολογείται από το 18ο αιώνα. Ορισμένοι ιστορικοί την περιγράφουν ως πιθανή καρικατούρα του Αυτοκράτορα Πέτρου του Μεγάλου. Wikimedia commons CC-BY 3.0

FN: Το λουμπόκ συχνά χαρακτηρίζεται ως ο ρωσικός πρόγονος της σάτιρας, των κόμικς και της κοινωνικής κριτικής. Συμφωνείς;

AB El Lubok es un documento histórico en sí mismo, consigo viene una cantidad fabulosa de información, valiosa en todos los aspectos de las épocas donde tuvo su auge (Siglo XVIII-XIX) hay algunos estilos de vida rurales, los cuales hoy en día que se conocen gracias a estos grabados, canciones, anecdotarios, leyendas, chismes. Lubok era un medio de comunicación impreso y humorístico que podía abordar cualquier tema, tal y como lo hicieran las gacetas europeas o el mismo periódico actualmente. Siempre he pensado que el bajo precio, el humor y la manera colorida de pintarlos fueron aquello que enganchaba al espectador a comprar los impresos incluso para decorar las puertas o paredes de su casas.

AB: Το λουμπόκ είναι το ίδιο ένα ιστορικό ντοκουμέντο, καθώς παρέχει έναν απίστευτο όγκο πληροφοριών, ανεκτίμητων για κάθε κομμάτι του 18ου και 19ου αιώνα, οπότε και άκμαζε. Παρέχει πληροφορίες για τον τρόπο, με τον οποίο ζούσαν οι άνθρωποι στις αγροτικές περιοχές, που είναι γνωστός σήμερα χάρη σε αυτά τα χαρακτικά, τα τραγούδια, τα ανέκδοτα, τους θρύλους, το κουτσομπολιό [πολλά λούμπκι έχουν, εκτός από εικόνες, και κείμενο ενσωματωμένο στο κάδρο τους]. Το λουμπόκ ήταν ένα έντυπο μέσο επικοινωνίας γεμάτο χιούμορ, που εξέταζε κάθε ζήτημα, όπως έκαναν οι ευρωπαϊκές γαζέτες τότε και οι εφημερίδες σήμερα. Πάντα πίστευα ότι η χαμηλή τιμή, το χιούμορ και η πολυχρωμία τραβούσε το κοινό. Ο κόσμος αγόραζε τα αντίτυπα και διακοσμούσε με αυτά ακόμα και τις πόρτες και τους τοίχους των σπιτιών τους.

Ο Alejandro Barreto δουλεύει ένα λουμπόκ. Η φωτογραφία χρησιμοποιείται με άδεια.

FN: Πώς χρησιμοποιείς το ρωσικό λουμπόκ στη τέχνη σου και τη διαδικασία συλλογής; Πώς μοιράζεσαι το πάθος σου στο Μεξικό και διαδικτυακά;

AB: Para mí el lubok ruso es una gran fuente de inspiración y objeto de estudio. Para poder compenetrarme y adaptarlo a la cultura mexicana, en mi país hice una tesis doctoral que explicaba la historia y formalidades de este arte en comparación con la gráfica popular del taller TGP, Manuel Manilla y José Guadalupe Posada de principios del siglo XX en México y con los cuales comparten muchos géneros de estampa narrativa y humorística. Siento que fue el mejor ejemplo para poder dar a conocer a los mexicanos lo que es y representa un lubok en Rusia. Mi trabajo llevó un proceso donde tuve que apropiarme las herramientas y estilo burdo de lubok para crear estampas que hablaran de la cultura popular y la historia de México. A esa serie le llamé lubokus.ru.mx, logré realizar un acervo amplio de piezas relacionadas a este tema México-Rusia, para poder ser presentadas en exposiciones en varias partes del México, Rusia y el extranjero, tan solo el año pasado se presentó en Bulgaria y en Polonia.

