Μάρτυρες της ανόδου του Πούτιν στην εξουσία

Είναι Μάρτιος 2000 και ο αναπληρωτής πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και οι συνάδελφοί του παρακολουθούν τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών. Το ρωσικό κοινό εξακολουθεί να γνωρίζει λίγα πράγματα για τον Πούτιν, τον αναπληρωτή πρόεδρο, εκτός από το ότι είναι ο χρισμένος διάδοχος του αδύναμου Μπόρις Γιέλτσιν. Καθώς ανακοινώνονται τα τελικά αποτελέσματα, ο Γιέλτσιν πίνει σαμπάνια με την οικογένειά του. Ο βιντεολήπτης τον ρωτά γιατί δεν έχει τηλεφωνήσει στον Πούτιν για να τον συγχαρεί ως νέο πρόεδρο. Όταν ο Γιέλτσιν το κάνει, ο Πούτιν δεν απαντά. Και δεν δοκιμάζει καν να ξανακαλέσει τον προκάτοχό του.

Αυτές οι εντυπωσιακές σκηνές ανοίγουν την ταινία του Vitaly Mansky του 2018 “Μάρτυρες του Πούτιν ^[1]“. Το αρχειακό ντοκιμαντέρ, το οποίο κέρδισε το βραβείο καλύτερου ντοκιμαντέρ στο φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι του 2018, θυμίζει πώς ο Ρώσος πρόεδρος ανέβηκε στην εξουσία 20 χρόνια πριν, όταν ο Μπόρις Γιέλτσιν παραιτήθηκε σε απευθείας σύνδεση στην τηλεόραση την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1999. Ο Mansky, πλέον βραβευμένος σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, βρίσκεται σε ιδανική θέση για να αφηγηθεί αυτήν την ιστορία: ήταν ο βιντεολήπτης εκείνο το απόγευμα. Για αρκετά χρόνια, απολάμβανε άνευ προηγουμένου πρόσβαση στην πολιτική ελίτ της Ρωσίας λόγω της δουλειάς του: παραγωγός ταινιών για την κρατική τηλεόραση.

Τώρα, φαίνεται να μετανιώνει για τον ρόλο αυτό. Το ντοκιμαντέρ “Οι Μάρτυρες του Πούτιν” είναι ένας ρόλος που φαίνεται τώρα να μετανιώνει. Οι Μάρτυρες του Πούτιν είναι η αναμέτρησή του με το βάρος αυτό.

Αυτά τα άγνωστα μέχρι στιγμής πλάνα από το αρχείο του Mansky προσφέρουν μια κρίσιμη εικόνα για έναν άνθρωπο, που έχει κυριαρχήσει στη ρωσική πολιτική για δύο δεκαετίες. Σε μια ανεπίσημη συνομιλία, ο Πούτιν κατηγορεί τον Mansky, επειδή δεν κατανοεί την απόφασή του να επαναφέρει σαν εθνικό ύμνο της Ρωσίας την παλιά σοβιετική μελωδία. Ο νέος ύμνος θα ξαναχτίσει εμπιστοσύνη για το κράτος, σε μια κοινωνία που εξακολουθεί να είναι νοσταλγός της σταθερότητας της ύστερης σοβιετικής περιόδου, υποστηρίζει ο Πούτιν, επομένως είναι η καλύτερη κίνηση για το κράτος, ανεξάρτητα από το τι αισθάνονται οι πολίτες. Αργά ένα βράδυ στην προεδρική αυτοκινητοπομπή, ο πρόεδρος αργότερα αναρωτιέται για τα όρια της εκλογικής δημοκρατίας, αν και διαβεβαιώνει τον φακό του Mansky ότι δεν έχει “μοναρχικές φιλοδοξίες”.

Καθώς εκδηλώθηκαν αυτές οι φιλοδοξίες, ο Mansky επέλεξε να εγκαταλείψει τη Ρωσία και διαμένει στη λετονική πρωτεύουσα της Ρίγας από το 2014. Οι ταινίες του, οι οποίες είναι πολλές και επικριτικές, δεν είναι ευπρόσδεκτες από τις ρωσικές Αρχές. Για παράδειγμα, πολλοί κινηματογράφοι στη Μόσχα απαγορεύτηκε να προβάλλουν ^[2] το “Υπό τον Ήλιο”, την ταινία του Mansky το 2015 για την προπαγάνδα στη Βόρεια Κορέα.

