- Global Voices στα Ελληνικά - https://el.globalvoices.org -

Μέσα από τον καθρέφτη του οριενταλισμού: Συνέντευξη με την Μαροκινή καλλιτέχνιδα Lalla Essaydi

Κατηγορίες: Μέση Ανατολή & Βόρεια Αφρική, Μαρόκο, Μέσα των πολιτών, Τέχνες - Πολιτισμός, Φύλο & ισότητα, Φωτογραφία
Essaydi

Lalla Essaydi, Harem #2, 2009. 71 × 88 in 180.4 × 223.5 cm.

Η 64χρονη Μαροκινή καλλιτέχνις Lalla Essaydi είναι διάσημη για τις εκθαμβωτικές, πολυδιάστατα σκηνοθετημένες φωτογραφίες της, οι οποίες παρά την απλότητά τους, καταγράφουν αριστουργηματικά και προκαλούν προβληματισμό για την πολυπλοκότητα των κοινωνικών δομών, των γυναικείων ταυτοτήτων και των πολιτισμικών παραδόσεων. 

Τα έργα τέχνης της Essaydi [1] όχι μόνο αναδημιουργούν τις οπτικές παραδόσεις, αλλά και “προκαλούν τον δυτικό εντυπωσιασμό με την παλλακίδα, τη μαντίλα, και φυσικά το χαρέμι, όπως αυτά εκφράζονται στην οριενταλιστική ζωγραφική.”

“Η δουλειά μου αναφέρεται κυρίως στην μαροκινή ταυτότητα, αλλά οπτικά στοιχεία καθορισμού όπως η μαντίλα, το χαρέμι, οι περίτεχνοι στολισμοί, και τα μεγαλοπρεπή χρώματα συμπίπτουν και με άλλες περιοχές του μουσουλμανικού και αραβικού κόσμου, όπου οι γυναίκες χαρακτηρίζονται από περιορισμένη έκφραση και ατομικότητα,” είπε η Essaydi σε συνέντευξή της στο Global Voices. 

Μεγαλωμένη στο Μαρόκο, η Essaydi έχει ζήσει στη Σαουδική Αραβία [2] και στη Γαλλία, ενώ τώρα έχει εγκατασταθεί στην Βοστώνη. Έχει εκθέσει [3] τα έργα της στο Εθνικό Μουσείο Αφρικανικής Τέχνης στην Ουάσινγκτον, στο Ινστιτούτο Τέχνης στο Σικάγο, στο Μουσείο Φρις στην Ολλανδία κ.α.

Η Essaydi είναι ποιήτρια της αρχιτεκτονικής, του γυναικείου σώματος και του χρώματος. Εκεί όπου τα γράμματα κατακλύζουν τις συνθέσεις της, η τολμηρή παρουσία γυναικών και η συγκαλυμμένη ανησυχία στα μάτια τους διαλύουν όλες τις εξισώσεις ομορφιάς.

Ακολουθούν αποσπάσματα από τη συνέντευξη.

Lalla Essaydi

Lalla Essaydi, Μαροκινή καλλιτέχνις. Η φωτογραφία παραχωρήθηκε από την καλλιτέχνιδα.

Omid Memarian: Στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών δημιουργείτε εντυπωσιακά έργα τέχνης, που προκαλούν ιδεολογικά τις κοινωνικές δομές και σχολιάζουν τη δύναμη και την εξουσία. Πώς βρήκατε και αναπτύξατε αυτή την οπτική γλώσσα;

Laila Essaydi: Η προσέγγισή μου προς την τέχνη, γενικά, και η σχέση μου με την ισλαμική τέχνη, συγκεκριμένα, έχει τις ρίζες της βαθιά στις προσωπικές μου εμπειρίες. Ως καλλιτέχνις γεννημένη στο Μαρόκο, που έχει ζήσει στη Νέα Υόρκη, στη Βοστώνη και στο Μαρακές, που ταξιδεύει συχνά στον αραβικό κόσμο, έχω συνειδητοποιήσει πλήρως πώς οι πολιτισμοί της “Ανατολής” και της “Δύσης” αντιλαμβάνονται ο ένας τον άλλον. Συγκεκριμένα, συνειδητοποιώ όλο και περισσότερο τον αντίκτυπο της δυτικής ματιάς στον αραβικό πολιτισμό. 

