Ο Ville Ropponen στην Κολιμά [1], μια περιφέρεια της ρωσικής Άπω Ανατολής. Η φωτογραφία αναδημοσιεύεται με άδεια.
H γλωσσική ποικιλομορφία της Ρωσίας είναι τόσο εκτεταμένη όσο και η ίδια η χώρα.
Μια από τις γλωσσικές ομάδες, που συναντά κανείς στη Ρωσία, είναι η ουραλική, της οποίας το όνομα προέρχεται από τα Ουράλια όρη [2], που βρίσκονται στην Κεντρική Ρωσία και αποτελούν το γεωγραφικό σύνορο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Περιλαμβάνει 38 γλώσσες, η πλειοψηφία των οποίων ομιλούνται στην ομώνυμη περιφέρεια. Υπάρχουν περίπου 25 εκατομμύρια ομιλητές των ουραλικών γλωσσών στο κόσμο. Ωστόσο, η γλωσσική τους κατάσταση δεν είναι ομοιογενής.
Τρεις ουραλικές γλώσσες απολαμβάνουν την προστασία του Κράτους, καθώς είναι επίσημες και ευρέως ομιλούμενες στις αντίστοιχες χώρες: τα εσθονικά, τα φινλανδικά και τα ουγγρικά (μάλιστα τα ουγγρικά τυγχάνουν επίσης επίσημης προστασίας στις γειτονικές με την Ουγγαρία χώρες). Οι υπόλοιπες ομιλούνται από πολύ μικρότερες κοινότητες στη Ρωσία, καθώς επίσης και στη Λετονία, τη Νορβηγία και τη Σουηδία. Αν κάποιες ουραλικές γλώσσες, όπως η μαρί ή η ουντμούρτικη [3], μετρούν μεταξύ 500.000 και 300.000 ομιλητών, άλλες μετρούν περίπου 30.000, όπως η σάμι [4]. Άλλες, όπως η νγκάνασαν [5], όμως, μιλιούνται από λιγότερους από 100 ανθρώπους. Στη Ρωσία, αν και οι ουραλικές γλώσσες αναγνωρίζονται επίσημα από το Σύνταγμα και έχουν θεωρητικά κάποια πολιτιστικά δικαιώματα, καινούριοι νόμοι [6] θέτουν μια ακόμα πιο σημαντική απειλή για τη μετάδοση των μειονοτικών γλωσσών στην επόμενη γενιά ομιλητών.
Η κατάσταση των μικρότερων ουραλικών γλωσσών παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τους Φινλανδούς, τους Ούγγρους και τους Εσθονούς. Γι'αυτούς, η μάρι, η ουντμούρτικη, η κόμι και η έρζυα είναι μακρινά ξαδέρφια και απειλούνται με εξαφάνιση. Ένας από αυτούς τους Φινλανδούς είναι ο Ville Ropponen, ταξιδευτής, πεζογράφος, ποιητής και λογοτεχνικός κριτικός. Έχει επισκεφθεί πολλές φορές τις ουραλικές κοινότητες της Ρωσίας στο πέρασμα των χρόνων και το 2012 εξέδωσε το Uralilainen ikkuna (Το Παράθυρο των Ουραλίων), μια συλλογή από δοκίμια βασισμένα στη γλώσσα και στα ταξίδια.
Ο Ropponen μοιράστηκε τις σκέψεις του γύρω από το παρελθόν, το παρόν και το αβέβαιο μέλλον των ουραλικών γλωσσών και των ομιλητών τους. Η συνέντευξη υπέστη επεξεργασία για λόγους συντομίας και στυλ. Οι σύνδεσμοι και οι σημειώσεις μέσα σε παρενθέσεις έχουν προστεθεί για να παρέχουν περισσότερες πληροφορίες βάσει εννοιολογικού πλαισίου.