Μίλησα με τον Mansky μετά την προβολή της ταινίας του στο Τρίτο Ανατολικό Ουκρανικό Φεστιβάλ Κινηματογράφου ^[3] στο Χάρκοβο. Ο επιφανής σκηνοθέτης μοιράστηκε τις σκέψεις του σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι μάρτυρας στην άνοδο του Πούτιν και αν αναμένει να γίνει μάρτυρας της πτώσης του.

Maxim Edwards: Πώς αποφασίσατε να δημιουργήσετε μια ταινία για αυτό το θέμα; Υπήρχε κάποια συγκεκριμένη στιγμή που σας ενέπνευσε να το κάνετε;

Виталий Манский: Для меня толчком к моему собственному возвращению в прошлое было возвращение Путина в президентское кресло после короткого периода властвования Медведева. И меня, как и многих моих соотечественников, очень оскорбила форма, в которой это было объявлено. По сути дела, власть сказала, что её вообще не интересует наше мнение. Что у них есть свои проекты, а мы выполняем роль таких статистов, пусть даже формально соблюдая выборную процедуру. Это было сделано настолько нагло и так бессовестно, как и всё. И я стал вспоминать: откуда он взялся, каким он был, как его посадили в это кресло, где была та ошибка, которая сейчас материализируется в такой форме. Тогда я почувствовал что в принципе материалы, которые у меня есть, могут меня позволить рассказать эту историю. Она не уникальная, мы знали что это так происходило, но одно дело знать, а другое дело — видеть.

Vitaly Mansky: Το σημείο, στο οποίο επέλεξα να επιστρέψω στο παρελθόν, ήταν η επιστροφή του Πούτιν στον προεδρικό θώκο μετά τη σύντομη διακυβέρνηση του [Ντμίτρι] Μεντβέντεφ. Εγώ, όπως πολλοί από τους συμπατριώτες μου, έχω προσβληθεί βαθιά από τον τρόπο, με τον οποίο αυτό δηλώθηκε. Στην ουσία, οι Αρχές δήλωσαν ότι η γνώμη μας δεν είχε κανένα απολύτως ενδιαφέρον. Ότι είχαν τα δικά τους έργα, στα οποία παίξαμε ρόλο κομπάρσου, ακόμα κι αν παρατηρούσαν επίσημα τις εκλογικές διαδικασίες. Έγινε εντελώς απροκάλυπτα και ξεδιάντροπα. Και άρχισα να θυμάμαι από πού προερχόταν ο Πούτιν, πώς ήταν, πώς είχε τοποθετηθεί σε αυτή τη θέση αρχικά. Θυμήθηκα πού είχε γίνει το λάθος, που είχε πλέον υλοποιηθεί με αυτόν τον τρόπο, και ένιωσα ότι το υλικό, που είχα ήδη, θα μου επέτρεπε να αφηγηθώ αυτή την ιστορία. Δεν είναι μια μοναδική ιστορία, ξέρουμε πώς συνέβησαν όλα αυτά, όμως άλλο να το ξέρεις κι άλλο να το βλέπεις.

ME: Και πώς καταλήξατε να έχετε τόσο απίστευτο επίπεδο πρόσβασης στον Πούτιν;

Нужно учитывать, что это была принципиально другая страна, с другими законами и правилами. И в той стране это было более вероятно, чем, допустим, в современной России. И потом, мне кажется, что всегда доступ зависит от профессионального обстоятельства, кто и как делает. Может быть, он не сталкивался раньше с авторами документарного кино, работал только с журналистами, у которых принципинально другая задача, цель, и степень независимости. Когда он добирается до первого лица, журналист всё-таки более зависим от какого-то издания и руководства, и это на него давит. В тот момент я был достаточно самостоятельным и малозависящим от государства режиссером, и он для меня был одним из героев, а не каким-то недосягаемым лидером нации.

