Πλακέτα στο διοικητικό κτίριο για την κοινότητα Καράιμ στο Τρακάι της Λιθουανίας, με επιγραφές στα καράιμ (πάνω) και λιθουανικά (κάτω), καθώς και το καράιμ οικόσημο. Φωτογραφία (c): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια.

Οι τουρκικές γλώσσες ομιλούνται από περίπου 200 εκατομμύρια ανθρώπους σε χώρες και περιοχές, που εκτείνονται από τη Σιβηρία, την Κίνα, την Κεντρική Ασία έως την Τουρκία, τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια.

Όμως, ίσως παραδόξως, μία από αυτές ζει στην καρδιά της Ευρώπης. Τα καράιμ ομιλούνται ακόμα σε μικρές κοινότητες στη Λιθουανία, την Πολωνία και την Ουκρανία – αλλά μόνο σε αυτές. Σύμφωνα με το Ethnologue, μπορεί να υπάρχουν λιγότεροι από 100 ομιλητές των καράιμ παγκοσμίως.

Ιστορικά, η γλώσσα καράιμ ήταν η καθομιλουμένη γλώσσα του λαού Καράιμ, μιας εθνοθρησκευτικής ομάδας, που ασπάζεται μια παραλλαγή του Καραϊσμού, μιας πίστης κοντινής, αλλά διακριτής από τις κύριες μορφές του Ιουδαϊσμού. Η προέλευση του λαού Καράιμ συζητείται ευρέως. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο αρχηγός τους, Seraya Shapshal, προχώρησε στη θεωρία ότι ήταν τουρκικής καταγωγής. Εν μέρει σε αυτή τη βάση, γλίτωσαν από τη μοίρα των Εβραίων γειτόνων τους κατά τη ναζιστική κατοχή της Λιθουανίας.

Για να γίνει αυτή η ιστορία ακόμη πιο περίπλοκη, δεν είναι όλοι όσοι ασπάζονται τον Καραϊσμό με ίδια καταγωγή, ούτε και ομιλητές της καράιμ γλώσσας. Υπό αυτήν την έννοια, τα καράιμ είναι κοινωνικογλωσσολογικά παρόμοια με τις εβραϊκές γλώσσες όπως τα λαντίνο, τα μπουχόρι και τα γίντις, που περιέχουν πολλές εβραϊκές λέξεις, αλλά δεν αποτελούν μέρος της οικογένειας των σημιτικών γλωσσών.

Η Λιθουανία φιλοξενεί μια από τις μεγαλύτερες κοινότητες Καράιμ, των οποίων το όνομα σημαίνει “εκείνοι που διαβάζουν“. Εκτιμάται ότι 300 Καράιμ της χώρας έχουν εγκατασταθεί στη χώρα από τον 13ο αιώνα, πολλοί από αυτούς στην παλιά πόλη του Τράκαϊ. Τώρα αναγνωρίζονται ως μία από τις εθνικές μειονότητες της Λιθουανίας.

Για να μάθω περισσότερα σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας καράιμ και τις πιθανότητες επιβίωσής της, μίλησα με τον Romuald Čaprockij, έναν από τους λίγους εναπομείναντες, που ομιλούν τα καράιμ ως μητρική τους γλώσσα. Ο Čaprockij, σινολόγος γλωσσολόγος και μεταφραστής, ζει στη λιθουανική πρωτεύουσα, Βίλνιους.

Romuald Čaprockij (δεξιά) στο Τρακάι της Λιθουανίας. Φωτογραφία (γ): Filip Noubel, χρησιμοποιείται με άδεια

Filip Noubel (FN): Μπορείτε να εξηγήσετε την προέλευση της γλώσσας Karaim;

Ромас Чапроцкис (РЧ): Караимский язык (къарай, карай тили; karaj tili) – относится к кыпчакско-половецкой подгруппе тюркских языков. Исторически караимский язык использовался носителями на Украине – в Луцке, в Галиче Львовской области и в Крыму,  в Литве (Вильнюс, Паневижис, Тракай) и в Польше. Генетически связывают караимов с той частью тюркоязычных хазар, которые исповедовали иудаизм караитского толка. 

Караимский язык имеет три диалекта: крымский, который полностью совпадает со средним (орта йолакъ) диалектом крымскотатарского языка, за исключением иудаизмов, тракайский (диалект литовских караимов) и галицко-луцкий (галичский).