Παρόλο που ο οριενταλισμός τις περισσότερες φορές υποδηλώνει μια ευρωπαϊκή θεώρηση του 19ου αιώνα για την Ανατολή, το σύνολο των επιθέσεων αυτών επιβιώνει μέχρι σήμερα: τόσο στη ματιά της Δύσης και στον τρόπου, που οι αραβικές κοινωνίες συνεχίζουν να εσωτερικεύουν αυτή την ματιά και να ανταποκρίνονται σε αυτήν. Στην πρώιμη μορφή του, ο οριενταλισμός ήταν μια κυριολεκτική “θεώρηση”, εύρεση της έκφρασης στο έργο δυτικών ζωγράφων, που ταξίδευαν στην “εξωτική” Ανατολή προς αναζήτηση πολιτισμών πιο πολύχρωμων από τους δικούς τους. Τον έχω χρησιμοποιήσει ως αφετηρία στα περισσότερα από τα έργα μου —τόσο στη ζωγραφική όσο και στη φωτογραφία.

Οι απεικονίσεις, που βρήκα σε οριενταλιστικούς πίνακες, με έχουν αγγίξει με περίεργους τρόπους και τελικά με βοήθησαν να μετουσιώσω τις εμπειρίες μου σε μια δυναμική εικονική γλώσσα.

Στη φωτογραφία, εξερευνώ τον χώρο, είτε νοητά είτε με φυσική παρουσία, και αναρωτιέμαι για το ρόλο του στην δημιουργία ταυτότητας φύλου, ερχόμενη παράλληλα σε επαφή με αιώνες πολιτιστικής κληρονομιάς και καλλιτεχνικών πρακτικών. Για παράδειγμα, οι εικόνες μου από γυναίκες, ενταγμένες σε ισλαμική αρχιτεκτονική, αναγνωρίζουν και παρουσιάζουν μια εναλλακτική στους χώρους, στους οποίους φαντάζονται τις γυναίκες άλλα έργα ζωγραφικής, και της φωτογραφίας, που προέρχονται από τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο. Η μίξη καλλιγραφίας (ιερή και παραδοσιακά αποκλειστικά για τους άντρες τέχνη) και χένας (στόλισμα που χρησιμοποιείται και αφορά μόνο τις γυναίκες) αναπαράγει παρομοίως καλλιτεχνικές παραδόσεις και συνηθισμένες πρακτικές της καθημερινής ζωής των ισλαμικών πολιτισμών, ενώ ξεφεύγει από τους ρόλους των φύλων και τα όρια μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων χώρων.

Lalla Essaydi

Lalla Essaydi, Harem #1, 2009

OM: Γεννηθήκατε και μεγαλώσατε στο Μαρόκο, περάσατε 19 χρόνια στη Σαουδική Αραβία, μετακομίσατε στο Παρίσι, σπουδάσατε εκεί και τελικά εγκατασταθήκατε στις ΗΠΑ, σπουδάσατε, και ζήσατε εκεί. Πώς επηρέασε αυτή η γεωγραφική διαδρομή την τέχνη σας, την αντίληψή σας για τις γυναίκες και την παρουσία τους στις φωτογραφίες σας;

LE: Η δουλειά μου εμπνέεται από την προσωπική μου ιστορία. Τα πολλά εδάφη που συγκλίνουν στα έργα μου δεν είναι μόνο γεωγραφικά αλλά και φανταστικά, διαμορφωμένα, πάνω από όλα, από παιδικά χρόνια και αναμνήσεις—από αυτές τις αόρατες επιρροές. Η δουλειά μου δεν μπορεί να περιοριστεί στη συνδιαλογή με τον οριενταλισμό. Ο οριενταλισμός μου έδωσε το πρίσμα, μέσα από το οποίο μπορώ να επικεντρωθώ στα συγκλίνοντα εδάφη της δουλειάς μου και μέσω του οποίου μπορώ να δω πιο καθαρά την επιρροή της δυτικής φαντασίας στους τρόπους, που η Ανατολή αντιλαμβάνεται τον εαυτό της. Σε πιο προσωπικό επίπεδο, η δημιουργική πρακτική μου είναι ένας τρόπος, μέσω του οποίου μπορώ να ανακαλύψω εκ νέου και να τοποθετήσω τον εαυτό μου σε διαφορετικές εποχές και πολιτισμικά πλαίσια.

