Με την πανδημία σε πλήρη εξέλιξη, οι στρατιωτικοί ανακοίνωσαν ότι οι κάτοικοι της συνοικίας Κα Ουμπανόκο θα έπρεπε να εγκαταλείψουν την περιοχή τους ώς τις 28 Οκτωβρίου. Φωτογραφία του Bruno Mancinelle για το Amazônia Real.

Το άρθρο αυτό με την υπογραφή της Tainá Aragão δημοσιεύτηκε στο Global Voices κατόπιν συμφωνίας διαμοιρασμού περιεχομένου με το πρακτορείο Amazônia Real.

“Μου έλειπε το γάλα και θυμάμαι ότι στο καταφύγιο δεν ήταν δυνατόν να ετοιμάσεις φαγητό για το νεογέννητο γιο μου. Ζήτησα την άδεια να ζεστάνω νερό και μου αρνήθηκαν. Τότε βγήκα στο δρόμο στις 6 το πρωί, λίγο μετά τον τοκετό, για να ζητήσω από τον κόσμο να με βοηθήσει να βράσω νερό για να φάει ο γιός μου”.

Αυτή η εξιστόρηση έγινε από την Yidri Torrealba, μια γυναίκα από τη Βενεζουέλα που έφτασε στη Μποαβίστα στην Πολιτεία Ροράιμα στα βόρεια της Βραζιλίας στις 12 Ιανουαρίου 2018.

Είχε ζήσει για πολλούς μήνες με το γιο της σε ένα κατάλυμα, που παρείχε η Operação Acolhida (Επιχείρηση Κατοικία), μια δράση υπό τον συντονισμό του βραζιλιάνικου στρατού. Δυο χρόνια αργότερα, έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα νέο εμπόδιο μαζί με 200 βενεζουελανές οικογένειες: στις 17 Σεπτεμβρίου, ο Στρατός ανακοίνωσε ότι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν την περιοχή, που ανήκει στην κυβέρνηση της Ροράιμα, ένα παλιό συγκρότημα οικημάτων για αξιωματούχους εγκαταλειμμένο για πάνω από δέκα χρόνια, πριν μετατραπεί σε κατοικίες.

Τον Σεπτέμβριο, η κοινότητα Κα'Ουμπανόκο (μια λέξη της γλώσσας γουαράο, που σημαίνει “ο χώρος αναψυχής μου”) πληροφορήθηκε από τον βραζιλιάνικο Στρατό ότι είχε προθεσμία ως τις 28 Οκτωβρίου να εγκαταλείψει την περιοχή. Με τους κατοίκους να αρνούνται να φύγουν με την πανδημία του COVID-19 σε πλήρη εξέλιξη, η προθεσμία παρατάθηκε μέχρι το Δεκέμβριο.

H Operação Acolhida πρότεινε να μεταφέρει τους ιθαγενείς κάτοικους σε ξεχωριστό μέρος και να προτείνει σε άτομα μη-ιθαγενή στέγαση, που θα διαχειριζόταν ο Στρατός. Η άλλη πρόταση στα μη-ιθαγενή μέλη της κοινότητας ήταν να εγκατασταθούν σε άλλες βραζιλιάνικες Πολιτείες, έτσι ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες να βρουν εργασία.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, κάθε μήνα, περίπου 1.500 μετανάστες στέλνονταν σε άλλες πόλεις της Βραζιλίας, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσίευσε η κρατική υπηρεσία της Ροράιμα για την εργασία και την κοινωνική ευημερία. Ο σχεδιασμός των συνόρων, η στέγαση και η ενσωμάτωση των μεταναστών είναι οι πυλώνες της στρατιωτικοποιημένης διαχείρισης, που τέθηκε σε ισχύ από την υπάρχουσα κυβέρνηση του Ζαΐρ Μπολσονάρου με την στήριξη του ΟΗΕ και τοπικών οργανισμών.

Η ειδοποίηση έξωσης, που αφορούσε τους κατοίκους του Κα'Ουμπανόκο, επικοινωνήθηκε προφορικά από την Operação Acolhida με την συνεργασία άλλων οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένης της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR).