Все диалекты караимского языка использовались в трёх регистрах: 1) разговорный язык; 2) литературный язык; 3) книжный язык — язык переводов Библии. Библия переводилась на караимский язык до 19 в., а печатный перевод Танаха появился впервые в 1841 г. в Гезлёве (Евпатория). На всех диалектах караимского языка имеется обширная литература, включая периодические издания. Караимский язык ранее пользовался еврейским алфавитом, затем — латинским. В последние столетия (в русскоязычных изданиях) использовался русский алфавит.

Караимский язык содержит значительное количество слов, характерных только для древних тюркских языков. Поэтому, для обогащения словарного запаса турецкого языка в 1924 г. по инициативе президента Турции Мустафы Кемаля Ататюрка специально созданная комиссия, Türk Dil Kurumu, прибыла в Тракай, а результатом работы данной комиссии было введение 330 караимских слов в турецкий академический словарь.

Первые знания о караимском языке появились в Европе в XVII веке. Уже на рубеже XVI-XVII веков немецкий востоковед пастор Буксторф впервые сообщил, что крымские караимы читали Ветхий Завет на тюркском языке.

Romuald Čaprockij (RČ): Η γλώσσα καράιμ, που ονομάζεται къарай, карай тили ή karaj tili στα καράιμ, είναι μια τουρκική γλώσσα της υποομάδας κιπτσάκ-πόβολετς. Ιστορικά, ομιλούνταν από ανθρώπους στο Λουτσκ και το Γκάλιτς στην περιοχή Λβοφ της Ουκρανίας, στη χερσόνησο της Κριμαίας, στη Λιθουανία (στις πόλεις Βίλνιους, Πανεβεζίς και Τράκαϊ) και στην Πολωνία. Γενετικά, οι Καράιμ συνδέονται με τουρκόφωνους Χαζάρους, που ασπάζονταν τον Καραϊτικό Ιουδαϊσμό.

Υπάρχουν τρεις διάλεκτοι της καράιμ: η κριμαϊκή, η οποία είναι παρόμοια με τη μεσαία διάλεκτο της ταταρικής κριμαϊκής γλώσσας, εκτός από κάποιες λέξεις που σχετίζονται με τον Ιουδαϊσμό, η διάλεκτος Τράκαϊ (όπως ομιλείται από τους Λιθουανούς Καράιμ) και η γαλικική καράιμ.

Όλες οι διάλεκτοι καράιμ έχουν χρησιμοποιηθεί σε τρία διαφορετικά πλαίσια: ως ομιλούμενη γλώσσα, ως λογοτεχνική γλώσσα και ως θρησκευτική γλώσσα για τη μετάφραση της Βίβλου. Μέχρι τον 19ο αιώνα η Βίβλος είχε ήδη μεταφραστεί στα καράιμ, ενώ η πρώτη μετάφραση της Τανάκ ή Εβραϊκής Βίβλου έγινε το 1841 στη Γεβπατόρια της Κριμαίας. Μπορεί κανείς να βρει μια μεγάλη βιβλιογραφία τυπωμένη σε όλες τις διαλέκτους καράιμ, συμπεριλαμβανομένων περιοδικών. Στο παρελθόν, η γλώσσα καράιμ χρησιμοποίησε το εβραϊκό αλφάβητο και αργότερα το λατινικό. Τον τελευταίο αιώνα, το κυριλλικό αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε επίσης για περιεχόμενο, που εκτυπώθηκε στη Ρωσία.

Η γλώσσα καράιμ περιέχει μια σημαντική ποσότητα λέξεων, που είναι χαρακτηριστικές των αρχαίων τουρκικών γλωσσών. Έτσι, όταν το 1924 ο Τούρκος πρόεδρος Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ ίδρυσε μια επιτροπή, την Türk Dil Kurumu, προκειμένου να εμπλουτίσει το λεξιλόγιο της νέας τουρκικής γλώσσας, οι ειδικοί της επισκέφθηκαν το Τράκαϊ και κατέληξαν να προσθέσουν 330 λέξεις καράιμ στο ακαδημαϊκό λεξικό της τουρκικής γλώσσας.

