Βρίσκεται η Λευκορωσία εν μέσω γενικής αναταραχής;

Η Λευκορωσία σήμερα είναι ένα κράτος σε αναταραχή. Οι θαρραλέοι διαδηλωτές έρχονται αντιμέτωποι με ένα βάναυσο σύστημα ασφαλείας, που έχει γίνει ένα με τον μακροχρόνιο ηγέτη της χώρας, τον Αλεξάντερ Λουκασένκο. Αυτή η καταστολή έρχεται μετά από μαζικές διαμαρτυρίες, που έχουν βγάλει εκατοντάδες χιλιάδες στους δρόμους, εξοργισμένους από τις αληθοφανείς αναφορές περί απάτης στις προεδρικές εκλογές της 9ης Αυγούστου. Για ορισμένους, η Λευκορωσία βρίσκεται τώρα υπό “κατοχή ^[2]” από ένα δικτατορικό καθεστώς, που δεν έχει λαϊκή υποστήριξη. Για άλλους, η Λευκορωσία υπονομεύεται από συνωμοσίες από τις Ηνωμένες Πολιτείες ^[3]. Πέρα από αυτούς τους φορτισμένους ισχυρισμούς είναι μια πιο περίπλοκη πραγματικότητα μιας χώρας, που χωρίζεται σε πολλά επίπεδα, ακόμη και πριν από τα πρόσφατα γεγονότα. Η αίσθηση αυτών των διαιρέσεων είναι εμφανής από μια εθνικά αντιπροσωπευτική έρευνα, που πραγματοποιήσαμε στη Λευκορωσία στην αρχή αυτής της ταραχώδους χρονιάς.

Η έρευνά μας τον Ιανουάριο του 2020 ήταν μέρος ενός μεγάλου έργου, που εξετάζει τους γεωπολιτικούς προσανατολισμούς των ανθρώπων στις χώρες και τα de facto εδάφη στα σύνορα της Ρωσίας. Υποκινήθηκε από τα στοιχεία ότι διάφορες τροχιές αναδιαμορφώνουν τον μετασοβιετικό χώρο με ισχυρή υποστήριξη για περισσότερη ένταξη με τα δυτικά θεσμικά όργανα στην Ουκρανία και τη Γεωργία, αλλά σε στενούς δεσμούς με τη Ρωσία στα άλλα πολιτεύματα. Η Λευκορωσία είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, επειδή οι στενοί οικονομικοί και πολιτικοί-στρατιωτικοί δεσμοί της με τη Ρωσία έχουν εξασθενίσει τα τελευταία 10 χρόνια. Ωστόσο, η Λευκορωσία έχει επίσης προκαλέσει πονοκέφαλο στους ερευνητές λόγω της δυσκολίας συγκέντρωσης αξιόπιστων δεδομένων σχετικά με την εγχώρια πολιτική, ιδίως σχετικά με το πραγματικό επίπεδο υποστήριξης του Προέδρου Λουκασένκο. Περιφερειακοί εμπειρογνώμονες, συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου Διεθνών Υποθέσεων της Ρωσίας (RIAC), έχουν προσφέρει εκτιμήσεις ^[4]. Στην εθνική μας έρευνα, υπολογίσαμε την αποδοχή του Λουκασένκο στο 26% σε ένα πείραμα λίστας, που συλλέγει αξιόπιστες απαντήσεις, ένα ποσοστό που πλησιάζει άλλες εκτιμήσεις ^[5].