Για μένα, το ρωσικό λουμπόκ είναι μια μεγάλη πηγή έμπνευσης και αντικείμενο μελέτης. Για να μπορέσω να το κατανοήσω και να το προσαρμόσω στη μεξικανική κουλτούρα, έκανα τη διδακτορική μου διατριβή στο Μεξικό για την ιστορία και τους κανόνες της τέχνης αυτής συγκριτικά με τη δημοφιλή εικονογραφία του Taller de Gráfica Popular [αριστερής καλλιτεχνικής συλλογικότητας, που ιδρύθηκε στο Μεξικό το 1937] με ανθρώπους όπως ο  Manuel Manilla και ο José Guadalupe Posada. Οι δημοφιλείς μεξικανικές εικόνες μοιράζονταν με το λουμπόκ το ίδιο είδος ιστοριών και χιουμοριστικών εκτυπώσεων. Ένιωσα πως ήταν το καλύτερο παράδειγμα να βοηθήσω τους Μεξικανούς να καταλάβουν τι είναι ένα λουμπόκ και τι αντιπροσωπεύει στη Ρωσία. Το έργο μου οδήγησε σε μια διαδικασία, όπου έπρεπε να οικειοποιηθώ τα εργαλεία και το τραχύ ύφος του λουμπόκ για να δημιουργήσω έργα, που θα μιλούσαν για τη λαϊκή κουλτούρα του Μεξικού και την ιστορία του. Ονόμασα τη συλλογή lubokus.ru.mx και κατάφερα να συγκεντρώσω μια μεγάλη συλλογή έργων σχετικά με αυτή τη μεξικανο-ρωσική θεματολογία. Τα παρουσίασα σε εκθέσεις σε διάφορα μέρη του Μεξικού, της Ρωσίας και στο εξωτερικό. Το 2019, έκανα εκθέσεις στη Βουλγαρία και την Πολωνία. 

Λουμπόκ με τίτλο “Melquiades Herrera rumbo a la academia de San Carlos” (Ο Melquiades Herrera στο δρόμο για την Ακαδημία Σαν Κάρλος). Εικόνα: Alejandro Barreto, χρησιμοποιείται με άδεια.

FN: Πώς σχετίζεται το λουμπόκ με άλλες μορφές ποπ αρτ, που συλλέγεις;

AB Sin lugar a dudas lubok es el antecesor de los comics rusos, creo que es muy importante el papel que juegan con las historietas y también como antecedente del cartel soviético. Encontré parecidos muy interesantes a nivel formal e histórico con grabados populares de otras culturas como en el nordeste brasileño con la literatura de “Cordel” la cual involucra rimas con narrativas de carácter popular con grabados y se venden a bajos costos. Tuve mi propia oportunidad de hacer mis cordeles lubok alrededor un tema muy mexicano: “Lucha Libre”. También he visto otras manifestaciones que gozan de muchas similitudes con lubok como los pergaminos de patua en Bengala, India y luboks que he visto de otros países eslavos como Bielorusia, Ucrania y Kazajos. 

AB: Το λουμπόκ είναι, αναμφίβολα, ο πρόγονος των ρωσικών κόμικς. Πιστεύω ότι διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη των σύγχρονων ρωσικών κόμικς και είναι επίσης ο προκάτοχος των σοβιετικών αφισών προπαγάνδας. Ανακάλυψα πολύ ενδιαφέρουσες ομοιότητες με λαϊκά χαρακτικά άλλων πολιτισμών όσον αφορά τη μορφή και την ιστορία τους, όπως τη λογοτεχνία κορδέλ της βορειανατολικής Βραζιλίας, με ρίμες και λαϊκές ιστορίες σε χαμηλό αντίτιμο. Είχα την ευκαιρία να κάνω την τέχνη μου στο λουμπόκ με ένα πολύ μεξικάνικο κυρίαρχο θέμα, το Lucha Libre [πάλη]. Έχω δει επίσης άλλες καλλιτεχνικές μορφές, που μοιράζονται πολλές ομοιότητες με το λουμπόκ, όπως οι πάπυροι Πάτουα από τη Βεγγάλη και την Ινδία ή τα λούμπκι που έχω δει από άλλες μετασοβιετικές χώρες όπως η Λευκορωσία, η Ουκρανία και το Καζακστάν.

Lubok titled El Monstruo Metálico de Kazajistán (The metallic monster of Kazakhstan). By Alejandro Barreto, used with permission.

FN: Τι σου αρέσει περισσότερο στην τέχνη του λουμπόκ;

AB: Desde que estudio el tema lubok soy un fanático, he realizado mis grabados inspirado en ellos, pero también en mi viaje a Rusia pude obtener algunos impresos originales lubok de varios temas, desde grabados de la biblia ilustrada por Vasily  Koren (La primera en ruso de 1692 y con la cual llegó la técnica del grabado en madera a ese territorio como antecedente del lubok popular) hasta impresos sobre anecdotarios, hechos insólitos y relatos políticos satíricos.