Πρέπει να εκτιμηθεί ότι ήταν μια θεμελιωδώς διαφορετική χώρα τότε, με διαφορετικούς νόμους και κανόνες. Και σε αυτήν τη χώρα [η πρόσβασή μου στον Πούτιν] ήταν πολύ πιο πιθανή από ό,τι στη Ρωσία σήμερα. Μου φαίνεται ότι, όπως πάντα, η πρόσβαση εξαρτάται από τις επαγγελματικές συνθήκες, ποιος κάνει τι και πώς. Πιθανώς δεν είχε συναντήσει δημιουργούς ντοκιμαντέρ, αλλά είχε συναντήσει δημοσιογράφους με πολύ διαφορετικά καθήκοντα, στόχους και επίπεδα ανεξαρτησίας. Ακόμα και όταν ένας δημοσιογράφος πλησιάζει τον ηγέτη, εξαρτάται και πάλι από κάποιο δημοσιογραφικό οργανισμό και τα αφεντικά του και αυτό του ασκεί πίεση. Εκείνη την εποχή, ήμουν ανεξάρτητος σκηνοθέτης, που δεν εξαρτιόταν από το κράτος. Ήταν απλώς ένας από τους χαρακτήρες της ταινίας μου, όχι κάποιος απρόσιτος εθνικός ηγέτης.

ME: Μάλιστα. Κι αν δεν κάνω λάθος, εκείνη την περίοδο συνεργάστηκες επίσης στενά με την ομάδα του Πούτιν. Το μετανιώνεις τώρα;

Конечно я жалею, что, может быть, тогда еще не оценил всю опасность происходящего. Это не значит, что я могу сказать сегодня, как нужно было поступать тогда. Но то, что я все равно находился так или иначе в этой команде, это — моя отвественность, которая никуда не денится. Даже если никто мне не предъявит претензию, я сам себя считаю отвественным. Это достаточно серьезное обстоятельство.

Φυσικά λυπάμαι που ίσως δεν εκτίμησα πλήρως τον κίνδυνο αυτού που συνέβαινε. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορώ να πω σήμερα πώς έπρεπε να είχα ενεργήσει τότε. Όμως, το γεγονός ότι, εντούτοις, ήμουν μέλος αυτής της ομάδας με κάποια έννοια είναι δική μου ευθύνη και η ευθύνη αυτή δεν πάει πουθενά. Ακόμα κι αν κανείς δεν με κατηγορήσει για κάτι, παραμένω υπεύθυνος. Είναι μια πολύ σοβαρή κατάσταση.

ME: Γιατί λοιπόν επιλέξατε τον τίτλο “Μάρτυρες του Πούτιν”; Η λέξη “μάρτυρας” μπορεί να υπονοεί ότι έχει δει ένα έγκλημα, μια παραβίαση του νόμου και όχι απλώς ένα ιστορικό γεγονός. Είναι “μάρτυρες του Πούτιν” για εσάς άνθρωποι, που είδαν την άνοδο του στην εξουσία από κοντά ή κάθε πολίτης, που την είδε από μακριά, αλλά δεν έκανε τίποτα για να αντισταθεί;

Да, свидитель на суде, может быть. Свидитель на стороне обвинения, на стороне защиты. Я полагаю, что у Путина есть разные круги свидителей. Есть ближний круг, есть средный круг. Но я позволю себе такое утвержение, что «свидетели» означает и «соучастники». Это все люди, которые на момент появления Путина [у власти] достигли совершеннолетия и имели, условно говоря, право голоса. Даже когда в советском тоталитарном обществе была осуществлена агрессия по отношению к Чехословакии в 1968-ом году, восемь человек вышли на Красную Площадь и тем самым проявили свое несогласие с политикой Кремля. Когда Ельцин, по сути, отменил выборы и назначил президента, никто не выступил против, ни один человек. Поэтому мы все были и свдетелями и соучастниками. Когда появился в России род Романовых (это произошло при Борисе Годунове) Пушкин написал классичекое произведение [«Борис Годунов»], где описывается этот процесс смены династий, смены власти. Финальная фраза у Пушкина в «Борисе Годунове» звучит так: «Народ безмолвствует». Вот он как безмолвствовал, так и безмолвствует. И пока народ молчит, в России можно совершать любые «чудеса».