Η αντιπροσωπευτική εθνική μας έρευνα για 1.209 απαντήσεις πραγματοποιήθηκε από μια καθιερωμένη και αξιόπιστη εταιρεία ερευνών στη Λευκορωσία, υπό την επίβλεψή μας και με τη διαβούλευση και την υποστήριξη υπολογιστών από εξωτερικούς εμπειρογνώμονες έρευνας για το σχεδιασμό δειγματοληψίας και τον προγραμματισμό μέσω tablet. Δεν προσδιορίζουμε εδώ την υπηρεσία δημοσκοπήσεων λόγω της τρέχουσας κατασταλτικής κατάστασης στη Λευκορωσία. Οι διαδικασίες μας ακολούθησαν τις βέλτιστες πρακτικές έρευνας σε τυχαία δειγματοληψία του πληθυσμού για προσωπικές συνεντεύξεις. Τα αποτελέσματα, που παρουσιάζουμε εδώ, είναι οι απαντήσεις σταθμισμένες για να ληφθούν υπόψη οι μικρές διαφορές μεταξύ των πιο πρόσφατων δεδομένων πληθυσμού και των αριθμών στην έρευνά μας σε περιφερειακές και δημογραφικές ομάδες. Λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς του καθεστώτος στην προσωπική ψηφοφορία, πιστεύουμε ότι αυτά τα δεδομένα είναι τα καλύτερα διαθέσιμα και το σημαντικότερο, δείχνουν τις κοινωνικές διαιρέσεις που αποτελούν το αντικείμενο των πρόσφατων διαμαρτυριών κατά της προεδρίας του Λουκασένκο. Κυρίως μεταξύ αυτών των διαφορών είναι ένα τεράστιο χάσμα γενεών μεταξύ όσων έγιναν ενήλικες κατά τη σοβιετική περίοδο και όσων γεννήθηκαν μετά το 1990.

Το εξαιρετικά απίθανο σενάριο του Λουκασένκο να κερδίζει το 80% στις εκλογές του Αυγούστου υπονομεύεται από τα στοιχεία της έρευνας. Τα γεγονότα του καλοκαιριού 2020 μείωσαν πιθανώς την υποστήριξή του ακόμη περισσότερο από το χαμηλό ποσοστό, που είδαμε ήδη τον Ιανουάριο. Καθώς συνέχισε την σχεδόν 30ετή προεδρία της στατικής πολιτικής, η κοινωνία του άλλαζε αμετάκλητα χωρίς αυτόν. Οι υποστηρικτές του στις μεγαλύτερες ηλικιακές κατηγορίες (άνω των 60) μειώθηκαν με την πάροδο του χρόνου, οπότε από την απογραφή της Λευκορωσίας το 2009 ήταν λιγότεροι (3,5 εκατομμύρια έως 2 εκατομμύρια) από αυτούς κάτω των 45 ετών, διαφοροποιούμενοι δραματικά σε πολιτικές προοπτικές από ό,τι οι ηλικιωμένοι.

Ένα σημαντικό χάσμα αφορά τις απόψεις για το σοβιετικό σύστημα (Διάγραμμα 1). Οι νεαροί ψηφοφόροι (ηλικίας 30 ετών και κάτω) είναι τρεις φορές πιο πιθανό να εγκρίνουν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης από εκείνους ηλικίας άνω των 60 ετών. Ενώ το σοβιετικό σύστημα ήταν βαθιά ελαττωματικό και καταπιεστικό, για πολλούς παρείχε κοινωνική σταθερότητα και μία ελάχιστη κοινωνική πρόνοια που οι ηλικιωμένοι ψηφοφόροι θυμούνται τώρα με νοσταλγία. Έχουμε δει αυτό το δημογραφικό μοτίβο σε δεκάδες έρευνες που έχουμε πραγματοποιήσει τα τελευταία 25 χρόνια στο μετα-σοβιετικό χώρο, αλλά τα κενά μεταξύ των γενεών στη Λευκορωσία το 2020 είναι από τα μεγαλύτερα. Αν και η Λευκορωσία δεν έχει δει την έκταση του εκτοπισμού θέσεων εργασίας και υλικών προοπτικών αλλού, η στασιμότητα των τελευταίων τριών δεκαετιών έχει παράγει μια αίσθηση μεταξύ των νεότερων γενεών ότι έχουν μείνει πίσω.