Την ίδια στιγμή, εξυμνώ επίσης τον πολιτισμικό πλούτο του Μαρόκου, της Μέσης Ανατολής και των χωρών της βόρειας Αφρικής. Παρόλο που τείνω να θεωρώ τα έργα μου ως, πρώτα από όλα, σχετικά με τις εμπειρίες των γυναικών, θα έλεγα ότι αυτά τα στοιχεία είναι επίσης σημαντικά. Δεν προκύπτουν τυχαία, αλλά είναι κομμάτι των εγγενών γνωρισμάτων, που φέρουν οι απόψεις μου και τα έργα μου.

Lalla Essaydi

Lalla Essaydi, Bullets Revisited #37, 2014.

OM: Τι ρόλο έπαιξε στη σταδιοδρομία σας και στην καλλιτεχνική σας μετεξέλιξη η απόκτηση πτυχίου και μεταπτυχιακού από το Πανεπιστήμιο Tufts και τη Σχολή Καλών Τεχνών; Ήταν η εκπαίδευση κάτι που περιμένατε;

LE: Γράφτηκα στη Σχολή Καλών Τεχνών γιατί ήθελα να επιστρέψω στο Μαρόκο και να μπορέσω να ακολουθήσω το χόμπι μου έχοντας περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες. Αντιθέτως, βρήκα τη δουλειά της ζωής μου.

Έμαθα ότι κάποια από τα πιο σημαντικά πράγματα στις ζωές μας συμβαίνουν, χωρίς να τα περιμένουμε. Μέσα από ένα μάθημα ζωγραφικής, ανακαλύπτουμε έναν ολόκληρο κόσμο κάτω από τα ακροδάχτυλά μας, ο οποίος περιμένει να τον αντιληφθούμε. Μέσα από ένα μάθημα ζωγραφικής, βρίσκουμε την ιστορία της τέχνης και της κατασκευής, της φωτογραφίας και τόσα ακόμα. Ψάχνουμε για ένα ποτήρι με νερό και βρίσκουμε τον ωκεανό, που μας φωνάζει. Κι εμείς ανταποκρινόμαστε στο κάλεσμά του.

Δεν ονειρευόμουν ποτέ ότι θα περνούσα εφτά χρόνια σε αυτό το περιβάλλον, αφομοιώνοντας ότι είχε να μου μάθει αυτή η Σχολή και μαθαίνοντας παραπάνω πράγματα από ό,τι ποτέ φανταζόμουν ότι είναι δυνατόν.

Ήταν και θα είναι μια σχολή για καλλιτέχνες, σχεδιασμένη από και για τους καλλιτέχνες: ένα μέρος όπου οι σπουδαστές είναι ελεύθεροι να επιλέξουν τι θέλουν να μάθουν. Προσφέρει μόνο μαθήματα επιλογής, δεν υπάρχουν υποχρεωτικά μαθήματα. Όταν συνειδητοποιούμε τον πλούτο που υπάρχει, θέλουμε να απορροφήσουμε τα πάντα.

Στην αρχή ήμουν συγκλονισμένη. Ανήκα στους φοιτητές, που περιφέρονταν στους διαδρόμους της Σχολής αργά το βράδυ, εξερευνώντας τα άδεια δωμάτια, με τις άηχες παγίδες οποιουδήποτε αντικειμένου διδασκόταν εκεί. 

Τελικά, η Σχολή με δίδαξε και ένα δεύτερο μάθημα. Με όλες αυτές τις ευκαιρίες και αυτή την τέλεια σειρά καλλιτεχνικού πλούτου, με αυτήν την τεράστια ελευθερία επιλογής, έρχεται και η ευθύνη.

Η ευθύνη πρώτα από όλα σημαίνει πειθαρχία, και καθορισμό προτεραιοτήτων, που ακολουθούνται από την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων και τεχνικών. Και μετά έρχεται η αυτοδημιουργία – καθώς μαθαίνουμε και συνειδητοποιούμε νέους τρόπους για να σκεφτούμε πάνω στην τέχνη - και η φιλοδοξία να κάνουμε κάτι σπουδαίο στη ζωή μας.