Οι πρώτες αναφορές της γλώσσας των καράιμ εμφανίστηκαν στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα. Στα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 17ου αιώνα, ο Γερμανός πάστορας και ανατολιστής Johannes Buxtorf ήταν ο πρώτος, που επισήμανε ότι οι Κριμαίοι Καράιμ διάβαζαν την Παλαιά Διαθήκη σε μια τουρκική γλώσσα.

Αυτό το βίντεο στη ρωσική γλώσσα περιγράφει την πολιτιστική κληρονομιά των Καράιμ της Κριμαίας, συμπεριλαμβανομένων των ρούχων, της αρχιτεκτονικής και του φαγητού τους:

FN: Ποια είναι η τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας καράιμ σήμερα στη Λιθουανία; Ποιες προσπάθειες γίνονται για να σωθεί η γλώσσα;

РЧ: С 2002 года традиционно в июне или в июле проводится летняя школа караимского языка и культуры в Тракай. На школу собираются караимы не только из Литвы, но и представители из других стран Европы, главным образом из Польши, Украины, России. Караимскому языку уделяется очень мало внимания и времени. Отсутствие надлежащих пособий, методов преподавания и другие причины, полнейшая немотивированность – не дали ощутимых результатов по развитию и сохранению караимского языка. На сегодняшний день живым считается тракайский диалект на котором и ведутся занятия по языку во время летней школы. Примечательно и то, что с конца 80-х и начала 90-х годов попытки организовывать воскресные школы или же индивидуальные занятия с носителем языка не увенчались успехом. В настоящее время отмечено немногим более 20 носителей родного языка в разной мере или по уровню владения в Литве. Язык не сохраняется, и  никакие меры ни кем не принимаются. Язык не исследуется, а состояние дел с К.Я. Вообще не обсуждается общиной. Одной из последних работ по караимскому языку является учебник караимского языка “Mien karajče ürianiam”, изданный в 1996 году и составленный покойным председателем литовской караимской общины Миколасом Фирковичюсом. Недавно также перевели Маленького Принца Антуана де Сент-Экзюпери на караимский язык.

Конечно на караимском языке всё ещё ведутся богослужения в Кенасах в Тракай либо в Вильнюсе где читаются молитвы. Но понимающих суть слов увы можно сосчитать на пальцах, так как молитвенный язык имеет его литургическое содержание, а не разговорную речь.

RČ: Κάθε Ιούνιο και Ιούλιο από το 2002, πραγματοποιείται ένα θερινό σχολείο γλώσσας και πολιτισμού καράιμ στο Τράκαϊ. Παρευρίσκονται Καράιμ από τη Λιθουανία, την Πολωνία, την Ουκρανία, τη Ρωσία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αλλά λίγος χρόνος αφιερώνεται στη γλώσσα καράιμ. Η έλλειψη διδακτικού υλικού και κινήτρων έχει ορατά αποτελέσματα, όσον αφορά την ανάπτυξη και την προστασία της γλώσσας καράιμ. Σήμερα η ζωντανή διάλεκτος είναι αυτή από το Τράκαϊ, η οποία χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια του θερινού σχολείου. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι οι προσπάθειες, που χρονολογούνται από τα τέλη της δεκαετίας του '80 και τις αρχές της δεκαετίας του '90 για την οργάνωση κυριακάτικων σχολείων ή μεμονωμένων μαθημάτων με γηγενείς ομιλητές, έχουν αποτύχει. Σήμερα υπάρχουν περίπου 20 ομιλητές με μητρική τους γλώσσα (τα καράιμ) στη Λιθουανία. Η γλώσσα δεν διατηρείται και δεν λαμβάνονται μέτρα [για τη διατήρησή της]. Δε γίνονται έρευνες και η κοινότητα δεν συζητά την κατάσταση της γλώσσας. Ένα από τα πιο πρόσφατα έργα για τη γλώσσα καράιμ είναι ένα εγχειρίδιο της γλώσσας, που ονομάζεται “Mien karajče ürianiam”, που δημοσιεύθηκε το 1996 από τον αείμνηστο πνευματικό ηγέτη της κοινότητας Καράιμ στη Λιθουανία, Mikolas Firkovičius. Πιο πρόσφατα, ο Μικρός Πρίγκιπας του Αντουάν ντε Σεντ Εξυπερύ μεταφράστηκε επίσης στα καράιμ.