Το Κα'Ουμπανόκο ξεχωρίζει από άλλες ανεπίσημες συνοικίες λόγω της πολυεθνικής του σύνθεσης. Απαριθμεί 160 οικογένειες μεταναστών μη-ιθαγενών (criollos) ερχόμενες από τη Βενεζουέλα, καθώς και αυτόχθονους πληθυσμούς που ανήκουν στους λαούς Γουαράο, Πεμόν, Ενιέπα και Καρίνια (περίπου 132 οικογένειες). Συνολικά, περίπου 900 άτομα κατοικούν στη συνοικία.

“Το Κα'Ουμπανόκο έρχεται να καλύψει την έλλειψη αποτελεσματικών πολιτικών μετανάστευσης”, εξηγεί η Marcia Oliveira, καθηγήτρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Κοινωνία και Σύνορα του ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου της Ροράιμα. “[Οι ανεπίσημες συνοικίες] έχουν σπουδαία σημασία από άποψη κοινωνικής οργάνωσης, κυρίως για την αυτονομία και την αυτοδιαχείριση. Αυτό θα κάνει τη διαφορά σε ένα μεταναστευτικό πλαίσιο χαρακτηριζόμενο από αναποτελεσματικές πολιτικές, τόσο από την πλευρά [της κυβέρνησης] του Κράτους όσο και των ομοσπονδιακών ή διεθνών φορέων και των άλλων δημόσιων φορέων, που ασχολούνται μόνο με τα πιο επείγοντα”.

Στην Μποαβίστα, δέκα μεγάλα ανεπίσημες συνοικίες δημιουργήθηκαν αυθόρμητα σε διαφορετικές ζώνες της πόλης. Οχτώ από αυτές έχουν ήδη διαλυθεί. Τα 1.274 άτομα, που ζούσαν εκεί, έχουν μετακινηθεί σε δομές, έχουν επωφεληθεί προσωρινά όσον αφορά τη στέγασή τους ή στάλθηκαν σε άλλες Πολιτείες. Μόνο δύο ανεπίσημες συνοικίες υπάρχουν ακόμα.

Σύμφωνα με ένα υπηρεσιακό σημείωμα της Operação Acolhida που στάλθηκε στην Amazônia Real, αυτές οι εξώσεις είναι μέρος ενός προγράμματος, που συντάχθηκε από την Εισαγγελία και τον Συνήγορο των δικαιωμάτων σε ομοσπονδιακό και πολιτειακό επίπεδο, τον γενικό σύμβουλο της Ένωσης, την κυβέρνηση της Πολιτείας, το δήμο, τους φορείς της κοινωνίας των πολιτών, και άλλων φορέων. Σύμφωνα με το σημείωμα, αυτό το σχέδιο πληροί “όλα τα ανθρωπιστικά κριτήρια, που ισχύουν βάσει νόμου”. Οι βενεζουελανές κοινότητες, που κατοικούν σε αυτές τις ανεπίσημες συνοικίες, δεν ρωτήθηκαν ποτέ.

“Γνωρίζω τι είναι προκαταρκτική διαβούλευση και αυτό που κάνουν δεν είναι διαβούλευση. Μας μεταδίδουν την πληροφορία και δεν μας δίνουν παρά μία μόνο επιλογή: τη δομή. Πιστεύουν ότι μπορούν να αποφασίζουν στη θέση μας, επειδή είμαστε αυτόχθονες μετανάστες, αλλά εμείς γνωρίζουμε την ιστορία μας, είμαστε μετανάστες, είμαστε αυτόχθονες προερχόμενοι από ολόκληρη την Αμερική και έχουμε το δικαίωμα προκαταρκτικής διαβούλευσης, που οδηγεί σε ελεύθερη και ενημερωμένη συναίνεση”, υπογραμμίζει η Leany Torres, μια Βενεζουελανή κάτοικος της συνοικίας, που είναι αντιπρόεδρος των ιθαγενών του λαού Γουαράο.

