Το σημείο αναφοράς Μοναστήρι Gandan στο κέντρο της μογγολικής πρωτεύουσα Ουλάν Μπατόρ. Φωτογραφία (c): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια

Στριμωγμένη ανάμεσα σε Ρωσία και Κίνα, η Μογγολία είναι μια μεγάλη, αλλά αραιοκατοικημένη χώρα, της οποίας οι μεγάλοι σε διάρκεια και εξαιρετικά κρύοι χειμώνες παρέχουν αρκετό χρόνο για ανάγνωση. Καθώς η Μογγολία σηματοδοτεί την 30ή επέτειο από τη μετάβασή της από τον κρατικό σοσιαλισμό στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς, η εκδοτική της αγορά εξελίχθηκε για να αντικατοπτρίζει τις προτεραιότητες μιας πιο διεθνούς κοινωνίας.

Οι βιβλιοθήκες στην Ουλάν Μπατόρ είναι γεμάτες με μεταφρασμένη διεθνή λογοτεχνία και οι νέοι τοπικοί συγγραφείς γράφουν στη μητρική τους γλώσσα. Οπότε, τι διαβάζουν οι Μογγόλοι;

Από το μονοπώλιο στην πολυφωνία

Το 1924, η Μογγολία έγινε η δεύτερη χώρα του κόσμου μετά τη Σοβιετική Ένωση, που υιοθέτησε τον κρατικό σοσιαλισμό ως ιδεολογία της. Οι σχέσεις της με τη Μόσχα ήταν τόσο στενές και οι σχέσεις της με το νότιο γείτονά της, την Κίνα, τόσο ψυχρές, που η Μογγολία συχνά χαρακτηριζόταν τον 20ό αιώνα ως η “16η Σοβιετική Δημοκρατία” (η ίδια η Σοβιετική Ένωση αριθμούσε 15). Όλα αυτά άλλαξαν το 1990, όταν από τον Ιανουάριο έως τον Μάρτιο, η Μογγολία υπέστη τη δική της, εμπνευσμένη από την Γκλάσνοστ, επανάσταση, υιοθετώντας ένα δημοκρατικό σύστημα βασισμένο στην πολιτική πολυφωνία και την οικονομία της αγοράς.

Ένας από τους τομείς, που επηρεάστηκαν βαθιά από τις ξαφνικές αλλαγές, ήταν οι εκδόσεις. Υπό το σοσιαλιστικό καθεστώς, το περιεχόμενο των βιβλίων, των εφημερίδων και των περιοδικών λογοκρινόταν αυστηρά και διαμορφωνόταν από ιδεολογικό έλεγχο της Μόσχας. Με την επανάσταση, αυτό το σύστημα κατέρρευσε. Το επακόλουθο του ελεύθερου για όλους σήμαινε μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης, αλλά επίσης έθεσε τέλος στις κρατικές επιδοτήσεις για την παραγωγή και τη διανομή βιβλίων. Σύμφωνα με την Bayasgalan Batsuuri, συγγραφέα και λογοτεχνική μεταφράστρια, που ίδρυσε την ανεξάρτητη εκδοτική εταιρία Tagtaa:

Μετά τη δημοκρατική επανάσταση του 1990, λόγω του κλεισίματος του κρατικού εκδοτικού εργοστασίου, βιώσαμε μια ολόκληρη “σκοτεινή” δεκαετία. Δεν είχαμε τίποτα να διαβάσουμε, παρά τα βιβλία που απέμειναν από τη σοσιαλιστική περίοδο. Αλλά από τις αρχές του 2000, εμφανίστηκαν αρκετές ιδιωτικές εταιρείες και άρχισαν να ανοικοδομούν τη βιομηχανία. Τώρα έχουμε πέντε μεγάλες ιδιωτικές εκδοτικές εταιρείες και περισσότερους από 40 ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους. Νομίζω ότι σήμερα, ο εκδοτικός κλάδος είναι ένας από τους τομείς της Μογγολίας με την μεγαλύτερη πρόοδο.

