Η αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων Nilkhet στην Ντάκα. Εδώ μπορείς να βρεις παλιά, σπάνια ή εξαντλημένα βιβλία. Φωτογραφία: Flickr, Francisco Anzola. (CC BY 2.0).

Η κατάσταση με τον COVID-19 επιδεινώνεται στο Μπαγκλαντές, όπως αντανακλάται στον αυξανόμενο αριθμό θανάτων. Είναι τώρα η 18η χώρα, που πλήττεται περισσότερο στον κόσμο, όσον αφορά τον αριθμό των κρουσμάτων κορονοϊού.

Η οικονομική αναστάτωση, που προκαλείται από την πανδημία, εξελίσσεται επίσης γρήγορα. Ένα από τα πρώτα σημάδια του οικονομικού “τσουνάμι” είναι το κλείσιμο πολλών καταστημάτων στην πρωτεύουσα Ντάκα, ακόμη και μετά τη χαλάρωση των περιορισμών τον Ιούνιο του 2020.

Τα βιβλιοπωλεία είναι μεταξύ όσων αγωνίζονται να επιβιώσουν από την οικονομική κρίση.

Τα περισσότερα βιβλιοπωλεία στη Ντάκα έκλεισαν, όταν τέθηκε σε εφαρμογή ο αποκλεισμός COVID-19 τον Μάρτιο του 2020. Το κλείσιμο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων έως τις 6 Αυγούστου σημαίνει ότι οι αγοραστές βιβλίων, κυρίως φοιτητές και επαγγελματίες, δεν θα επιστρέψουν σύντομα για να βοηθήσουν στην αντιστροφή των μειωμένων εσόδων στους βιβλιοπώλες.

Πάνω από 21 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στη Ντάκα. Υπάρχει ήδη έλλειψη βιβλιοπωλείων, που μπορούν να καλύψουν αυτήν την αγορά, αλλά η πανδημία ανάγκασε πολλά από τα καταστήματα να σταματήσουν να λειτουργούν.

Η Nilkhet είναι το κέντρο του μεταχειρισμένου βιβλίου στη Ντάκα. Εκτός από τα μεταχειρισμένα βιβλία προγραμμάτων σπουδών, μυθιστορήματα, βιβλιογραφία από το Μπαγκλαντές και το εξωτερικό, μπορείς ακόμη να βρεις παλιά, σπάνια ή εξαντλημένα βιβλία στην παλιά αγορά βιβλίων Nilkhet. Το Mostafa Baighar (βιβλιοπωλείο), ένα από τα μεγαλύτερα βιβλιοπωλεία μεταχειρισμένων βιβλίων στη Ντάκα, ξεκίνησε τη δραστηριότητά του σε αυτήν την αγορά πριν από τριάντα χρόνια. Η πανδημία ήρθε και έκλεισε το κατάστημα.

View this post on Instagram

A post shared by Jimi Chakma (@jimichakma)

Το τέλος μιας εποχής για εντοπισμό παλιών βιβλίων

Υπάρχουν πολλά περισσότερα παλιά και νέα βιβλιοπωλεία στη Nilkhet. Ο συγγραφέας Shoaib Sarwanam εξηγεί στο Facebook γιατί το Mostafa Baighar είναι μοναδικό:

বাংলা ভাষায় প্রকাশিত যে কোন রেয়ার বই, প্রিন্ট আউট বই, হারায়ে যাওয়া গুরুত্বপূর্ণ বইটা দরকার হইলে একমাত্র ভরসা ছিল মোস্তফা।
মোস্তফা হয় একজন অলৌকিক ক্ষমতাসম্পন্ন লোক। যে কোন বইয়ের নাম বললেই সে চোখ বন্ধ করে সেই বইটার লেখকের নাম, প্রকাশনীর নাম, গায়ের দাম গড়গড় করে বলে দিতে পারে। তার চেয়ে বড় কথা, যেইখান থেকেই হোক বইটা ঠিকই জোগাড় করে এনে দিতে পারে!

