Meme που κυκλοφορεί στην κινεζική πλατφόρμα μέσων κοινωνικής δικτύωσης, WeChat. Από άγνωστο συντάκτη. Η εικόνα είναι ένα πορτρέτο του σοβιετικού συγγραφέα και αντιφρονούντα Αλεξάντρ Σολζενίτσιν και ένα από τα αποσπάσματα του μεταφρασμένα στα κινέζικα: “Εμείς ξέρουμε ότι αυτοί ψεύδονται, αυτοί επίσης ξέρουν ότι ψεύδονται, ξέρουν ότι εμείς ξέρουμε πως ψεύδονται, γνωρίζουμε επίσης ότι αυτοί ξέρουν ότι εμείς το γνωρίζουμε κι όμως συνεχίζουν να ψεύδονται.”
Τι θα μπορούσε ενδεχομένως να συνδέσει την κινεζική πόλη Γουχάν με το Τσερνόμπιλ [1], την τοποθεσία μιας από τις χειρότερες πυρηνικές καταστροφές στην ιστορία; Με την πρώτη ματιά, όχι πολλά, εκτός από το ότι ο όρος 切尔诺贝利 (η μεταγραφή του Τσερνόμπιλ σε απλοποιημένα κινέζικα) έχει εκτοξευτεί σε συχνότητα στα κινεζικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όταν συζητείται το ξέσπασμα του COVID-19, της γρίπης, που προκλήθηκε από τον κορωνοϊό, που εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Γουχάν. Καθώς η δημόσια οργή αυξάνεται, το Τσερνόμπιλ έχει γίνει κωδική λέξη για να συζητηθεί ένα εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα: το πολιτικό μέλλον του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας (ΚΚΚ).
Το Τσερνόμπιλ και το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης
Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε επισήμως [2] τον Δεκέμβριο του 1991. Η κατάρρευσή της οφειλόταν σε έναν συνδυασμό οικονομικών, στρατιωτικών και εθνοτικών παραγόντων, καθώς και σε ένα ιδεολογικό άνοιγμα υπό τη μορφή της Γκλάσνοστ [3] (“Διαφάνεια”), που ξεκίνησε το 1986.
Στη δέσμευση για μεγαλύτερη διαφάνεια στην ΕΣΣΔ ηγήθηκε ο τότε σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ [4], ο οποίος πίστευε ότι οι μεταρρυθμίσεις ήταν αναπόφευκτες. Ένας από τους πολλούς επιταχυντές της Γκλάσνοστ αναγνωρίζεται από τους ιστορικούς [5] ότι υπήρξε η πυρηνική καταστροφή του Απριλίου 1986, που συνέβη στο Τσερνόμπιλ:
Λίγοι Δυτικοί ήταν πεπεισμένοι ότι οι μεταρρυθμίσεις του νέου ηγέτη θα ήταν σοβαρές το 1985 και το 1986. Ωστόσο, το 1987, το έτος που ακολούθησε το Τσερνόμπιλ, η Γκλάσνοστ είχε καταλάβει τη σοβιετική κοινωνία, με μια ξαφνική κυριαρχία ειλικρίνειας στον Τύπο και στο δημόσιο φόρουμ. Η οργή για την καταστροφή άρχισε να εξαπλώνεται ακόμη και μεταξύ και πιστών πολιτών, που δεν αμφισβήτησαν ποτέ το αλάθητο της κυβέρνησής τους.
Καθώς ο Γκορμπατσόφ απέκτησε επιρροή, ήταν σε θέση να μεταρρυθμίσει την κομουνιστική κυριαρχία, σε σημείο που το κόμμα εκτοπίστηκε μετά από 74 χρόνια στην εξουσία. Την επίσκεψή του στο Πεκίνο τον Μάιο του 1989 [6] την θυμούνται καλά στην Κίνα οι διανοούμενοι και οι επικριτές του ΚΚΚ. Αυτό συνέβη λιγότερο από τρεις εβδομάδες, πριν από τη σφαγή της 4ης Ιουνίου στην Τιεν Αν Μεν [7] και απεικόνισε την έντονη αντίθεση μεταξύ του αναμορφωτικού κομμουνισμού στη Σοβιετική Ένωση και του συντηρητικού κομμουνισμού στην Κίνα.