Παράδειγμα του παραδοσιακού μογγολικού αλφαβήτου. Φωτογραφία (c): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια

Ως εκ τούτου, η προοπτική φαίνεται θετική. Υπάρχουν όμως εμπόδια. Ενώ υπάρχουν πάνω από έξι εκατομμύρια ομιλητές μογγολικών στον κόσμο, η αγορά βιβλίων στη μογγολική γλώσσα είναι έντονα διαιρεμένη λόγω των διαφορών στα αλφάβητα. Η Μογγολία χρησιμοποιεί ένα κυριλλικό αλφάβητο, που επιβλήθηκε από τη Μόσχα το 1940, το οποίο χρησιμοποιείται από τα τρία εκατομμύρια κατοίκους της χώρας.

Εν τω μεταξύ, περίπου έξι εκατομμύρια Μογγόλοι ζουν στην Κίνα, περίπου οι μισοί από τους οποίους μιλούν την προγονική γλώσσα τους. Η Κίνα φιλοξενεί επίσης την Αυτόνομη Περιφέρεια της Εσωτερικής Μογγολίας, όπου χρησιμοποιείται επίσημα το παραδοσιακό Μογγολικό αλφάβητο. Επίσης γνωστό ως “Bichig”, είναι εμπνευσμένο από την παλιά γραφή των Ουιγούρων και γράφεται με κάθετη φορά από πάνω προς τα κάτω.

Σύμφωνα με μια έρευνα του Batsuuri το 2019, περισσότερα από 600 βιβλία δημοσιεύονται κάθε χρόνο στη Μογγολία, με μέση τιμή 7,5 δολάρια για τα χαρτόδετα και 14 δολάρια για αυτά με σκληρό εξώφυλλο. Αυτό κάνει τα βιβλία αρκετά ακριβά, δεδομένου ότι ο μέσος μηνιαίος μισθός είναι κάτω από τα 400 δολάρια.

Η ίδια έρευνα αναφέρει ότι σχεδόν τα δύο τρίτα αυτών των τίτλων είναι εγχώρια έργα και το ένα τρίτο είναι μεταφράσεις. Οι περισσότεροι αναγνώστες είναι ηλικίας μεταξύ 21 και 38 ετών.

Η πλειοψηφία των βιβλιοπωλείων συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα Ουλάν Μπατόρ, όπου ζει πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού της χώρας. Παρ’ όλα αυτά, άνοδο επίσης σημειώνουν η διαδικτυακή ανάγνωση και τα ebooks.

Λάτρεις της ιστορίας και ταξιδιώτες από τις πολυθρόνες

Δύο σημαντικά θέματα ενδιαφέροντος φαίνεται να διαμορφώνουν τις συνήθειες ανάγνωσης στη Μογγολία: η εθνική ιστορία και τα μεγάλα ονόματα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Το πρώτο σχετίζεται με μια κληρονομιά βαριάς λογοκρισίας υπό την κρατική σοσιαλιστική κυριαρχία. Μετά από τις σταλινικές εκκαθαρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1930, που οδήγησαν στο θάνατο πάνω από 30.000 “εχθρούς του λαού” ή ιδεολογικούς αντιπάλους, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Μογγολίας επέβαλε μια επανεγγραφή της εθνικής ταυτότητας, που διέγραψε μεγάλα τμήματα της ιστορίας της χώρας, τον βουδιστικό πολιτισμό και την τέχνη. Πολλοί Μογγόλοι ακόμα ανακαλύπτουν τα απαγορευμένα τμήματα της κληρονομιάς τους σήμερα, προκαλώντας έτσι μεγάλη ζήτηση για βιβλία σχετικά με την ιστορία και τις παραδόσεις, όπως εξηγεί η Baatsuri:

Τα ιστορικά μυθιστορήματα είναι πιο δημοφιλή: μετά από αιώνες εξωτερικής πίεσης και χαμένων ταυτοτήτων, ο λαός μας έχει μια αναπόφευκτη ανάγκη να ανακτήσει την εθνικότητά του από την ιστορία του.

