Ο Βραζιλιάνος συγγραφέας Χόρχε Αμάντο και ο γιος του (τέταρτος από αριστερά προς δεξιά) και ο Τσέχος δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Γιαν Ντρντα (πρώτος από αριστερά προς δεξιά), στο Ντόμπρζις, ένα τσεχικό κάστρο, που χρησίμευσε ως κατοικία για Τσέχους και διεθνείς συγγραφείς το 1950. Φωτογραφία από το αρχείο Paloma Amado, χρήση με άδεια.

Πριν από τον COVID-19, η Πράγα αποτελούσε χώρα επίσκεψης κάθε χρόνο από εκατομμύρια τουρίστες, που αναζητούσαν φτηνή μπύρα και εντυπωσιακή αρχιτεκτονική. Στη δεκαετία του '50, από την άλλη πλευρά, η πρωτεύουσα της τότε Τσεχοσλοβακίας προσέλκυε ένα πολύ διαφορετικό πλήθος ταξιδιωτών: αριστερούς διανοούμενους από όλο τον κόσμο, που ήθελαν να δουν πώς ήταν η ζωή υπό τον σοσιαλισμό.

Πολλοί από αυτούς τους πολιτικούς τουρίστες προέρχονταν από τη Λατινική Αμερική και περιλάμβαναν λογοτεχνικούς γίγαντες όπως ο Χόρχε Αμάντο και ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Για αρκετό καιρό λησμονημένη, αυτή η κοινή ιστορία σιγά-σιγά ανακαλύπτεται και επανεκτιμάται στην Τσεχική Δημοκρατία.

Καθώς ξεδιπλωνόταν ο Ψυχρός Πόλεμος, τόσο η Δύση όσο και η Σοβιετική Ένωση συμμετείχαν σε εντατικές προπαγανδιστικές προσπάθειες για να δείξουν την ανωτερότητα των πολιτικών και κοινωνικοοικονομικών συστημάτων τους στοχεύοντας συνήθως ακροατήρια στην Ασία, την Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τη Λατινική Αμερική. Και οι δύο πλευρές θεωρούσαν την τέχνη ως έναν αποτελεσματικό τρόπο μετάδοσης αυτού του μηνύματος.

Στην ΕΣΣΔ, ο Πανρωσικός Σύλλογος Πολιτιστικών Σχέσεων με το Εξωτερικό (VOKS το ακρωνύμιο στα ρωσικά) είχε ως αποστολή να καλέσει δημόσιους διανοούμενους και συγγραφείς από όλο τον κόσμο στις χώρες της Σοβιετικής Ένωσης και του Ανατολικού Μπλοκ, για τα οποία ενθαρρύνονταν να γράψουν.

Η Τσεχοσλοβακία, που προσχώρησε στο Ανατολικό Μπλοκ το 1948, αφού το Κομμουνιστικό Κόμμα της οργάνωσε πραξικόπημα, ήταν ένας από αυτούς τους προορισμούς. Εκτός από τον Χόρχε Αμάντο και τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, η χώρα δέχτηκε συγγραφείς από την Αργεντινή (Ραούλ Γκονζάλες Τουνιόν), τη Βραζιλία (Γκρασιλιάνο Ράμος), τη Χιλή (Ρικάρντο Λάτσαμ, Μπάμπλο Νερούντα), την Κούβα (Νικολάς Γκιγιέν) και το Μεξικό (Εφρέν Χουέρτα, Λούις Σουάρες). Κάποιοι ταξίδεψαν μόνοι τους, άλλοι ως μέρος μεγαλύτερων αντιπροσωπειών.

Έτσι, η Πράγα έγινε πολιτιστικός αριστερός κόμβος από τη δεκαετία του '50 και μετά, συγκεντρώνοντας τόσο ανερχόμενους όσο και καθιερωμένους αριστερούς συγγραφείς, όπως ο Ναζίμ Χικμέτ της Τουρκίας και ο Ιλία Έρενμπουργκ της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Πάμπλο Νερούδα μάλιστα ενδέχεται να εμπνεύστηκε το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο από τον Τσέχο συγγραφέα, ποιητή και δημοσιογράφο του 19ου αιώνα Γιαν Νερούντα (ο Χιλιανός ποιητής γεννήθηκε Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto). Δεν το παραδέχτηκε ποτέ, αλλά οι φωτογραφίες του, όπου περπατά στην οδό Νερούντα στην Πράγα ή ποζάρει μπροστά σε εστιατόρια και παμπ με την ονομασία “Νερούντα”, προσφέρουν αρκετά τεκμήρια για μια τέτοια υπόθεση.