Ήταν η μόνη ελπίδα, αν χρειαζόταν κανείς κάποιο σπάνιο βιβλίο, εξαντλημένο ή οποιοδήποτε σημαντικό βιβλίο, που δημοσιεύτηκε στα μπενγκάλι. Ο Mostafa είναι ένας άνθρωπος με θαυματουργές δυνάμεις. Κάθε φορά που ένας αγοραστής ανέφερε το όνομα ενός βιβλίου, έκλεινε τα μάτια του και αναγνώριζε το όνομα του συγγραφέα του βιβλίου, το όνομα της έκδοσης και την τιμή του βιβλίου. Και το πιο σημαντικό, μπορούσε να βρει το βιβλίο από οπουδήποτε!

Ο Mostafa, ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου, έχει βαθιά γνώση των δημοσιευμένων βιβλίων σε μπενγκάλι. Ο Ehsan Islam το τονίζει αυτό στην ανάρτησή του στο Facebook:

বই অনেকেই বিক্রি করে নীলক্ষেতে, পাঠক অনুযায়ি আগ্রহ জাগানিয়া বইও তুলে দিতে পারেন নাকের সামনে, কিন্তু বইয়ের প্রসঙ্গ ধরে আরেকটা বইয়ের খবর সবাই দিতে পারে না। আমি অজস্র দিন দেখেছি, মোস্তফা ভাই ঝুঁকে পড়ে বই পড়ছেন। নিতান্ত ফ্ল্যাপ নয়, ভেতরের পাতা উল্টে উল্টে পড়ছেন। গল্পের চমকলাগা খটকা নয়, প্রবাহটুকুও বলতে পারেন। পরের মুখে ঝাল খাওয়ার মতো শুনে শুনে আত্মস্থ করে তা বলা যায় না, বোঝা যায়।

Υπάρχουν πολλοί πωλητές στη Nilkhet, που μπορούν να προτείνουν ενδιαφέροντα βιβλία σύμφωνα με το γούστο και τις απαιτήσεις του κάθε αγοραστή. Αλλά δεν μπορούν όλοι να προτείνουν ένα παρόμοιο ή ένα συμπληρωματικό βιβλίο, που θα μπορούσε να βοηθήσει τον αγοραστή. Έχω δει αμέτρητες μέρες τον Mostafa να γέρνει προς τα εμπρός, ενώ κάθεται και διαβάζει βιβλία. Όχι απλώς γυρνώντας τις σελίδες. Ήταν αδηφάγος αναγνώστης. Μπορούσε να σου πει τη ροή της ιστορίας, όχι μόνο τις καλύτερες στιγμές. Όχι μόνο απλά εμπορικές πωλήσεις απ’ έξω, μπορούν να πουν οι αναγνώστες.

Ο ερευνητής και θεατρικός συγγραφέας Nazrul Syed έγραψε στο Facebook σχετικά με τον πιθανό αντίκτυπο του κλεισίματος παλαιών βιβλιοπωλείων στη διατήρηση της κουλτούρας της βεγγαλέζικης λογοτεχνίας:

পরিবারে বিশাল বিশাল কয়েকটা তাক ভর্তি পুরনো পোকায় কাটা বই অধিকাংশ পরিবারের জন্যই অভিশাপের। অনেকটুকু জায়গা খেয়ে ফেলছে! হয়তো আস্ত একটা ঘরই দখল করে আছে! এগুলো কেউ পড়ে না, ছুঁয়েও দেখে না। পরিবারের বৃদ্ধ মানুষটি ঘোলা চোখে মাঝে মধ্যে তাকান, ধুলো ঝাড়েন, গন্ধ নেন। পরিবারের তরুণ সদস্যরা অপেক্ষা করে থাকে বুড়োর একটা গতি হলে এই জঞ্জাল ঝেঁটিয়ে বাড়ি থেকে বিদায় করার।
[…]

এই বইগুলো তখন কিনে নেন মোস্তফা মামারা। হয়তো একা পারেন না, কয়েকজন মিলে কিনে নেন। লট ধরে কিনে নেন। তারপর ফোন যায় আমাদের কাছে, যারা পুরনো বইয়ের পুরনো ক্রেতা। তাঁরা ঠিক চেনেন এই শহরে কে কে এই বইগুলো কিনতে পারে। আমি নিজে অসংখ্য দুষ্প্রাপ্য বই কিনেছি এই সুবাদে।