Η αυτονομία της κατοικίας

Όταν ανακοινώθηκε μια πιθανή έξωση, οι υπεύθυνοι του Κα'Ουμπανόκο συνέταξαν μια επιστολή, που στάλθηκε στις Αρχές. Το έγγραφο παρουσιάζει μια μορφή κοινοτικής οργάνωσης, που λειτουργεί μέσω επιτροπών και πάνω στην αρχή κοινών εργασιών και εξηγεί γιατί οι μετανάστες αντιτίθενται στην κατανομή των κατοίκων στις δομές.

“Θα θέλαμε να συζητήσουμε εναλλακτικές και προτάσεις για να αποτραπούν οι επιβλαβείς επιδράσεις, που μπορεί να υπάρχουν, αν πρέπει να ζήσουμε σε δομές. […] Υπάρχουν ανάμεσά μας άνθρωποι, που δεν θα προσαρμοστούν σε αυτόν τον τρόπο ζωής. Αυτό θα τους ωθήσει να βγουν στο δρόμο, κάτι που θα δημιουργήσει νέο πρόβλημα στο Κράτος. Η διαδικασία ένταξης δεν μπορεί να προσαρμοστεί στην ανθρωπιστική κρίση, που διαπερνά τους Βενεζουελανούς μετανάστες. Καλούμε τους πάντες να δράσουν, προκειμένου να διατηρηθεί αυτός ο χώρος ζωής”.

Η αρχική πρόταση οραματιζόταν έναν διαχωρισμό μεταναστών Βενεζουελανών criollos και ιθαγενών, με στόχο την αποφυγή ιστορικών συγκρούσεων ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες. Ωστόσο, τα μέλη της κοινότητας Κα'Ουμπανόκο αποδέχονται το γεγονός ότι η συγκατοίκησή τους στην ανεπίσημη συνοικία είχε αλλάξει τη νοοτροπία αυτή. “Μετά από περίπου δύο χρόνια ζωής δίπλα-δίπλα, έχουμε ανακαλύψει τη σημασία της υπερπήδησης των ιστορικών συγκρούσεων, με στόχο να μπορέσουμε, μαζί, να φτιάξουμε ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας”, εξακολουθούσε η επιστολή.

Σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε η Operação Acolhida, ανάμεσα στους 100.000 Βενεζουελανούς στην Πολιτεία Ροράιμα, 7.000 ζουν στις 13 δομές, που είναι ανοιχτές σε αυτούς. Οι υπόλοιποι βρίσκονται στο δρόμο, από δω κι από κει, και φιλοξενούνται από φίλους ή την οικογένεια ή ζουν ακόμα και στο χώρο εργασίας τους. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν τρία είδη δομών: για τις οικογένειες, για τους άγαμους και για τους αυτόχθονες. Η διαχείριση αυτών των τόπων ζωής διαμοιράζεται ανάμεσα σε πολλούς φορείς: το υπουργείο Ιθαγένειας και η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες είναι υπεύθυνοι για την στέγη και την βοήθεια σε αυτά τα άτομα, ενώ οι ένοπλες δυνάμεις έχουν αναλάβει την επιμελητεία και τις υπηρεσίες υγείας. Οι μεταναστευτικές ροές της Βενεζουέλας προς την Βραζιλία έχουν ενταθεί από το 2014.

Ένας πρώην στρατηγός επικρίνει τους ακτιβιστές

Βασισμένο σε μια δομή βάσης υπό την Operação Acolhida, το μοντέλο αυτό δεν δίνει χώρο στην αυτοοργάνωση εκ μέρους των μεταναστών. Για τον Roger Hamilton Herzer, πρώην αναπληρωτή γραμματέα της κρατικής υπηρεσίας, επικεφαλής εργασίας και κοινωνικής ευημερίας και παράλληλα πρώην στρατηγού του Στρατού της Βραζιλίας, το μοντέλο της αυτοοργάνωσης δεν λειτουργεί πλέον στο Κα'Ουμπανόκο, ακριβώς επειδή έχει να κάνει με μια κοινότητα εν μέρει ιθαγενή.