Michal Zourek, photo used with permission

Το Global Voices μίλησε με τον Michal Zourek, Τσέχο ακαδημαϊκό, που εστιάζει στους δεσμούς μεταξύ του Ανατολικού Μπλοκ και της Λατινικής Αμερικής. Ο Zourek, ο οποίος έγραψε το βιβλίο του 2018 “Československo očima latinskoamerických intelektuálů 1947-1959″ (“Η Τσεχοσλοβακία στα μάτια των διανοούμενων της Λατινικής Αμερικής από το 1947 έως το 1959″, το οποίο έχει επίσης κυκλοφορήσει στα ισπανικά), εξηγεί τι παρακίνησε αυτούς τους διανοούμενους να δεχτούν τέτοιες προσκλήσεις:

V Latinské Americe existovala celá řada autoritářských režimů, které pod záminkou potlačit levicovou subverzi masivně potlačovaly lidská práva. Proto latinskoameričtí umělci sympatizující s komunistickou ideologií dostávali z východní Evropy jistou materiální a morální podporu. Pokud jde o svědectví z těchto cest, tak texty ze čtyřicátých a padesátých let jsou obecně plné entusiasmu. Je videt, že na intelektuály z rozvojových zemí musely některé aspekty udělat velký dojem. Zejména pak kultura. Zmínky o vysoké kvalitě divadelních představení, zázemí škol a knihoven, jakož i velká sečtělost obyvatel, se v textech často opakují.

 

Υπήρχε μια σειρά αυταρχικών καθεστώτων στη Λατινική Αμερική, που καταπίεζαν μαζικά τα ανθρώπινα δικαιώματα, ισχυριζόμενα την ανάγκη καταστολής των αριστερών ανατρεπτικών δυνάμεων. Γι’ αυτό, οι Λατινοαμερικάνοι καλλιτέχνες υπέρ της κομουνιστικής ιδεολογίας λάμβαναν υλική και ηθική υποστήριξη από την Ανατολική Ευρώπη. Όσον αφορά τις μαρτυρίες των ταξιδιών τους, τα κείμενα, που γράφτηκαν τη δεκαετία του '40 και του '50, είναι συνήθως γεμάτα ενθουσιασμό. Είναι σαφές ότι ορισμένες πτυχές [των σοσιαλιστικών κοινωνιών] έκαναν μεγάλη εντύπωση σε όσους διανοούμενους προέρχονταν από αναπτυσσόμενες χώρες, ιδίως η κατάσταση της πολιτιστικής σκηνής στην Ανατολική Ευρώπη. Υπάρχουν πολλές αναφορές για την υψηλή ποιότητα των θεατρικών παραστάσεων, σχολικών υποδομών και δημόσιων βιβλιοθηκών και το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης του λαού.

Ο Zourek συνεχίζει να εξηγεί πώς η Πράγα και η Μόσχα ήταν ένα ασφαλές καταφύγιο για αυτούς τους διανοούμενους, προκειμένου να κάνουν επαφές και να συναντηθούν. “Δεν ήταν σπάνιο διάσημοι διανοούμενοι από τη Λατινική Αμερική να συναντιούνται για πρώτη φορά στην Ανατολική Ευρώπη”, είπε. “Στις πατρίδες τους, δεν ήταν δυνατό, γιατί οι αυταρχικές και αντικομουνιστικές κυβερνήσεις δεν θα το επέτρεπαν.”

Η Ανατολική Ευρώπη, λέει ο Zourek, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία. Αν δεν ήταν το διεθνές κομουνιστικό κίνημα, είναι πιθανό η θρυλική γενιά συγγραφέων της δεκαετίας του '60 να μην είχε τόσο μεγάλη επιρροή, συμπεριλαμβανομένης της Δύσης. “Τα έργα των αφοσιωμένων συγγραφέων βγήκαν σε τεράστιους αριθμούς αντιτύπων [στα τσεχικά, πολωνικά ή ρωσικά], πολύ υψηλότερα από ό,τι στη μητρική τους γλώσσα, και όλα αυτά συνέβησαν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα”, είπε.