মোস্তফা মামাদের পেশা বদলের ফলে এই ব্যাপারটি ঘটার আর সুযোগ থাকবে না। বইগুলো তখন চলে যাবে ভাঙ্গারির দোকানে। এমন অসংখ্য বই, যেগুলোর সারা পৃথিবীতেই হয়তো আর কোনো কপি নেই, কেউ জানেও না তার খবর… হারিয়ে যাবে বাংলা সাহিত্য সংস্কৃতির অমূল্য সব দলিল…

Σε πολλές οικογένειες, θα βρείτε μερικά τεράστια ράφια ή ένα μεγάλο δωμάτιο γεμάτο με παραμελημένα, σκοροφαγωμένα βιβλία, που πιάνουν πολύ χώρο! Τα νεότερα μέλη της οικογένειας δεν τα διαβάζουν ούτε τα αγγίζουν. Περιμένουν τις τελευταίες μέρες της παλιάς γενιάς για να καθαρίσουν αυτά τα σκουπίδια μετά το θάνατό τους.
[…]

Μόνο μερικοί πωλητές βιβλίων όπως ο Mostafa αγόρασαν πολλά τέτοια βιβλία. Ίσως όχι μόνοι τους, μερικοί από αυτούς μαζί αγόραζαν κάθε θησαυρό. Τότε, ενημέρωναν ανθρώπους σαν εμάς, που ψάχνουν πάντα παλιά και σπάνια βιβλία. Ξέρουν ακριβώς ποιος ενδιαφέρεται να αγοράσει ποια βιβλία σε αυτήν την πόλη! Εγώ ο ίδιος αγόρασα πολλά σπάνια βιβλία από αυτόν.

Καθώς οι πωλητές όπως ο Mostafa κλείνουν το κατάστημα και αλλάζουν επάγγελμα, αυτό δεν θα συμβαίνει πλέον. Αυτά τα βιβλία θα μεταβούν στη συνέχεια στους ανακυκλωτές παλαιού χαρτιού. Υπάρχουν τόσα πολλά μεταχειρισμένα βιβλία με πιθανώς όχι πλέον άλλα αντίγραφα παγκοσμίως. Κανείς στη σημερινή γενιά δεν γνωρίζει γι’ αυτό…πολλά πολύτιμα έγγραφα της βεγγαλέζικης λογοτεχνικής κουλτούρας θα χαθούν έτσι.

View this post on Instagram

A post shared by আসাদুজ্জামান জয় (@asadudzaman.joy)

Άποψη του βιβλιοπωλείου Dipanpur, το οποίο επισκέφθηκα πρόσφατα…

Τα δημιουργικά βιβλιοπωλεία μειώνονται καθημερινά στο Μπαγκλαντές

Στη Ντάκα, δημιουργικά βιβλιοπωλεία (ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία που ειδικεύονται στη μυθοπλασία και στη μη μυθοπλασία και περιλαμβάνουν ανέσεις όπως χώρο ανάγνωσης και καφετέριες) έχουν γίνει δημοφιλή την τελευταία δεκαετία δημιουργώντας ενδιαφέρον στους λάτρεις των βιβλίων. Ωστόσο, μια σειρά από εξέχοντα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία στην πόλη, όπως τα Nalanda, Madhyama, Pencil και Dipanpur κλείνουν λόγω οικονομικής κρίσης εν μέσω της επιδημίας του κορονοϊού. Το κλείσιμο του Dipanpur απογοήτευσε ιδιαίτερα πολλούς, δεδομένου ότι δεν ήταν απλώς ένα βιβλιοπωλείο, αλλά λειτουργούσε επίσης ως καφετέρια και κέντρο για δημιουργικούς ανθρώπους. Πράγματι, οργανώθηκαν διάφορες λογοτεχνικές εκδηλώσεις εκεί. Άνοιξε στη μνήμη του εκδότη Faisal Arefin Dipan, ο οποίος σκοτώθηκε βίαια από ισλαμιστές μαχητές το 2015 στη Ντάκα. Οι φίλοι του Dipanpur προσπαθούν να ξεκινήσουν μια εκστρατεία για να το αναβιώσουν.