Σύμφωνα με αυτόν, το κύριο εμπόδιο της διάλυσης αυτής της συνοικίας βρίσκεται στην παρουσία ενός γηγενούς πληθυσμού, που εκεί κατοικεί κοντά σε άλλες ομάδες. “Όλες οι ανεπίσημες συνοικίες είχαν την οργάνωσή τους, ακόμα και σήμερα, πίσω από αυτό το πρότυπο της ιθαγένειας, είναι ακόμα πολύ κινητοποιημένες και διαθέτουν αρκετούς ακτιβιστές στους κόλπους τους”, επιβεβαιώνει. “Στην πραγματικότητα, έχουμε ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα στη Ροράιμα: είναι μια ιθαγενής Πολιτεία, όπου ένα ολόκληρο μέρος της οικονομίας παρεμποδίζεται λόγω της οριοθέτησης μιας αυτόχθονης περιοχής. Είναι δύσκολο για το Κράτος να οραματιστεί γαίες αποκλειστικά για τους ιθαγενείς της Βενεζουέλας”.

Ο Roger Hamilton Herzer παραχώρησε συνέντευξη στο πρακτορείο Amazônia Real στις 24 Σεπτεμβρίου. Στις 29 του ίδιου μήνα, απολύθηκε. Όταν ζητήθηκε από τον πρώην εργοδότη του σχόλιο, αυτός μίλησε για “διοικητική αναδιοργάνωση”.

Δικαίωμα στη στέγη

Από τον Σεπτέμβριο, οι υπεύθυνοι της κοινότητας του Κα'Ουμπανόκο έχουν απευθύνει έκκληση στον Συνήγορο των Δικαιωμάτων της Πολιτείας να  αναζητήσει λύσεις, αλλά και νομική βοήθεια και κοινωνική προστασία για τις οικογένειες, που κινδυνεύουν με έξωση.

“Θα προσπαθήσουμε πρώτα απ’ όλα να αναδείξουμε τον ιθαγενή πολιτισμό και το γεγονός ότι το μέρος όπου κατοικούν αποτελεί εγγύηση για τη διατήρηση αυτής της κουλτούρας, επειδή η μετάδοσή της περνά μέσα από έναν κοινό τρόπο ζωής”, εξηγεί ο Natanael Ferreira, δημόσιος συνήγορος.

O νόμος 14.010/20, που τέθηκε σε ισχύ τον περασμένο Ιούνιο μετά από ψηφοφορία στη Γερουσία, απαγόρευε τις εξώσεις ενοικιαστών μέχρι τις 30 Οκτωβρίου 2020, λόγω της αναγνώρισης της νέας κρίσης του κορωνοϊού ως εθνικής καταστροφής. Αυτός ο νόμος περιελάμβανε τα αστικά ακίνητα, είτε εμπορικά είτε κατοικίες, αλλά άνοιξε ένα κενό, που επιτρέπει εξώσεις από δημόσια κτίρια.

“Η Operação Acolhida δεν μπορεί να κάνει έξωση χωρίς δικαστική απόφαση”, εξηγεί ο Natanael Ferreira.

Από τις αρχές του έτους, οι στρατιώτες που εμπλέκονται στην Operação Acolhida καλούν καθημερινές συναντήσεις με κατοίκους των άτυπων οικισμών για να συζητήσουν την έξωση. Οι Βενεζουελάνοι το θεωρούν απειλή και προσπάθεια εκφοβισμού, αλλά η κοινότητα παραμένει ενωμένη γύρω από την πρότασή της για αυτοδιαχείριση.

“Αυτό που θέλουμε είναι να ενσωματωθούμε στη βραζιλιάνικη κοινωνία. Θέλουμε να είμαστε ανεξάρτητοι και να συμμετέχουμε [στην κοινωνική ζωή] με τον ίδιο τρόπο όπως κάθε Βραζιλιάνος. Θέλουμε να πληρώνουμε τους λογαριασμούς ρεύματος και νερού, θέλουμε να απολαμβάνουμε το δικαίωμα στη στέγαση, θέλουμε τα παιδιά μας να μπορούν να σπουδάζουν, θέλουμε να συνεισφέρουμε στη χώρα”, δήλωσε η Yidri Torrealba, οκτώ μηνών έγκυος την εποχή της συνέντευξης.