Η εκδότης και μεταφράστρια Bayasgalan Batsuuri κρατά μια μογγολική μετάφραση του Κινέζου συγγραφέα Χουά Γιού. Η φωτογραφία χρησιμοποιείται με άδεια.

Ομοίως, η Batsuuri δίνει νόημα στη δημοτικότητα της μεταφρασμένης λογοτεχνίας ως ένδειξη των ιστορικών παραδόσεων της Μογγολίας:

Η Μογγολία έχει μια πολύ πλούσια ιστορία περί της μετάφρασης. Οι πρώτες καταγεγραμμένες μεταφράσεις προέρχονται από τον τρίτο αιώνα π.Χ., όταν οι πρόγονοί μας μετέφρασαν κυρίως θρησκευτικά χειρόγραφα από κλασική λογοτεχνία στα σανσκριτικά,  ουιγούρικα, θιβετιανά, κινέζικα, περσικά και αραβικά. Κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής περιόδου, οι Ρώσοι κλασσικοί και η σοβιετική λογοτεχνία μεταφράστηκαν με αυστηρή λογοκρισία.

Αυτές τις μέρες, οι Μογγόλοι είναι ελεύθεροι να ταξιδεύουν, να μεταναστεύουν και να δημοσιεύουν ηγετικά πρόσωπα από τη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Χαρούκι Μουρακάμι της Ιαπωνίας, ο Ορχάν Παμούκ της Τουρκίας και ο Χουά Γιού της Κίνας είναι όλοι δημοφιλείς επιλογές, όπως και οι παγκόσμιοι κλασικοί όπως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ και ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι.

Κατά συνέπεια, οι Μογγόλοι έχουν πρόσβαση σε μεγαλύτερη επιλογή λογοτεχνίας παρά ποτέ. Πολλά από αυτά τα ονόματα θα ήταν αδιανόητα στη σοσιαλιστική περίοδο. Όμως, αυτό που έχει αποκτηθεί με την πολυμορφία χάνεται μερικές φορές στην ποιότητα αυτών των μεταφράσεων, προειδοποιεί η Oyunzul Ariunbold, μία 24χρονη μεταφράστρια και λογοτεχνική ακτιβίστρια, που διοργάνωσε μια λέσχη βιβλίων για αρκετά χρόνια στην Ουλάν Μπατόρ.

Η μεταφράστρια Oyunzul Ariunbold. Φωτογραφία (c): Namuunsuren Tsendsuren, χρησιμοποιείται με άδεια.

Πριν από το 1990, το κράτος ανέθετε τις μεταφράσεις. Αυτό σήμαινε ότι τα βιβλία είχαν υψηλά πρότυπα: υπήρχε σχολαστική επιμέλεια και διόρθωση. Σήμερα, ορισμένοι λένε ότι η ποιότητα των βιβλίων έχει μειωθεί και ότι τα μεταφρασμένα έργα μπορεί να είναι δυσανάγνωστα, κατηγορώντας τους νέους μεταφραστές. Υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτή την κριτική, αλλά η κατάσταση βελτιώνεται. Και είμαι απλώς ευγνώμων που η νοοτροπία της ανάγνωσης αυξάνεται μεταξύ των νέων ανθρώπων, για παράδειγμα, η ανιψιά μου μπορεί να διαβάσει το “Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια” στα μογγολικά.