Φυσικά, τα Karaim εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια προσευχών στο Κενάσας [καραϊκή προσευχή] στο Τράκαϊ και στην Βίλνιους. Αλλά μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού ο αριθμός των ανθρώπων, που πραγματικά καταλαβαίνουν τις λέξεις, καθώς η γλώσσα των προσευχών είναι κυρίως λειτουργική και έχει λιγότερα κοινά με την προφορική γλώσσα.

Παρ’ όλα αυτά, υπήρξε ανάκαμψη ενδιαφέροντος για τα καράιμ μεταξύ ορισμένων καλλιτεχνών και επιστημόνων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Φέτος, η Πολωνή τραγουδίστρια και συνθέτης Karolina Cicha, της οποίας το έργο αποτίει φόρο τιμής στις εθνικές μειονότητες της Πολωνίας, κυκλοφόρησε ένα ηλεκτρονικό άλμπουμ παραδοσιακών τραγουδιών στη γλώσσα καράιμ. Το παρακάτω είναι ένα παραδοσιακό τραγούδι συμποσίου στα καράιμ:

FN: Πώς θα περιγράφατε τις εμπειρίες σας ως ένας από τους τελευταίους που έχουν τα καράιμ ως μητρική τους γλώσσα;

РЧ: Родился я в Паневежисе в караимской семье. С малых лет слышал родную речь не только дома, но и во время посещений караимами из местной общины нашей семьи, или приезжающих из др. городов Литвы родственников или земляков. Так как все они были старше меня или пожилого возраста, то все владели родным языком. По свидетельству и рассказу моей же матери, когда меня отдали в детский сад, то воспитатель спросила у моей мамы – а ребёнок он у вас не литовец? он разговаривал на непонятном нам языке. Ответ матери был – да он не литовец, он – караим.

До конца 90-х лично ещё мог разговаривать на родном со старшими родственниками и соплеменниками. Сейчас почти такой возможности почти не имею. Факт личного интереса тюркскими языками и вместе с тем родным – не даёт в сознании предать забвению тувгъан тиль (родной язык).  в настоящее время начиная с лета 2020 г. по инициативе активистов веду он-лайн уроки Тракайского диалекта на английском языке.

RČ: Γεννήθηκα σε μια οικογένεια Καράιμ στο Πανεβεζίς της Λιθουανίας. Από τα πρώτα μου χρόνια, άκουγα τα καράιμ όχι μόνο στο σπίτι, αλλά και κατά τη διάρκεια επισκέψεων από μέλη της τοπικής μας κοινότητας καράιμ και από άλλους από άλλες πόλεις της Λιθουανίας. Καθώς ήταν όλοι μεγαλύτεροι από εμένα ή ήδη ηλικιωμένοι, όλοι μιλούσαν στη μητρική τους γλώσσα. Σύμφωνα με τη μητέρα μου, όταν με έστειλαν στο νηπιαγωγείο, η δασκάλα την ρώτησε: “Δεν είναι το παιδί σας Λιθουανός; Μίλησε σε μια γλώσσα, που δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε”. Η μαμά μου απάντησε: “Πράγματι, δεν είναι Λιθουανός, είναι Καράιμ”.

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '90, μπορούσα να μιλήσω καράιμ με μεγαλύτερα μέλη της οικογένειας και της κοινότητας. Τώρα δεν έχω σχεδόν καμία ευκαιρία να το κάνω. Αλλά επειδή ενδιαφέρομαι προσωπικά για τις τουρκικές γλώσσες και τα καράιμ, δεν μπορώ να προδώσω την тувгъан тиль [tuvgan til ‘] – τη μητρική μου γλώσσα. Αυτό το καλοκαίρι, άρχισα να διδάσκω την διάλεκτο τράκαϊ της γλώσσας διαδικτυακά στα αγγλικά, χάρη σε μια πρωτοβουλία που ξεκίνησε από ακτιβιστές.

FN: Πού μπορούν να βρεθούν διαδικτυακές πηγές για τη γλώσσα καράιμ;

РЧ: На данный момент никаких цифровых платформ по караимскому языку как таковых не существует кроме как на странице общины польских караимов и на странице караимско-русского словаря.

RČ: Αυτή τη στιγμή, δεν υπάρχουν διαδικτυακές πλατφόρμες για [εκμάθηση] της γλώσσας καράιμ, εκτός από τη σελίδα της κοινότητας των Πολωνών Καράιμ και δύο σελίδες ενός λεξικού καράιμ-ρωσικών.