Yo amo la estética de la representación de las figuras. Me doy cuenta de la ingenuidad del pueblo ruso de aquellas épocas, ante hechos extraordinarios, aquellos impresos eran interpretados de una manera muy pura, es decir se hablaban de animales exóticos o de monstruos sin tener una referencia real o fotografía y las representaciones al ser hechas a base de relatos, los hacían unos personajes maravillosos emanados del mundo Naïf.

AB: Είμαι λάτρης, από τότε που άρχισα να μελετώ το λουμπόκ και έχω κάνει και έργα δικά μου εμπνευσμένα από αυτό. Κατά την επίσκεψή μου στη Ρωσία, κατάφερα να αποκτήσω μερικά αυθεντικά λούμπκι, που απεικονίζουν διάφορα θέματα, μεταξύ των οποίων χαρακτικά από τη Βίβλο διά χειρός Vasily Koren (η πρώτη Βίβλος τυπωμένη στα ρωσικά το 1692, που εισήγαγε την τεχνική της ξυλογραφίας, που προηγήθηκε της τεχνικής του λουμπόκ), αλλά και ανέκδοτα, ασυνήθιστα γεγονότα και σατιρικές πολιτικές ιστορίες.

Λατρεύω την αισθητική των φυσιογνωμιών που απεικονίζονται στο λουμπόκ. Συνειδητοποιώ την ιδιοφυΐα του ρωσικού λαού της εποχής. Αυτά τα έργα ερμηνεύτηκαν με έναν πολύ αγνό τρόπο σε σχέση με εντυπωσιακά γεγονότα, δηλαδή απεικόνιζαν ας πούμε εξωτικά ζώα ή τέρατα χωρίς πραγματική αναφορά ή φωτογραφία. Οι απεικονίσεις βασίζονταν σε ιστορίες και συνιστούσαν υπέροχους χαρακτήρες, προερχόμενοι από μια τέχνη ναΐφ.

Λουμπόκ με τίτλο “Cantinflas Rumbo al teatro de los insurgentes” (Ο Cantinflas Rumbo στο Αντιστασιακό Θέατρο. Ήταν διάσημος λαϊκός κωμικός των αρχών του 20ού αιώνα). Από τον Alejandro Barreto, χρησιμοποιείται με άδεια.

FN: Μπορεί να συσχετιστεί το λουμπόκ με κάποια φόρμα μεξικανικής κουλτούρας, τέχνης ή χιούμορ;

AB Como decía anteriormente, en México hubo un periodo muy importante del grabado mexicano con la construcción de nuestra nación a finales del siglo XIX y principios de siglo XX, donde la restructuración del país estaba gestionándose, la cultura mexicana comenzaba a notar sus primero atisbos como nación moderna. Había mucho castigo por parte del gobierno y la clase poderosa, eso gestionaba ciertas condiciones para el grabado se convirtiera también en una arma de protesta, al ser accesible, hablar por el pueblo, levantar la voz de la crítica y el humor. Una nación saludable para mi forma de ver debe tener sentido del humor y debe ser crítica y tanto lubok como nuestro grabado mexicano comparten ese capítulo en sus respectivas historias. 

AB: Όπως είπα και πριν, στο Μεξικό υπήρχε μια πολύ σημαντική περίοδος μεξικανικών χαρακτικών, που συνέπεσε με την οικοδόμηση του έθνους μας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η χώρα μας ανοικοδομούνταν. Τον καιρό εκείνο, η μεξικανική κουλτούρα άρχισε να βιώνει τα πρώτα δείγματα μοντερνισμού. Η κυβέρνηση και οι ισχυρές τάξεις ήταν πολύ καταπιεστικές και η καταπίεση αυτή ζύμωσε τις συνθήκες, ώστε τα χαρακτικά αυτά να γίνουν κι αυτά ένα όπλο διαμαρτυρίας. Ήταν εύκολα διαθέσιμα, μιλούσαν εκ μέρους του λαού, ύψωναν μια φωνή κριτικής και χιούμορ. Κατά την άποψή μου, ένα υγιές έθνος πρέπει να έχει αίσθηση του χιούμορ και να ασκεί αυτοκριτική. Και το λουμπόκ και τα δικά μας μεξικανικά χαρακτικά μοιράζονται το κεφάλαιο αυτό στις αντίστοιχες ιστορίες τους.

Περισσότερα δείγματα από την τέχνη του Barreto μπορείτε να δείτε στο λογαριασμό του στο Instagram.