Ναι, μάρτυρας σε δικαστήριο, μάρτυρας υπεράσπισης, για τον ενάγοντα. Πιστεύω ότι ο Πούτιν έχει διάφορους κύκλους μαρτύρων. Υπάρχει ο κοντινότερος κύκλος. Θα ήθελα να πω ότι οι μάρτυρες είναι και συνεργοί και όλοι όσοι ήταν ενήλικοι κατά την άνοδο του Πούτιν και, σχετικά μιλώντας, είχαν το δικαίωμα να ξεσηκωθούν. Ακόμα και στην ολοκληρωτική κοινωνία της σοβιετικής περιόδου, ο κόσμος ξεσηκωνόταν. Όταν χρησιμοποιήθηκε βία κατά της Τσεχοσλοβακίας το 1968, οκτώ άτομα πήγαν στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας και εξέφρασαν τη διαφωνία τους με τις πολιτικές του Κρεμλίνου. Όταν όμως ο Μπόρις Γιέλτσιν ουσιαστικά ακύρωσε τις εκλογές και διόρισε πρόεδρο, κανείς δεν βγήκε να μιλήσει εναντίον του, ούτε ένα άτομο. Έτσι ήμαστε όλοι μάρτυρες και συνεργοί. Η δυναστεία των Ρομανόφ ξεχώρισε υπό τον Μπόρις Γκοντούνοφ. Το κλασικό έργο του Πούσκιν για τον Γκοντούνοφ περιγράφει τη διαδικασία, με την οποία αλλάζουν οι δυναστείες και οι ηγέτες. Η τελευταία πρόταση του Πούσκιν στο “Μπόρις Γκοντούνοφ” αναφέρει: “Ο λαός είναι σιωπηλός”. Ακριβώς όπως ήταν τότε σιωπηλός, σιωπά και τώρα. Και ενώ ο λαός σωπαίνει, η Ρωσία μπορεί να κάνει ό,τι θέλει.

ME: Μία από τις πιο αξιοσημείωτες στιγμές για μένα στην ταινία σας ήταν η σύντομη συνομιλία σας με τον Πούτιν για τον νέο εθνικό ύμνο της Ρωσίας. Τι σας έλεγαν τα λόγια του για την κοσμοθεωρία του και την αντίληψή του για τη σχέση μεταξύ κράτους και πολιτών;

Он является ключевым для понимания психологии Путина как великодержавника. Он четко в этом разговоре формулирует свое политическое кредо. Оно заключается в следующем. Первое: нужно задабривать консервативное большинство, дабы укреплять свою политическую власть. Второе: в укреплении своей политической власти можно откатывать историю назад. То есть, не идти по принципу той политики, которая опредилилась после окончания второй мировой войны, когда подходящий политик ставил своей целью движение вперед. Здесь Путин четко сформулировал, что для обеспечения персональной власти можно двигаться назад. И до этого разговора и до этого путинского жеста это не позволял себе ни один политик крупных государств мира. Потому что это было за рамками политической этики. И, кстати, после этого путинского разворота и введения в политику такого прикладного популизма, пошла волна популистов во всем мире. Мне кажется, что в конечном счете отчасти благодаря Путину появился Трамп. Потому что вряд ли бы американский политик решился на такой радикальный жест, если это не было апробировано в политической практике в других странах.

Παρείχε μια βασική κατανόηση της ψυχολογίας του Πούτιν ως πολιτικού, που καθοδηγείται από μεγάλες φιλοδοξίες. Με αυτήν τη συνομιλία, δήλωσε ευκρινώς το πολιτικό του “πιστεύω”. Πρώτον: είναι απαραίτητο να καλοπιάσεις μια συντηρητική πλειοψηφία για να εδραιώσεις την πολιτική σου δύναμη. Δεύτερον: στη διαδικασία εδραίωσης της πολιτικής εξουσίας, είναι δυνατή η ανατροπή της ιστορίας. Δηλαδή, να ξεφύγεις από την πολιτική, που ορίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν κάθε αξιόπιστος πολιτικός πάλευε να προχωρήσει εμπρός. Εδώ ο Πούτιν δήλωσε ότι είναι διατεθειμένος να κινηθεί προς τα πίσω, προκειμένου να εγγυηθεί την προσωπική του δύναμη. Μέχρι εκείνη τη στιγμή και μέχρι τη σκληρή κυριαρχία του Πούτιν, κανένας κυβερνήτης οποιουδήποτε διακεκριμένου κράτους δεν το είχε σκεφτεί. Ήταν απλά πέρα ​​από τα όρια της πολιτικής ηθικής. Και μετά την στροφή 180 μοιρών του Πούτιν και την εισαγωγή του εφαρμοσμένου λαϊκισμού στην πολιτική, ένα κύμα λαϊκισμού έχει διαπεράσει τον κόσμο. Μου φαίνεται ότι ο Τραμπ εμφανίστηκε εν μέρει χάρη στον Πούτιν. Επειδή κανένας Αμερικανός πολιτικός δεν θα είχε αποφασίσει για μια τόσο ριζοσπαστική κίνηση, εκτός κι αν είχε δοκιμαστεί για πρώτη φορά στην πολιτική άλλων χωρών.