Μια απλή αλλά ισχυρή ερώτηση τίθεται σχετικά με τη “γενική κατεύθυνση της χώρας” και στους ερωτηθέντες προσφέρεται μια αυστηρή επιλογή – προς τη σωστή ή τη λάθος κατεύθυνση. Αυτές οι αναλογίες είναι ιδιαίτερα ενδεικτικές τόσο της τρέχουσας κατάστασης όσο και του αντιληπτού άμεσου μέλλοντος. Στην κατεύθυνση της Λευκορωσίας υπό την ηγεσία του Λουκασένκο (Διάγραμμα 2), οι νεότεροι ενήλικες έχουν περισσότερες από δύο φορές περισσότερες πιθανότητες (55%) από τους ηλικιωμένους (22%) να απαντήσουν με την απάντηση της λάθος κατεύθυνσης. Καθώς η ηλικία των ερωτηθέντων αυξάνεται, η μετάβαση από αρνητική σε θετική άποψη της κατεύθυνσης αλλάζει αναλογικά. Συνολικά, μόνο το 29% πίστευε ότι η χώρα κατευθυνόταν προς τη σωστή κατεύθυνση, το 52% προς τη λάθος κατεύθυνση και το 17% να είναι αβέβαιο. Σε οποιαδήποτε κοινωνία με δίκαιες εκλογές, αυτές οι αναλογίες θα σηματοδοτούσαν μια αλλαγή κυβέρνησης, καθώς ένα κατεστημένο καθεστώς θα κατηγορηθεί για αυτήν την κακή προοπτική.

Δεδομένων των στενών, μακροχρόνιων οικονομικών και πολιτικών σχέσεων μεταξύ Λευκορωσίας και Ρωσίας, οι διαφορές της γενιάς, που είναι εμφανείς στο γράφημα “ποια δύναμη έχει τη μεγαλύτερη θέση;” είναι εκπληκτικές. Ο όρος “μεγαλύτερο στάτους” είναι σκόπιμα ασαφής. Για μερικούς, μπορεί να σημαίνει αναγνώριση στρατιωτικής δύναμης, για άλλους οικονομική ηγεσία και για άλλους, πολιτιστική έλξη και ήπια δύναμη. Θα περίμενε κανείς ότι η Ρωσία θα ευνοούσε αυτό το καθεστώς, αλλά όπως δείχνει το γράφημα 3, οι διαφορές μεταξύ των γενεών είναι σαφείς. Για τις δύο γενιές κάτω των 45 ετών, η πλειονότητα προτείνει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για όσους είναι ηλικίας 46-60 ετών, η πλειονότητα επέλεξε τη Ρωσία και για την ομάδα άνω των 60 ετών, η πλειονότητα επέλεξε τη Ρωσία. Είναι ενδιαφέρον ότι η Κίνα ξεπερνά την ΕΕ σε όλες τις ηλικίες και πλησιάζει τη ρωσική αναλογία για τις νεότερες ηλικιακές ομάδες. Μια αναγνώριση των μεταβαλλόμενων γεωπολιτικών πραγματικοτήτων και μια σχετική μείωση του στάτους της Ρωσίας για τους νέους αντικατοπτρίζεται σε αυτά τα αποτελέσματα. Άλλες πρόσφατες έρευνες ^[6] επιβεβαιώνουν αυτές τις ευρείες τάσεις μεταξύ των νέων Λευκορώσων.

Τι κρύβεται πίσω από αυτά τα μεγάλα κενά των γενεών; Όπως δείχνει το γράφημα 4, οι προτιμώμενες πηγές πληροφοριών φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο. Αλλά η ακριβής αιτιότητα παραμένει ασαφής. Οι νέοι αποφεύγουν την τηλεόραση επειδή παρέχει μια σταθερή δίαιτα με ελεγχόμενες από το κράτος πληροφορίες και βλέπουν το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Ή μήπως η πρόσβαση σε διαδικτυακές πληροφορίες σχετικά με τη φύση των δυτικών κοινωνιών οδηγεί σε απόρριψη του είδους της κοινωνίας που ο Λουκασένκο ελέγχει εδώ και δεκαετίες; Είτε έτσι είτε αλλιώς, η συντριπτική εξάρτηση από την τηλεόραση για πληροφόρηση έως τα 60 έρχεται σε έντονη αντίθεση με τον ρόλο που διαδραματίζει το Διαδίκτυο για τους μισούς περίπου ερωτηθέντες κάτω των 45 ετών. 