Η καριέρα μού προσέφερε κάτι άλλο, κάτι που δεν περίμενα. Αυτό το πολύ δημόσιο περιβάλλον μου προσέφερε έναν ιδιωτικό χώρο, κάτι που δεν είχα στο σπίτι μου. Μου προσέφερε έναν χώρο, όπου ήμουν ελεύθερη να εκφράσω τις σκέψεις μου ιδιωτικά, χωρίς να με περιορίζει η γνώση ότι όλοι μπορούσαν να τις δουν. Αυτό με έκανε να εξερευνώ και να φέρνω στο προσκήνιο πλευρές της εσωτερικής μου ζωής, οι οποίες δεν ήξερα ότι υπάρχουν.

Παρόλο που ήξερα ότι η δημιουργία της τέχνης είναι μια έντονα προσωπική εμπειρία, έμαθα επίσης ότι πραγματοποιείται μόνο με τη βοήθεια πολλών χαρισματικών και αφοσιωμένων ανθρώπων: ανθρώπων που διδάσκουν και κατευθύνουν, ανθρώπων που ενθαρρύνουν και γαλουχούν, ανθρώπων που σε εμπνέουν να συνεχίσεις να προσπαθείς να δημιουργήσεις κάτι άριστο και όμορφο και αληθινό. Μπορείτε να το δείτε, λάτρευα τη Σχολή μου. 

Lalla Essaydi

Lalla Essaydi. Les Femmes du Maroc: La Grande Odalisque, 2008

OM: Οι γυναίκες και ο ιδιωτικός τους χώρος στον αραβικό κόσμο είναι κεντρικά στη σειρά έργων σας “Χαρέμι” και σε άλλα έργα. Από που προέρχεται αυτή η περιέργεια και η επικέντρωση και πώς έχει αλλάξει με τα χρόνια;

LE: Το έργο μου έχει απήχηση και πέρα από τον αραβικό κόσμο, καθώς προκαλεί τον θαυμασμό της Δύσης με την παλλακίδα, τη μαντίλα, και φυσικά το χαρέμι, όπως αυτά εκφράζονται στην οριενταλιστική ζωγραφική. Ο οριενταλισμός αποτελούσε για πολύ καιρό πηγή εντυπωσιασμού για μένα. Το καλλιτεχνικό μου υπόβαθρο σχετίζεται με τη ζωγραφική και σαν ζωγράφος ξεκίνησα να ερευνώ τον οριενταλισμό. Η μελέτη μου με οδήγησε σε μια πιο βαθιά κατανόηση του χώρου της ζωγραφικής, όπως αυτός αντιμετωπίζεται τόσο όμορφα από οριενταλιστές ζωγράφους, που ακολουθούν την αραβική διακόσμηση. Από την τόσο έντονη επικράτησή του στους πίνακες, αυτή η διακόσμηση με έκανε να συνειδητοποιήσω καλύτερα τη σημασία του εσωτερικού χώρου στον αραβικό/ισλαμικό πολιτισμό. Τέλος, φυσικά, συνειδητοποίησα τα μοτίβα πολιτισμικής επικράτησης και τις σεξουαλικά επιθετικές φαντασιώσεις, που κωδικοποιούν οι οριενταλιστικοί πίνακες. 

ΟΜ: Τα έργα τέχνης σας περιέχουν πολλά στρώματα, ένα όμορφο και χρωματιστό από έξω, και ελκυστικά μεικτά στρώματα καλλιγραφίας, χένας, κεραμικής, και μοντέλα. Το τελευταίο αγγίζει τα όρια του κλισέ, αλλά δημιουργεί επίσης έναν ζωντανό και μυστικιστικό οπτικό λαβύρινθο. Πώς είναι να πορεύεστε σε αυτή την πορεία;

EL: Για μένα είναι σημαντικό η δουλειά μου να είναι όμορφη. Παρόλο που συλλαμβάνεται πολύ διαφορετικά από τα δυτικά και τα αραβικά περιβάλλοντα, η αισθητική τους χαίρει της εκτίμησης και στις δύο περιπτώσεις. Πιο σημαντικό για εμένα είναι ωστόσο, οι φωτογραφίες να εξυπηρετούν μια ισορροπία μεταξύ του πολιτικού, ιστορικού και αισθητικού περιεχομένου, όπως και να αποτελούν μια δήλωση για την τέχνη.