Η Ariunbold συμφωνεί ότι οι ανεξάρτητοι εκδότες της Μογγολίας στοχεύουν στην πραγματική ποικιλομορφία:

Δίδεται μεγάλη έμφαση στους σύγχρονους κλασσικούς. Βασικά, μόλις που προλαβαίνουμε τη σύγχρονη λογοτεχνία. Ένας εκδοτικός οίκος, για παράδειγμα, δημοσιεύει μόνο έναν συγγραφέα ανά χώρα ετησίως, για να αποφευχθεί η προσφορά μόνο λευκών αρρένων συγγραφέων από την Ευρώπη.

Το χαρτί είναι δημοφιλές

Παρά τις τσιμπημένες τιμές και την ποικιλία άλλων μορφών ψυχαγωγίας, που διατίθενται τώρα με το διαδίκτυο, την καλωδιακή τηλεόραση, οι Μογγόλοι εκτιμούν τα χάρτινα βιβλία. Η κουλτούρα ανάγνωσης της Μογγολίας φαίνεται έντονα καθιερωμένη, ιδιαίτερα καθώς τα αυτοεκδιδόμενα βιβλία απολαμβάνουν μεγάλη δημοτικότητα, όπως εξηγεί η Batsuuri:

Στον πολιτισμό μας, τα βιβλία είναι πολύ σεβαστά και κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου η κουλτούρα ανάγνωσης αναπτύχθηκε έντονα. Για έναν πληθυσμό τριών εκατομμυρίων, το εθνικό ρεκόρ περισσότερων πωλήσεων ήταν 95.000 αντίτυπα: ένα βιβλίο από έναν Μογγόλο συγγραφέα, που το εξέδωσε μόνος του. Το 2019, η εταιρεία μας δημοσίευσε το μυθιστόρημα του Χουά Γιού “To live” (活着) και έχουμε ήδη πουλήσει 12.000 αντίτυπα.

Εικόνα που σχεδιάστηκε από την Oyunzul για τη σελίδα της Λέσχης Βιβλίων της στο Facebook. “Διαμαρτύρομαι, ο Ντοστογιέφσκι είναι αθάνατος”, λέει αυτό το απόσπασμα από το διάσημο μυθιστόρημα του Ρωσικού συγγραφέα Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, “Ο Δάσκαλος και η Μαργαρίτα”. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Η Oyunzul Ariunbold μοιράζεται αυτή την εντύπωση:

Κανείς δεν περίμενε ότι το “Madonna in a Fur Coat”, από τον Τούρκο συγγραφέα Σαμπαχατίν Αλί, θα γίνει τόσο δημοφιλές, και παρόλα αυτά έγινε. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από συναισθηματικά βιβλία, ιστορίες αδυναμίας όταν η κοινωνία αναμένει από αυτούς να είναι σκληροί και στωικοί. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σίγουρα τα τηλέφωνα και τα τάμπλετ τους για να διαβάσουν, αλλά εξακολουθούμε να έχουμε τεράστιο σεβασμό για τα χάρτινα βιβλία.

Ίσως η μεγαλύτερη αλλαγή στην κουλτούρα ανάγνωσης της Μογγολίας τα τελευταία χρόνια έχει προέλθει από το φαινόμενο της αυτοεκδόσεως. Όπως ανέφερε ο ποιητής και δημοσιογράφος Yesunerdene Tumurbaatar στο Global Voices:

Εάν έχετε λίγα χρήματα, είναι εύκολο να εκτυπώσετε μόνοι σας το βιβλίο σας. Συνήθως οι άνθρωποι εκτυπώνουν χίλια, στη συνέχεια είτε τα πωλούν απευθείας σε βιβλιοπωλεία ή στις δικές τους εκδηλώσεις.

Διοργανώνουμε εκδηλώσεις όπου διαβάζουμε ποίηση και παίζουμε μουσική. Έτσι πούλησα δύο συλλογές από τα ποιήματά μου.

Προς το παρόν, τουλάχιστον, φαίνεται ότι οι Μογγόλοι έχουν πολλά για να απασχολήσουν το μυαλό τους από αυτούς τους βασανιστικούς χειμώνες.