Αυτός ο δυτικός προσανατολισμός προωθείται, σκληραίνει και επιβεβαιώνεται από την προτίμηση ταινιών από το Χόλιγουντ και σε μικρότερο βαθμό από την Ευρώπη (Γράφημα 5). Εδώ, μια σαφής διαφορά στις ταινίες μεταξύ των ομάδων ηλικίας 18-30 και 31-45 δείχνει την ευρύτερη δημοτικότητα του δυτικού κινηματογράφου για τους νεότερους. Για όσους γεννήθηκαν ή κοινωνικοποιήθηκαν στη σοβιετική εποχή (τώρα ηλικίας άνω των 45 ετών), οι σοβιετικές και σύγχρονες ρωσικές ταινίες διατηρούν την παραδοσιακή τους ελκυστικότητα.

Εν ολίγοις, έχουμε εντοπίσει μέσω αυτών των δεδομένων μια νεότερη γενιά, πολιτισμικά προσανατολισμένη προς τη Δύση, η οποία προτιμά τη δυτική δημοκρατία από το σημερινό ή το σοβιετικό μοντέλο, απορρίπτοντας τις σοβιετικές παραδόσεις και, φυσικά, τον Λουκασένκο. Όταν ρωτήθηκαν για το καλύτερο πολιτικό σύστημα (Διάγραμμα 6), αυτοί ηλικίας 18 έως 30 ετών επέλεξαν συντριπτικά τη γενική επιλογή “Δυτική δημοκρατία” έναντι των πιο συγκεκριμένων επιλογών του τρέχοντος συστήματος στη Λευκορωσία, του ρωσικού πολιτικού συστήματος και του σοβιετικού συστήματος που έχουν βιώσει. Αντίθετα, αυτοί άνω των 60 είναι σαφείς ως προς την απόρριψη της “Δυτικής δημοκρατίας” και της προτίμησης για το σοβιετικό σύστημα. Τα δύο πολιτικά συστήματα που έχουν αφαιρεθεί περισσότερο από τη σύγχρονη Λευκορωσία (τα δυτικά και σοβιετικά μοντέλα) λαμβάνουν περισσότερη υποστήριξη από αυτά που είναι γνωστά τα τελευταία 30 χρόνια. Φυσικά, δεν υπάρχει κανένα μοντέλο “Δυτικής δημοκρατίας”, αλλά η δύναμη αυτού του ιδανικού σε αντίθεση με την πραγματικότητα στη Λευκορωσία και τη Ρωσία, είναι ένας λόγος που βλέπουμε τόσους πολλούς νέους να βάζουν το σώμα τους στη γραμμή σε διαμαρτυρίες σε ολόκληρη τη Λευκορωσία κάθε σαββατοκύριακο.

Ενώ σε αυτές τις γραφικές παραστάσεις είναι σαφείς οι διαφορές, οι γενιές δεν δείχνουν πάντα διαφορετικές προτιμήσεις σε άλλα θέματα. Για παράδειγμα, δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές στις θρησκευτικές πεποιθήσεις ούτε στα συντηρητικά κοινωνικά ήθη, σε ερωτήματα σχετικά με το αν “ένας σύζυγος πρέπει να λάβει τις σημαντικές αποφάσεις” ή εάν “ο γάμος πρέπει να είναι μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας” (συμφωνία άνω του 90% σε όλες γενιές). Όλες οι γενιές διαφωνούν έντονα ότι η Ουκρανική Επανάσταση του 2014 ήταν μια θετική εξέλιξη για τη γειτονική Ουκρανία και διαφωνούν με την αφαίρεση των μνημείων του Λένιν, μιας διαρκούς κληρονομιάς των σοβιετικών χρόνων στο τοπίο της Λευκορωσίας.

Οι δυτικοί φιλελεύθεροι βλέπουν νέους διαδηλωτές στη Λευκορωσία, επομένως, πρέπει να γνωρίζουν ότι έχουν κάποιες συντηρητικές στάσεις. Ενώ είναι δυτικά προσανατολισμένοι, προτιμώντας τους πολιτικούς θεσμούς και τα πολιτιστικά της προϊόντα, απορρίπτουν επίσης, όπως και οι πρεσβύτεροι τους, πολλές από τις φιλελεύθερες κοινωνικές και πολιτικές στάσεις που επικρατούν τώρα σε τμήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (αν και όχι σε ορισμένους κυβερνητικούς κύκλους, όπως στη γείτονα Πολωνία). Προς το παρόν, ωστόσο, οι φιλοδοξίες τους εξαφανίζονται από μια καταπιεστική δικτατορία.