Η τέχνη της έμμεσης κριτικής
Σε μια χώρα, όπου η ελευθερία της έκφρασης σε δημόσιους χώρους έχει συρρικνωθεί όλο και περισσότερο [8], η χρήση κωδικοποιημένων μηνυμάτων για σχολιασμό πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων είναι θέμα επαγγελματικής και προσωπικής επιβίωσης. Έχει γίνει δεύτερη φύση για εκείνους, που τολμούν να επικρίνουν ή να διαφωνήσουν με κυβερνητικές πολιτικές και δηλώσεις, είτε είναι δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί, ακτιβιστές, γιατροί ή απλοί πολίτες.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που συνέβη με την ταινία Avatar [9] χολιγουντιανής παραγωγής, όταν προβλήθηκε στην Κίνα το 2010. Η ταινία έγινε τόσο δημοφιλής, που η κινεζική κυβέρνηση περιόρισε την προβολή της [10]. Αλλά ο λόγος ήταν όχι μόνο ότι προκάλεσε ήττα στην εγχώρια παραγωγή, αλλά και επειδή οι Κινέζοι θεατές έδωσαν στο Avatar μια πολιτικά φορτισμένη ερμηνεία, όπως εξηγεί [11] το άρθρο αυτό:
Για πολλούς Κινέζους bloggers, το Avatar είναι αναμφισβήτητα ένας μύθος για τους ασυνείδητους αξιωματούχους της αστυνομίας, γνωστούς ως chengguan [12], που εκδιώκουν με εξαναγκασμό τους κατοίκους στο όνομα της τοπικής ανάπτυξης.
Αρκετές ιστορίες, όλες συμπεριλαμβάνουν τον όρο 切尔诺贝利 (Τσερνομπίλ).
Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα της μηδενικής ανοχής της κινεζικής κυβέρνησης στην κριτική μπορεί να φανεί στη μοίρα του Δόκτωρ Li Wenliang [13]. Τον Δεκέμβριο του 2019, προτού ο κόσμος μάθει για τον νέο κορωνοϊό, ο νεαρός γιατρός μοιράστηκε τις παρατηρήσεις του σχετικά με μια σειρά μυστηριωδών μολύνσεων μεταξύ των ασθενών της Γουχάν σε μια μικρή διαδικτυακή συνομιλία, για την οποία ανακρίθηκε στη συνέχεια από την αστυνομία. Τελικά κόλλησε τον ιό και πέθανε από τη μόλυνση στις 6 Φεβρουαρίου 2020.
Για όσους είναι εξοικειωμένοι με τον κινεζικό διαδικτυακό χώρο, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Κινέζοι netizens υιοθέτησαν ακόμη μια ξένη αναφορά για να εκφράσουν την οργή τους και την απογοήτευσή τους για τη συνολική ηθική αποτυχία του ΚΚΚ και κορυφαίων κινεζικών αξιωματούχων μετά την επιδημία του COVID-19 .
Μπορεί να υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους το Τσερνόμπιλ έχει γίνει το τελευταίο σύμβολο: η μίνι σειρά της HBO Τσερνόμπιλ [14] είναι δημοφιλής στους Κινέζους θεατές και τους επιτρέπει να κρύψουν τα σχόλιά τους ως συζητήσεις σχετικά με τη σειρά. Εκείνοι που είναι εξοικειωμένοι με την πρόσφατη σοβιετική ιστορία χρησιμοποιούν επίσης τον όρο για να μιλήσουν για ένα απολύτως θέμα ταμπού: την πιθανή κατάρρευση του ΚΚΚ στην Κίνα.
Στις 5 Φεβρουαρίου, οι νούμερο ένα δημοσιεύσεις του WeChat [15], της πιο δημοφιλούς κινεζικής πλατφόρμας μέσων κοινωνικής δικτύωσης, περιελάμβαναν πολλές δημοσιεύσεις με τον όρο 切尔诺贝利 (Τσερνόμπιλ).