Αδριάντας του Πάμπλο Νερούντα στην κεντρική Πράγα. Φωτογραφία: Kenyh, Wikipedia, με άδεια CC BY-SA  3.0.

Η γη της αφθονίας;

Όταν επισκέπτονταν την Πράγα ή άλλα μέρη της Τσεχοσλοβακίας, οι αριστεροί διανοούμενοι, κυρίως άνδρες, αντιμετωπίζονταν σαν VIP: έμεναν σε πολυτελή ξενοδοχεία, πληρώνονταν τα έξοδά τους και είχαν πρόσβαση σε δίγλωσσους οδηγούς, λάμβαναν τιμητικές πληρωμές και μεταφράζονταν τελικά τα έργα τους στα τσεχικά ή στα σλοβακικά.

΄Όσοι δέχθηκαν συγγραφικές προσκλήσεις έμεναν για μεγάλα χρονικά διαστήματα ιδίως στο κάστρο Ντόμπρζις, το “φρούριο” της Ένωσης Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων από τη δεκαετία του '40 έως τη δεκαετία του '90. Μερικοί έμειναν ακόμη περισσότερο, καθώς κέρδισαν πολιτικό άσυλο.

Όπως εξηγεί ο Zourek:

Byly jim placeny cestovní výdaje a během pečlivě naplánovaného programu jim byl prezentován značně idealizovaný obraz místního života. Hosté na oplátku po návratu šířili pozitivní dojmy prostřednictvím cestopisů, článků a přednášek. Fenomén “politického turismu” byl důležitou součástí sovětské propagandy. Jednalo se o dlouhodobě plánovanou strategii, jejíž počátky můžeme hledat záhy po říjnové revoluci. Důležitou úlohu v ní sehráli právě intelektuálové, které Sovětský svaz toužil získat na svou stranu a následně je využít v ideologické bitvě.

Πληρώθηκαν τα έξοδα ταξιδιού τους και κατά τη διάρκεια του πολύ προσεκτικά σχεδιασμένου προγράμματος ταξιδιού τους, τους προσφέρονταν να δουν μόνο τις πιο ιδανικές πτυχές της τοπικής ζωής. Σε αντάλλαγμα, οι ξένοι επισκέπτες διέδιδαν τις θετικές τους εντυπώσεις μέσω ταξιδιωτικών ημερολογίων, άρθρων και συνεδρίων. Αυτό το φαινόμενο του “πολιτικού τουρισμού” ήταν ένα βασικό συστατικό της σοβιετικής προπαγάνδας, μιας καλοσχεδιασμένης στρατηγικής, που ξεκίνησε αμέσως μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917. Ένας σημαντικός ρόλος ανατέθηκε στους διανοούμενους, που η Σοβιετική Ένωση ήθελε να έχει στο πλευρό της για να τους χρησιμοποιήσει αργότερα στον ιδεολογικό της αγώνα με τη Δύση.

Χόρχε Αμάντο (στα αριστερά) και Νικολάς Γκιγιέν (δεξιά) καθ’ οδόν για την Κίνα, σε σιδηροδρομικό σταθμό της Σοβιετικής Ένωσης, Ιανουάριος 1952. Φωτογραφία από το αρχείο Paloma Amado, χρήση με άδεια.

Μια ενδιαφέρουσα εξαίρεση σε αυτό το εξιδανικευμένο όραμα και περιγραφή είναι ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Κολομβιανός νομπελίστας λογοτεχνίας, που επισκέφθηκε την Ανατολική Γερμανία, την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, την Ουγγαρία και την ΕΣΣΔ το 1955 και το 1957. Το έκανε εν μέρει μόνος του και, όταν προσκλήθηκε επίσημα, βρήκε τρόπους να ξεφύγει από το επίσημο πρόγραμμα και να ερευνήσει μόνος του. Στο βιβλίο του “De viaje por Europa del Este” (“Ταξίδι στην Ανατολική Ευρώπη”), οι περιγραφές του για την Ανατολική Ευρώπη έχουν περισσότερες αποχρώσεις.