ME: Μου φαίνεται ότι, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ο Πούτιν σχεδόν έπαψε να είναι ένα συνηθισμένο άτομο, ένας απλός πολιτικός, και έγινε ένα ομοίωμα του κράτους στη ρωσική δημόσια συνείδηση. Και όπως λέει η παροιμία, η εξουσία αλλάζει και διαφθείρει όσους την κρατούν. Πώς πιστεύετε ότι ο Πούτιν, ο άνδρας και ο πολιτικός, άλλαξε τα τελευταία 20 χρόνια;

В государственной идеологии формулируется, что Путин — это Россия, и Россия — это Путин. Теперь что касается самого Путина. Не случайно в демократических госсударствах закладываются ограничения срока пребывания у власти. Потому что общество защищает себя от своего правителя и общество защищает правителя от начала необратимых процессов разрушения личности. Власть конечно же разрушает человека, любая власть. Тем более византийская система власти в России, которая изначально человека выводит в принципально иной формат его существования. И удержаться в этом формате мало кому удавалось. История России так говорит, что мало кому удавалось. Может быть только Горбачёву, и то не до конца, и то потому что он очень короткое время правил.

Ναι, η φιλοσοφία του κράτους υποστηρίζει ότι ο Πούτιν είναι η Ρωσία και η Ρωσία είναι ο Πούτιν. Όσον αφορά τον ίδιο τον Πούτιν, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τα δημοκρατικά κράτη θέτουν περιορισμούς στο πόσο καιρό μπορεί να παραμείνει ένας κυβερνήτης στην εξουσία. Η κοινωνία μπορεί έτσι να υπερασπιστεί εαυτόν ενάντια στους ηγέτες της και να υπερασπίσει τον κυβερνήτη από την αμετάκλητη προσωπική καταστροφή. Η δύναμη, οποιαδήποτε δύναμη, καταστρέφει σαφώς το άτομο, που την ασκεί. Ειδικά το βυζαντινό σύστημα διακυβέρνησης στη Ρωσία, το οποίο από την αρχή οδηγεί τον κυβερνήτη σε μια θεμελιωδώς διαφορετική μορφή ύπαρξης. Λίγοι άνθρωποι μπόρεσαν να συγκρατηθούν υπό αυτές τις συνθήκες. Η ιστορία της Ρωσίας το επιβεβαιώνει. Ίσως η μόνη εξαίρεση είναι ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος δεν κατάφερε να αντέξει μέχρι το τέλος και, σε κάθε περίπτωση, διακυβέρνησε για μικρό χρονικό διάστημα.

Прежде всего будет процесс стагнации. Когда идет эта стангация, там уже не важно как она [власть] формально распределяется. Через переформатизации конституции, власти, даже самого государства (потому что есть еще вариант объединения с Беларусью.) Это уже вторично. Первично — отсутствие цивилизованного избирательного процесса, способного регулировать общественную жизнь. Конечно будет какая-то форма формального соответствия законодательству, но мы эти формальные решения наблюдаем уже на протижении двадцати лет.

Θα υπάρξει μια διαδικασία στασιμότητας. Όταν η στασιμότητα βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι λιγότερο σημαντικό το πώς η ισχύς κατανέμεται επίσημα. Αναδιαρθρώνοντας το σύνταγμα, τις Αρχές, ακόμη και το ίδιο το κράτος. Υπάρχει επίσης η εναλλακτική η Ρωσία να ενωθεί με τη Λευκορωσία. Αλλά αυτό είναι δευτερεύον. Το πιο σημαντικό ζήτημα είναι η απουσία οποιασδήποτε πολιτισμένης εκλογικής διαδικασίας ικανής να ρυθμίσει την εξουσία στη δημόσια ζωή. Φυσικά, ό,τι κι αν συμβεί, θα έχει κάποια μορφή νομικής νομιμότητας, αλλά έχουμε παρατηρήσει επίσημες αποφάσεις όπως αυτή τα τελευταία 20 χρόνια.

Здесь очень мало зависит от его желания. Он построил такую систему, в которой у него нет другого выбора кроме как сохранять свою персональную власть. Потому что это единственный залог его личной бесопасности.

Πολύ λίγα εξαρτώνται από τις επιθυμίες του. Έχει κατασκευάσει ένα σύστημα, που δεν του δίνει άλλη επιλογή από το να διατηρήσει την προσωπική του παραμονή στην εξουσία. Είναι ο μόνος τρόπος, που μπορεί να είναι βέβαιος για την προσωπική του ασφάλεια.