Οι αναφορές σε πολιτικούς αντιφρονούντες και συγγραφείς της σοβιετικής εποχής αποτελούν επίσης μέρος της αφήγησης του Τσερνόμπιλ. Στις αρχές Φεβρουαρίου κυκλοφόρησαν πολλά memes στα κινεζικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που παραθέτουν τον σοβιετικό αντιφρονούντα και συγγραφέα Αλεξάντρ Σολζενίτσιν [16]. Ο Σολζενίτσιν θεωρείται ένας από τους ισχυρότερους επικριτές του κομουνισμού στη Σοβιετική Ένωση. Το πιο δημοφιλές απόσπασμά του, όπως φαίνεται στην κορυφή της φωτογραφίας, λέει:
我们知道他们说谎, 他们也知道他们在说谎, 他们知道我们知道他们说谎, 我们也知道他们知道我们知道他们在说谎，但是他们依然在说谎。
Εμείς ξέρουμε ότι αυτοί ψεύδονται, αυτοί επίσης ξέρουν ότι ψεύδονται, ξέρουν ότι εμείς ξέρουμε πως ψεύδονται, γνωρίζουμε επίσης ότι αυτοί ξέρουν ότι εμείς το γνωρίζουμε, κι όμως συνεχίζουν να ψεύδονται.
Άλλο ένα δημοφιλές meme χρησιμοποιεί ένα άλλο απόσπασμα από τον Σολζενίτσιν και προσθέτει στο προηγούμενο απόσπασμα:
索尔仁尼琴
“我们知道他们在说谎，他们也知道他们在说谎，他们知道我们知道他们在说谎，我们也知道他们知道我们知道他们在说谎，但是他们依然在说谎。”
“世界正在被厚颜无耻的信念淹没，那信念就是，权力无所不能，正义一无所成。”
为自己而活着，而不是为谎言活着！ pic.twitter.com/ddS2i0z4M7 [17]— 米线 (@paris_mixian) April 20, 2019 [18]
“Ο κόσμος κατακλύζεται από τη σφοδρή πεποίθηση ότι η εξουσία είναι τα πάντα και η δικαιοσύνη δεν είναι τίποτα.”
Πρέπει να ζήσουμε για τους εαυτούς μας, όχι για τα ψέματα!
[Το κείμενο εκτυπώνεται με λευκά γράμματα σε μαύρο φόντο είναι ένα άλλο απόσπασμα του Σολζενίτσιν] “Σε αυτόν τον κόσμο, το πιο καταθλιπτικό είναι όταν η λογοτεχνική ζωή ενός έθνους καταστρέφεται από τη βία. Δεν απαγορεύει απλώς την ελευθερία της κοινής γνώμης, αλλά βυθίζει βίαια το μυαλό ενός έθνους και εξαλείφει τη μνήμη του. Σε αυτή την περίπτωση, ολόκληρο το έθνος δεν είναι παρά ένα νεκρό σώμα.
Σολζενίτσιν.”