Στο πρώτο κεφάλαιο, ο Γκαρσία Μάρκες περιγράφει την Ανατολική Γερμανία με κολακευτικά λόγια, όπως σε αυτήν τη σκηνή, όπου ο Γκαρσία Μάρκες μπαίνει σε ένα εστιατόριο για πρωινό: “Το πρωινό του κόσμου ήταν το αντίστοιχο ενός πλήρους γεύματος στην υπόλοιπη [Δυτική] Ευρώπη και ήταν πολύ φθηνότερο. Αυτοί όμως οι άνθρωποι φαίνονταν κατεστραμμένοι και πικροί και έτρωγαν τεράστιες μερίδες κρέατος και τηγανητά αυγά χωρίς χαρά”.

Σε ένα άλλο κεφάλαιο για τη Μόσχα, γράφει για το θέμα ταμπού της προσωπολατρείας του Στάλιν, αναφέροντας τα λόγια του Ρώσου οδηγού του, που λέει: “Εάν ο Στάλιν ήταν ακόμα ζωντανός [είχε πεθάνει το 1953], θα είχαμε έναν Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Στάλιν ήταν η πιο αιματηρή, η πιο μοχθηρή και πιο εγωκεντρική φυσιογνωμία στη ρωσική ιστορία”.

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (πρώτος από αριστερά) στην Πλατεία Ρες της Μόσχας τον Αύγουστο του 1957. Φωτογραφία από το αρχείο του Michal Zourek, χρήση με άδεια.

Μια εκ νέου ανακαλυφθείσα κληρονομιά για τους Τσέχους

Στην Τσεχοσλοβακία, ο κομουνισμός έληξε το φθινόπωρο του 1989 και στα διάδοχα κράτη της Σλοβακίας και της Τσεχικής Δημοκρατίας, το σοσιαλιστικό παρελθόν θεωρείται συνήθως μια σκοτεινή περίοδος παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ταξιδιωτικών περιορισμών και αναγκαστικής υπακοής στη Μόσχα.

Αυτή η άποψη χρωματίζει την προσέγγιση Τσέχων και Σλοβάκων ιστορικών προς τους αριστερούς διανοούμενους, που επισκέφτηκαν τη χώρα εκείνες τις εποχές. Όπως σημειώνει ο Zourek, ο οποίος σπούδασε στην Τσεχική Δημοκρατία και στην Αργεντινή:

Během mých univerzitních studií jsem sice zaslechl zmínky, že v Československu pobýval Pablo Neruda či Jorge Amado, ale neměl jsem představu, že se jednalo o fenomén tak výrazný. Jinými slovy, že intenzivní kontakty mezi oběma regiony existovaly již před kubánskou revolucí. Roli zde možná hraje určitý despekt k těmto autorům. Mnozí na ně nahlížejí jako na idealisty či užitečné idioty, kteří svou návštěvou vyjádřili sounáležitost s režimem, který se neštítil násilí a perzekucí. Celá problematika je ale mnohem komplexnější. 

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στο πανεπιστήμιο, άκουσα μερικές αναφορές ότι ο Πάμπλο Νερούντα κι ο Χόρχε Αμάντο είχαν περάσει κάποιο χρονικό διάστημα στην Τσεχοσλοβακία, αλλά δεν είχα ιδέα ότι ήταν ένα τόσο βαθύ φαινόμενο, ότι κι οι δύο περιοχές είχαν τέτοια επαφή ακόμη και πριν από την Κουβανική Επανάσταση [1959]. Αυτό οφείλεται ίσως στην περιφρόνηση, με την οποία αντιμετωπίζονται τώρα αυτοί οι συγγραφείς [στην Τσεχική Δημοκρατία και τη Σλοβακία]: πολλοί τους θεωρούν ιδεαλιστές ή “χρήσιμους ηλίθιους” που, με τις επισκέψεις τους, υποστήριξαν καθεστώτα, που εμπλέκονταν σε βία και διωγμούς. Το ζήτημα είναι φυσικά πολύ πιο περίπλοκο από αυτό.