Το γεγονός όμως ότι έχω ακούσει κριτική, από τη μία, ότι διαιωνίζω προσδοκίες και στερεότυπα αντί να τα αντικρούω, και από την άλλη, ότι εκθέτω όσα θα έπρεπε να μείνουν ιδιωτικά, δείχνει ότι η ανταπόκριση στο έργο μου είναι πολύ υποκειμενική, ανάλογη με το περιεχόμενο και την γνώση για τον πολιτισμό. Αμβλυμένη λόγω της αμφισημίας της κυριολεκτικής σημασίας των έργων, ίσως προκαθορισμένη από μια πιο αυθόρμητη αντίδραση: η αντίληψη του στερεοτύπου. Ωστόσο, με εσκεμμένη διακριτικότητα, το έργο μου εισάγει εναλλακτικές και προκλητικές οπτικές γωνίες σε κανονιστικούς οριενταλιστικούς πίνακες του 19ου αιώνα. Ως γυναίκα καλλιτέχνις, που προέρχεται από τις περιοχές, που απεικονίζονται, η φωνή μου είναι ιστορικά καταπιεσμένη και “περιπλέκει κάθε απλή πλαισιοποίηση του Κανόνα.” Ζωγραφίζοντας σε παρόμοιες οπτικές διατάξεις, προσπαθώ να την εντάξω σε έναν μη οικείο και άβολο διάλογο, και να επανατοποθετήσω το οριενταλιστικό είδος στην ιστορία της τέχνης.

Harem Revisited #34, 2012

Harem Revisited #34, 2012

OM: Σε συνέντευξή σας το 2012 δηλώσατε ότι τα μοντέλα σας “βλέπουν τους εαυτούς τους ως κομμάτι ενός φεμινιστικού κινήματος.” Ενώ η “ελευθερία” ανήκει στα βασικά σας ενδιαφέροντα και πολλά από τα έργα σας φαίνεται να ανακατασκευάζουν τις παραδόσεις, πώς αυτή η αντιφατική φόρμουλα έχει τόσο απελευθερωτικό αποτέλεσμα;

LE: Η δουλειά μου μοιάζει σα να “ανακατασκευάζει τις παραδόσεις,” αλλά στην πραγματικότητα προσπαθώ να δημιουργήσω νέα κατανόηση.

Το απελευθερωτικό αποτέλεσμα έρχεται, γιατί με πολλούς τρόπους, η παράσταση είναι ένα εγγνές στοιχείο των φωτογραφιών μου, φανερό στην προσεκτική σύνθεση των φιγούρων,στη φυσική δράση της γραφής, και κυρίως, στην ένταση της παρουσίας των καθισμένων μορφών, η οποία τις καθιστά υποκείμενα αντί για αντικείμενα. 

Μέσω της γραφής, ξεγυμνώνω προσωπικές σκέψεις, αναμνήσεις και εμπειρίες, που ανήκουν σε εμένα και στις γυναίκες, που παρουσιάζονται ως άτομα μιας ευρύτερης αφήγησης. Μέσω των έργων μου αναφέρομαι κυρίως στην μαροκινή ταυτότητα, αλλά οπτικά στοιχεία καθορισμού όπως η μαντίλα, το χαρέμι, οι περίτεχνοι στολισμοί και τα μεγαλοπρεπή χρώματα συμπίπτουν και με άλλες περιοχές του μουσουλμανικού και αραβικού κόσμου, όπου οι γυναίκες χαρακτηρίζονται από περιορισμένη έκφραση και ατομικότητα.  

Παρόλο που τα έργα μου επικαλούνται την παραδοσική αισθητική και τις κοινωνικές πρακτικές της περιοχής, εισάγω μια διάσταση, που τις περιπλέκει: μια προσωπική αφήγηση, διερωτήσεις των αναμνήσεων, όλα καταγεγραμμένα μέσσα στο χώρο των φωτογραφιών μας. Την ίδια στιγμή, γράφω για τις ιστορικές αναπαραστάσεις των γυναικών του Μαρόκου, της Αραβίας, των Μουσουλμάνων και των γυναικών της Αφρικής. Για να καταλάβει λοιπόν κανείς το έργο μου, πρέπει να εξετάσει τις μακροχρόνιες προκαθορισμένες αντιλήψεις διαφόρων ανθρώπων ανά τις εποχές, όπως και τις δικές μου.

Lalla Essaydi, Bullets, Jackson Fine Art. February 3 - April 15, 2017

Lalla Essaydi, Bullets, Jackson Fine Art. [4] 3 Φεβρουαρίου – 15 Απριλίου, 2017