Από αριστερά προς τα δεξιά: Το έργο του Κούντερα στα τούρκικα, η πρώτη βιογραφία του Κούντερα στα τσέχικα από τον Jan Novák και έργο του Κούντερα στα κινέζικα. Φωτογραφία: Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Στα 91 του χρόνια, ο Τσεχο-Γάλλος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα απολαμβάνει τη λατρεία εκατομμυρίων αναγνωστών σε όλο τον πλανήτη. Στη Τσεχία, όμως, ο συγγραφέας κυρίως παραβλέπεται, συχνά κατηγορούμενος ότι περιφρονεί την πατρίδα του κι ότι έχει συνεργαστεί με την Κρατική Ασφάλεια τον καιρό του κομουνιστικού καθεστώτος. Η πρώτη του και μη εξουσιοδοτημένη τσέχικη βιογραφία κυκλοφόρησε στα τσέχικα στα τέλη Ιουνίου, ανοίγοντας και πάλι έναν εθνικό διάλογο για την αμφιλεγόμενη προσωπικότητά του.

Ο μύθος του Μίλαν Κούντερα

Πορτρέτο του Μίλαν Κούντερα. Φωτογραφία: Elisa Cabot, άδεια CC BY-SA 3.0

Ο Μίλαν Κούντερα περιγράφεται συχνά ως ο κατ’ εξοχήν Κεντρικοευρωπαίος συγγραφέας του 20ού αιώνα. Μεγάλωσε στην Τσεχοσλοβακία, βίωσε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εντάχθηκε στο Κομουνιστικό Κόμμα, σπούδασε λογοτεχνία και κινηματογράφο, υιοθέτησε κομουνιστική ιδεολογία, αλλά αργότερα απογοητεύτηκε και τελικά κατέφυγε στη Γαλλία, χώρα της οποίας έγινε πολίτης το 1981.

Τα έργα του περιλαμβάνουν 10 μυθιστορήματα, μια συλλογή από διηγήματα, τέσσερα θεατρικά έργα και πολλά δοκίμια, καθώς και ποίηση. Ενώ άρχισε να γράφει στα τσέχικα, σταδιακά υιοθέτησε τα γαλλικά στην εξορία του και πλέον ο ίδιος θεωρεί εαυτόν Γάλλος συγγραφέας.

Η άνοδος του Κούντερα στη Δύση ήταν λαμπρή: σε ένα τεύχος Literary Review του 1985, η μυθιστοριογράφος και λογοτεχνική κριτικός Olga Carlisle δεν δίστασε να γράψει:

In the 1980s, Milan Kundera has done for his native Czechoslovakia what Gabriel Garcia Márquez did for Latin America in the 1960s and Solzhenitsyn did for Russia in the 1970s. He has brought Eastern Europe to the attention of the Western reading public, and he has done so with insights that are universal in their appeal.

Στη δεκαετία του '80, ο Μίλαν Κούντερα έχει κάνει για τη γενέτειρά του, Τσεχοσλοβακία, ό,τι κατόρθωσε ο Γκάμπριελ Γκαρσία Μάρκεζ για τη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του '60 και ο Σολζενίτσιν για τη Ρωσία τη δεκαετία του '70. Έφερε την Ανατολική Ευρώπη υπό το βλέμμα του δυτικού αναγνωστικού κοινού και το έκανε με σκέψεις, που είναι καθολικές στη μορφή τους.

Ένα από τα πιο γνωστά του μυθιστορήματα, “Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι” (Nesnesitelná lehkost bytí), μιλά για έναν γυναικά και τις πολλές ερωτικές του ιστορίες και αποτελεί μια περισυλλογή για τις σχέσεις και τον ερωτισμό. Αναφέρει επίσης και την εισβολή σοβιετικών στρατευμάτων στην Τσεχοσλοβακία το 1968, μετά από την οποία ο Κούντερα εγκατέλειψε τη χώρα του ζητώντας άσυλο στη Γαλλία το 1975.

Το βιβλίο έγινε ταινία το 1988 από τον Αμερικανό σκηνοθέτη Φίλιπ Κάουφμαν, εκτοξεύοντας την παγκόσμια φήμη του Κούντερα:

Ο Κούντερα κατόρθωσε να έχει παγκόσμιο κοινό μέσω αμέτρητων μεταφράσεων σε πάνω από 40 γλώσσες και αναφέρεται από πολλούς επιτυχημένους συγγραφείς ως έμπνευση για το έργο τους. Έχει επίσης πολλές φορές αποτελέσει υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Υπάρχει όμως μια χώρα, όπου ο Μίλαν Κούντερα δεν αναγνωρίζεται καν ως εξέχουσα λογοτεχνική προσωπικότητα: η Τσεχία.

Κανείς δεν είναι προφήτης στην ίδια του τη χώρα

Από τη στιγμή που ξεκίνησε να γράφει στα γαλλικά το 1975, ο Κούντερα αποστασιοποιήθηκε από την Τσεχοσλοβακία. Και ενώ οι περισσότεροι εξόριστοι Τσέχοι συγγραφείς επέστρεψαν, τουλάχιστον έστω για απλή επίσκεψη, όταν έπεσε το κομουνιστικό καθεστώς το 1989, ο Κούντερα περίμενε ως το 1996 για να επισκεφθεί τη χώρα.