Ενώ αυτοί οι συγγραφείς επευφημούνταν εδώ και πολύ καιρό στις πατρίδες τους στη Λατινική Αμερική, η κληρονομιά τους επανεμφανίζεται μόλις πρόσφατα στον ιστορικό διάλογο της Τσεχίας. Το ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Γκαρσία Μάρκες μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα τσέχικα το 2018 (“Devadesát dnů za železnou oponou“), ενώ άλλα έργα παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άγνωστα.

Ο Zourek μοιράζεται την προσωπική του εμπειρία για να εξηγήσει γιατί η διαδικασία επανεκτίμησης είναι τόσο δύσκολη:

Krátce po střední škole jsem navštívil Chile, kde univerzita byla plná sovětských vlajek, portrétů Lenina, v knihkupectví se prodávala díla Marxe a Engelse. Myslel jsem si, že ta ideologie je mrtvá, nechápal jsem, jak někdo může obdivovat zločinnou ideologii, která omezovala svobodu slova, bránila lidem studovat, realizovat sny. Tento antagonistický postoj obou regionů ke komunismu je primárně dán zcela odlišnou historickou zkušeností. Proto se domnívám, že při hodnocení komunismu je třeba se oprostit od rodinné anamnézy, která mnohdy brání vidět tento transnacionální fenomén v jeho mnohobarevnosti. Tento přístup mi bohužel stále u mnoha českých historiků chybí. Myslím, že není náhodné, že politika komunistického Československa ve třetím světě se těší většímu zájmu v zahraničí nežli mezi českými badateli. Teprve v posledních letech se to začíná měnit a myslím, že to do určité míry souvisí s postupným vystřízlivěním české společnosti z antikomunismu. Věřím, že v následujících letech vznikne řada prací, které poukážou na to, že komunistické Československo dělalo v rozvojovém světe obdivuhodné věci, na které se nepodařilo po roce 1989 úspěšně navázat. Například na poli kultury.

Λίγο μετά το γυμνάσιο, επισκέφτηκα τη Χιλή. Το πανεπιστήμιο ήταν γεμάτο σοβιετικές σημαίες, πορτρέτα του Λένιν, τα βιβλιοπωλεία πωλούσαν έργα του Μαρξ και του Ένγκελς. Νόμιζα πως αυτή η ιδεολογία ήταν νεκρή και δεν μπορούσα να καταλάβω πώς μπορούσε να θαυμάζει κανείς μια εγκληματική ιδεολογία, που περιόριζε την ελευθερία της έκφρασης, εμπόδιζε τους ανθρώπους να μπουν στο πανεπιστήμιο και να εκπληρώσουν τα όνειρά τους. Αυτή η ανταγωνιστική θέση και των δύο περιοχών σε σχέση με τον κομουνισμό οφείλεται κυρίως στην πολύ διαφορετική ιστορική εμπειρία. Γι’ αυτό νομίζω ότι, όταν αξιολογούμε τον κομουνισμό, πρέπει να διαχωριστούμε από την οικογενειακή μας εμπειρία και ιστορία, κάτι που συχνά δεν μας επιτρέπει να δούμε αυτό το διακρατικό φαινόμενο στην πλήρη ποικιλομορφία του. Δυστυχώς, αυτή η αποσύνδεση δεν συμβαίνει ακόμα για πολλούς Τσέχους ιστορικούς. Δεν νομίζω ότι προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι άνθρωποι στον αναπτυσσόμενο κόσμο ενδιαφέρονται περισσότερο για τις πολιτικές της Κομουνιστικής Τσεχοσλοβακίας από όσο ο κόσμος στην Τσεχική Δημοκρατία. Άρχισε να αλλάζει λίγο αυτό τα τελευταία χρόνια και νομίζω ότι οφείλεται στη σταδιακή επανεκτίμηση της κομουνιστικής περιόδου από την τσεχική κοινωνία. Πιστεύω ότι τα επόμενα χρόνια θα δούμε μια σειρά έργων, που θα δείχνουν ότι η κομουνιστική Τσεχοσλοβακία έκανε αξιοσημείωτα πράγματα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, τα οποία εγκαταλείφθηκαν ως επί το πλείστον μετά το 1989, για παράδειγμα στον τομέα του πολιτισμού.