Ωστόσο, η συγγραφέας Munmun Sharmin Shams πιστεύει ότι ο λόγος πίσω από το κλείσιμο των δημιουργικών βιβλιοπωλείων είναι η φθίνουσα ζήτηση. Σύμφωνα με την ίδια, τα βιβλία είναι το λιγότερο σημαντικό πράγμα στη ζωή των Μπαγκλαντεσιανών αυτή τη στιγμή και πολλοί αναγνώστες δεν γνωρίζουν για τα βιβλιοπωλεία, που εξακολουθούν να αγωνίζονται να επιβιώσουν.

Πάγκος με βιβλία στην παλιά Ντάκα, που πουλά κυρίως σχολικά εγχειρίδια. Φωτογραφία: Flickr, David Brewer. ( CC BY-SA 2.0).

Οι ψηφιακές εκδόσεις δεν είναι ακόμη δημοφιλείς στο Μπανγκλαντές

Στο Μπαγκλαντές, η έκδοση ψηφιακών βιβλίων δεν έχει ακόμη αυξηθεί λόγω πολλών λόγων, όπως η υψηλή τιμή των αναγνωστών ηλεκτρονικών βιβλίων και η έλλειψη ζήτησης. Ο Rifat Munim έγραψε στην ινδική διαδικτυακή έκδοση Scroll.in σχετικά με αυτό το ζήτημα:

Παρόλο που πολλοί εκδότες, όπως το University Press Limited, εξετάζουν όλο και περισσότερο τις δυνατότητες κυκλοφορίας ηλεκτρονικών βιβλίων, οι ψηφιακές εκδόσεις δεν έχουν ακόμη εξαπλωθεί στο Μπαγκλαντές κυρίως λόγω του πολιτιστικού προσανατολισμού και επίσης λόγω των υψηλών τιμών των συσκευών.

Ο Rifat Munim σημείωσε ότι ο ρυθμός έκδοσης βιβλίων αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια:

Το 2010, εκδόθηκαν ετησίως λίγο περισσότερα από 3.000 βιβλία και τώρα ο αριθμός ξεπερνά τα 6.500. Τα μέλη της Ένωσης Ακαδημαϊκών και Δημιουργικών Εκδοτών του Μπαγκλαντές εκτιμούν ότι πάνω από το 75% των βιβλίων κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια της Έκθεσης Βιβλίου Ekushey, της μεγαλύτερης εκδήλωσης βιβλίων της χώρας. Επί του παρόντος, περίπου 2.000.000 άτομα εξαρτώνται άμεσα από τον εκδοτικό κλάδο για τα προς το ζην τους, με σχεδόν 10 φορές περισσότερους ανθρώπους να εμπλέκονται έμμεσα στον κλάδο.

Σύμφωνα με αναφορές, 4.919 νέα βιβλία έχουν εκδοθεί στην Έκθεση Βιβλίου Ekushey το 2020 και έχουν πωληθεί βιβλία αξίας 720 εκατομμυρίων τάκα (8,47 εκατομμύρια δολάρια). Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το πόσα βιβλία πωλούνται κατά το υπόλοιπο του έτους.

Τα τελευταία χρόνια, η χώρα απέκτησε μερικές διαδικτυακές πλατφόρμες, που πωλούν έντυπα βιβλία. Το μεγαλύτερο διαδικτυακό βιβλιοπωλείο της χώρας, το Rokmari, πωλεί περίπου 1 εκατομμύριο βιβλία (έντυπα αντίγραφα) ετησίως.

Αυτό όμως θα αντισταθμίσει την απώλεια, που προκλήθηκε από το ξαφνικό κλείσιμο δημοφιλών βιβλιοπωλείων όπως το Mostafa Baighar και το Dipanpur;