Από τότε πάντοτε επισκεπτόταν τη χώρα ινκόγκνιτο και είναι γνωστό ότι αρνείται συνεντεύξεις στα ΜΜΕ. Επίσης έχει εμποδίσει ή καθυστερήσει την κυκλοφορία των βιβλίων του στην τσέχικη γλώσσα. Το διάσημο μυθιστόρημά του “Η ζωή είναι αλλού” δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα τσέχικα το 2016, 43 χρόνια αφότου πρωτοκυκλοφόρησε στη Γαλλία.

Ο Jean-Dominique Birerre, συγγραφέας της πρώτης του βιογραφίας στα γαλλικά, που κυκλοφόρησε το 2019, εξηγεί σε μια συνέντευξη στο Czech Radio Prague International τον Μάιο του 2019 πώς βλέπουν οι περισσότεροι Τσέχοι τον Κούντερα:

J’ai l’impression qu’une partie des Tchèques, des intellectuels entre autres, lui reprochent premièrement son passé communiste et deuxièmement, le fait d’être complètement invisible même après la révolution de Velours : de ne participer à rien…alors qu’il aurait pu être un grand homme dans son pays.

Είμαι της εντύπωσης ότι ορισμένοι Τσέχοι, μεταξύ των οποίων και διανοούμενοι, τον κατηγορούν πρώτα απ’ όλα για το κομουνιστικό του παρελθόν και, δεύτερον, για την παντελή του αορατότητα ακόμα και μετά τη Βελούδινη Επανάσταση: ότι δεν έλαβε μέρος πουθενά….ενώ θα μπορούσε να αποτελεί σημαντική προσωπικότητα στη χώρα του.

Οι δηλώσεις και η στάση του Κούντερα έχουν ενισχύσει το στερεότυπο, που μοιράζονται πολλοί στην Τσεχία, ότι οι εξόριστοι “έπεσαν στα μαλακά”, καθώς δε χρειάστηκε να υπομείνουν χρόνια λογοκρισίας, έλλειψης βασικών αγαθών και ταξιδιωτικών απαγορεύσεων υπό τον κομουνισμό.

Όμως, το μεγάλο πλήγμα για την εικόνα του Κούντερα στην Τσεχία ήρθε τον Νοέμβριο του 2008, όταν το σημαντικότερο εβδομαδιαίο ειδησεογραφικό περιοδικό, το Respekt, παρουσίασε ένα μάλλον εντυπωσιακό, αλλά καλά στηριγμένο άρθρο, από άποψη έρευνας, που ανέφερε ότι είχε αποδείξεις για τη συνεργασία του Κούντερα με την Τσεχοσλοβακική Κρατική Ασφάλεια, υποδεικνύοντας επικριτές του καθεστώτος.

Οι ειδήσεις δημιούργησαν διεθνές σκάνδαλο, με αρκετούς Νομπελίστες να καταγγέλλουν το άρθρο ως εκστρατεία μίσους εναντίον του Κούντερα, ο οποίος αρνήθηκε τις κατηγορίες, αλλά αρνήθηκε και να παράσχει εξηγήσεις και επέλεξε να μην ασκήσει μήνυση στο περιοδικό.

Κυνήγι μαγισσών, μέρος δεύτερο;

Τα τελευταία δύο χρόνια αναζωπύρωσαν τη συζήτηση γύρω από τον Κούντερα. Στα τέλη του 2019, ο Κούντερα προσκάλεσε στο διαμέρισμά του στο Παρίσι τον πρωθυπουργό της Τσεχίας Αντρέι Μπάμπις, ο οποίος θεωρείται ευρέως ως διεφθαρμένη προσωπικότητα και βρίσκεται υπό έρευνα εδώ και χρόνια από την Ευρωπαϊκή Ένωση για κατηγορίες σύγκρουσης συμφερόντων και υπεξαίρεσης ευρωπαϊκών πόρων.

Λίγο μετά από αυτήν την επίσκεψη, δόθηκε τσέχικη υπηκοότητα στον Κούντερα, ο οποίος είχε χάσει την πρώην τσεχοσλοβακική υπηκοότητά του το 1979 βάσει εντολών των κομουνιστικών αρχών στην Πράγα.

Ενώ οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι ο Κούντερα αξίζει να αποκτήσει τσεχικό διαβατήριο, οι συνθήκες, υπό τις οποίες επιτεύχθηκε κάτι τέτοιο κατέφεραν άλλο ένα πλήγμα στη δημόσια εικόνα του στη χώρα, καθώς ο πρωθυπουργός Μπάμπις πιστεύεται ότι ήταν πράκτορας της Τσεχοσλοβακικής Κρατικής Ασφάλειας.

Jsem rád, že jsem to před rokem inicioval a vážím si toho, že jsem mohl ??https://t.co/RthCcUVUnX

— Andrej Babiš (@AndrejBabis) December 3, 2019

Χαίρομαι που το ξεκίνησα αυτό [να δώσω τσεχική υπηκοότητα στον Κούντερα] πριν από ένα χρόνο και εκτιμώ το γεγονός ότι κατάφερα να το κάνω.