Ενδυναμωμένες φωνές
Αυτό το μήνυμα διαφωνίας δεν πέφτει στο βρόντο. Διάφοροι διανοούμενοι μίλησαν πρόσφατα δημοσίως για θέματα, που πολλοί Κινέζοι πολίτες αναγκάζονται να κρατήσουν για τους εαυτούς τους. Στις 4 Φεβρουαρίου, ο Κινέζος ακαδημαϊκός νομικός Xu Zhangrun [19] δημοσίευσε ένα δυνατό δοκίμιο στο διαδίκτυο, [20] που επέκρινε ανοιχτά την κινεζική κυβέρνηση, με τίτλο 愤怒 的 人民 已 不再 恐惧 (“Όταν η οργή ξεπερνά τον φόβο [21]“). Γράφει:
Το δικό μας είναι ένα σύστημα, στο οποίο ο Ανώτερος Κριτής [ένας όρος της αυτοκρατορικής εποχής που χρησιμοποιείται από τα κρατικά μέσα ενημέρωσης για να περιγράψει τον Σι Τζινπίνγκ] μονοπωλεί την εξουσία. Αυτό οδηγεί σε αυτό που αποκαλώ “οργανωτική δυσλειτουργία” που, με τη σειρά της, χρησιμεύει για να επιτρέψει μια επικίνδυνη “συστημική ανικανότητα” σε κάθε επίπεδο. Έχει καλλιεργηθεί μία πολιτική κουλτούρα έτσι ώστε, από την άποψη του πραγματικού δημόσιου συμφέροντος, να είναι ηθικά χρεοκοπημένη, επειδή είναι αυτή που πιέζει ώστε να εξασφαλίσει το ιδιωτικοποιημένο Κράτος-Κόμμα της… ενώ εγκαταλείπει τους ανθρώπους πάνω στους οποίους κυριαρχεί για να υποφέρουν τις αντιξοότητες μιας σκληρής μοίρας. Είναι ένα σύστημα που μετατρέπει κάθε φυσική καταστροφή σε ακόμη μεγαλύτερη ανθρωπογενή καταστροφή. Η επιδημία του κορωνοϊού έχει αποκαλύψει τον σάπιο πυρήνα της κινεζικής διακυβέρνησης. Η εύθραυστη και κενή καρδιά του τρεμάμενου οικοδομήματος της πολιτείας έχει εμφανιστεί έτσι όπως ποτέ άλλοτε.
Το δοκίμιο ξεκινάει με ένα απόσπασμα του Μπορίς Παστερνάκ [22], ενός αντιπάλου στον Στάλιν:
Φεβρουάριος! Πιάσε μελάνη και κλάψε!
Θρηνώντας για τον Φλεβάρη γράψε,
Ενώ η λασπουριά βροντοκοπάει
Και καίγεται την μαύρη άνοιξη.—Μπορίς Παστερνάκ
Μετάφραση στα ελληνικά: Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
Από τότε που κυκλοφόρησε το δοκίμιο του Zhang, το οποίο λογοκρίθηκε στην Κίνα, αλλά κυκλοφόρησε από άτομα, που έχουν πρόσβαση σε VPN ή φίλους στο εξωτερικό, κι άλλες τολμηρές πρωτοβουλίες έχουν συμβεί. Πιο πρόσφατα, μια εκστρατεία συλλογής υπογραφών, [23] που υπογράφεται από εκατοντάδες γιατρούς, διανοούμενους και πολίτες [24] κυκλοφορεί και απαιτεί αλλαγές:
Η εκστρατεία συλλογής υπογραφών, που απευθύνεται στο Εθνικό Λαϊκό Κογκρέσο [25], απαριθμεί πέντε αιτήματα για το Πεκίνο: προστασία του δικαιώματος του ατόμου στην ελευθερία της έκφρασης, συζήτηση του θέματος στις συνεδριάσεις του Εθνικού Λαϊκού Κογκρέσου, να γίνει η 6η Φεβρουαρίου, η ημέρα που πέθανε ο Li [Δόκτωρ Li Wenliang], εθνική ημέρα για ελευθερία του λόγου, να διασφαλιστεί ότι κανένας δεν θα τιμωρείται, απειλείται, ανακρίνεται, λογοκρίνεται ή φυλακίζεται για τον δημόσιο λόγο, για πολιτική συνέλευση, για επιστολές ή για επικοινωνία και να παρασχεθεί δίκαιη μεταχείριση, όπως η ιατρική περίθαλψη, σε ανθρώπους από την επαρχία Γουχάν και Χουμπέι.
Καθώς το Κ.Κ.Κ. προετοιμάζεται για ένα σημαντικό πολιτικό γεγονός, τις “Δύο Συνεδριάσεις” (两会 στα κινέζικα) στις 5 Μαρτίου, οι ετήσιες σύνοδοι της ολομέλειας των δύο οργάνων, που ψηφίζουν για πολιτικές αποφάσεις σε εθνικό επίπεδο, θα πρέπει να εξετάσουν την αυξανόμενη πίεση στη μορφή των σπάνιων εμφανίσεων δημόσιας απογοήτευσης, που δεν έχουν γίνει μάρτυρες εδώ και χρόνια.