Η δημοσίευση, στις 26 Ιουνίου, της πρώτης βιογραφίας του στην τσεχική γλώσσα, που γράφτηκε από τον Jan Novák με τίτλο “Kundera Český život a doba” (Κούντερα: Η ζωή στην Τσεχία εκείνη την Περίοδο) καλύπτει τη ζωή του συγγραφέα έως το 1975, όταν ζούσε ακόμη στην Τσεχοσλοβακία. Φυσικά, το βιβλίο προκάλεσε αίσθηση. Λογοτεχνικοί κριτικοί και ΜΜΕ έχουν ήδη εξετάσει τις αντιπαραθέσεις του.

Ο Novák, ο οποίος κι ο ίδιος έζησε εξόριστος στο Σικάγο για πολλά χρόνια και πέρασε τέσσερα χρόνια κάνοντας έρευνα για το βιβλίο του, έδωσε μια 25λεπτη συνέντευξη στο διαδικτυακό τηλεοπτικό κανάλι DVTV στις 26 Ιουνίου, στην οποία κατηγόρησε τον Κούντερα ότι “ψεύδεται για τη βιογραφία του” κι ότι παρουσίασε τον εαυτό του ως “θύμα”, ενώ στην πραγματικότητα ευεργετήθηκε από το κομουνιστικό καθεστώς. Ο Novák δεν συναντήθηκε ποτέ με τον Κούντερα, όσο εργαζόταν πάνω στο βιβλίο.

Ο Κούντερα ποτέ δεν αρνήθηκε ότι πίστευε στον κομουνισμό: το 1954 έγραψε ένα μακροσκελές ποίημα με τίτλο “Poslední Máj” (Ο στερνός Μάης), επαινώντας τον κομουνιστή ήρωα Julius Fučík. Το 1963, του απονεμήθηκε επίσης το Κρατικό Βραβείο Klement Gottwald για το έργο του “Οι κλειδοκράτορες” (Majitelé klíčů). Τότε, μόνο οι πιο πιστοί καλλιτέχνες επιλέγονταν για αυτό το ανώτατο βραβείο. Όμως ο Κούντερα έκτοτε έχει κρατήσει αποστάσεις από αυτά τα έργα και δεν τα αναφέρει στον κατάλογο των δημοσιευμένων βιβλίων του.

Ο Pavel Kosatík, σημαντικός δοκιμιογράφος και ειδικός στην τσεχική ταυτότητα, αντέδρασε στο βιβλίο του Novák στις 17 Ιουνίου στο Facebook:

Z víceméně stejných zdrojů jsem vyčetl něco úplně jiného než Novák, což je normální, ale proč musí mít černobílý hnojomet 900 stran, jsem nepochopil. Ta kniha je tou monotónností až komická: kdykoli se má nějak vysvětlit nějaký další Kunderův čin, Novák vybere vysvětlení padoušské. Když mě někdo štve (protože tohle je téma Novákovy knihy), proč to nestačí říct jednou větou?.Proč hned tzv. literatura.

Διάβασα σχεδόν τις ίδιες πηγές, αλλά το συμπέρασμά μου είναι πολύ διαφορετικό από αυτό, στο οποίο έφτασε ο Novák. Που είναι φυσιολογικό, αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί αυτό το “μαστίγωμα” πρέπει να έχει διάρκεια 900 σελίδων. Αυτό το βιβλίο είναι τόσο μονότονο, που γίνεται κωμικό: όποτε χρειάζεται να εξηγήσει μια πράξη του Κούντερα, ο Novák επιλέγει να τον παρουσιάσει ως κακό με τα μελανότερα χρώματα. Όταν είμαι θυμωμένος με κάποιον (επειδή αυτό είναι το θέμα του βιβλίου του Novák), δεν είναι αρκετή μια πρόταση για να το πω; Γιατί να γράψεις ένα βιβλίο, λέμε τώρα.

Στο Týdeník Echo, ο Ondřej Štindl έγραψε ένα μακροσκελές άρθρο με τίτλο “Επόμενος γύρος στη μάχη Κούντερα”:

Optimista může chovat naději, že jednou zdejší debata o Milanu Kunderovi překoná tu mnoho let trvající neurotickou fázi. Také je možné, že čas střetů a slovních válek vystřídá doba zapomnění a lhostejnosti. Bylo by to hořké a groteskní, svým způsobem i docela kunderovské.

Ένας αισιόδοξος μπορεί ακόμα να ελπίζει ότι θα υπάρξει μια στιγμή, που η συζήτηση γύρω από τον Μίλαν Κούντερα θα ξεπεράσει τη μακρόχρονη νευρωτική της φάση. Είναι επίσης πιθανό ότι η εποχή των συγκρούσεων και των πολέμων λέξεων θα ακολουθείται από μια περίοδο λήθης και αδιαφορίας. Αυτό θα ήταν πικρό και φριχτό, άρα με τον δικό του τρόπο, πολύ “κουντερικό”.