Filip Noubel (FN) : Πώς ασχοληθήκατε με αυτόν τον τομέα ως Φινλανδός, που μιλά μια ουραλική γλώσσα, και πώς αποφασίσατε να επισκεφθείτε τη Ρωσία, όπου ζει η πλειοψηφία των ουραλικών εθνών;
Ville Ropponen (VR): Όπως περιέγραψα στο βιβλίο δοκιμίων μου Το Παράθυρο των Ουραλίων, άρχισα να ενδιαφέρομαι για τις ουραλικές γλώσσες και για τους λαούς στις φιννοουγγρικές περιοχές της Ρωσίας, καθώς σπούδαζα στην Εσθονία στα πλαίσια μιας ανταλλαγής στις αρχές του 2000. Στην συνέχεια πραγματοποίησα πολλά ταξίδια στις φιννοουγγρικές περιοχές, στις περιφέρειες Μάρι Ελ, Ουντμουρτία και Μορδοβία [στην Ομοσπονδία της Ρωσίας], και το 2005 έκανα ένα πιο μακρινό ταξίδι, το οποίο περιελάμβανε περιοχές της Σιβηρίας, για να συλλέξω πληροφορίες και να βρω υλικό. Ήθελα να γράψω πιο ενδελεχώς για τις γλώσσες, την κουλτούρα και τους φιννοουγγρικούς λαούς στη Ρωσία σήμερα. Ασφαλώς, για έναν Φινλανδό, ο ποταμός Βόλγας και τα Ουράλια Όρη είναι τόποι εν μέρει μυθικοί, όπου κανείς φαντάζεται ότι οι πρόγονοι μας ζούσαν πριν αποφασίσουν να κινηθούν προς τα δυτικά.
Τον 19ο αιώνα, πολλοί ερευνητές πήγαν στη Ρωσία για να μελετήσουν τις γλώσσες και την κουλτούρα των ουραλικών λαών. Αυτά τα ταξίδια συνδέονταν επίσης με την άνοδο του φινλανδικού πολιτιστικού εθνικισμού. Πριν και μετά την φιλανδική ανεξαρτησία [από την τσαρική Ρωσία] το 1917, υπήρχαν πολλοί δεσμοί μεταξύ Φινλανδίας και Ρωσίας μέσα στους πολιτιστικούς κύκλους, οι οποίοι κάποιες φορές περιελάμβαναν τους Ουντμούρτιους και άλλα φιννοουγγρικά έθνη. Αλλά οι σταλινικές εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του 1930 έβαλαν τέλος και όλοι οι δεσμοί [μεταξύ ημών] χάθηκαν με το πέρασμα των δεκαετιών.
Στο βιβλίο δοκιμίων μου, προσπαθώ επίσης να φανταστώ τι σημαίνει να είσαι εκπρόσωπος μια μικρής γλωσσικής μειονότητας την εποχή της παγκοσμιοποίησης, της υπερθέρμανσης του πλανήτη και των οικολογικών κρίσεων και για ακόμη μια φορά της ανόδου του εθνικισμού και του ιμπεριαλισμού. Σίγουρα, σήμερα, τα δικαιώματα των αυτόχθονων λαών και των μειονοτήτων συζητιούνται πιο εκτεταμένα σε επίπεδο τόσο εθνικό όσο και διεθνές.
FN: Υπάρχει μια κοινή ουραλική ταυτότητα; Στη συλλογή δοκιμίων σας, χρησιμοποιείτε τους όρους μετααποικιοκρατία και εθνοφουτουρισμός για να απαντήσετε αυτό το ερώτημα. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα;
VR: Αυτήν τη στιγμή, δεν υπάρχει κοινή ουραλική ταυτότητα. Ή αν υπάρχει, αυτή κατασκευάζεται και μοιράζεται μεταξύ της φιννοουγγρικής διανόησης με τον τρόπο του Benedict Anderson, [7] ο οποίος περιέγραψε την έννοια της “φαντασιακής κοινότητας”.
Ο εθνοφουτουρισμός είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα, που ξεκίνησε στην Εσθονία το 1989, ως μια μορφή μεταμοντέρνας και αντικομφορμιστικής σκέψης και ως μετααποικιοκρατικό κίνημα. Ένας από τους στόχους του είναι να συνδυάσει την τοπική και εθνική πολιτιστική κληρονομιά με τις διεθνείς πολιτιστικές επιρροές, τον κόσμο του διαδικτύου και της ρομποτικής, καθώς επίσης τον κόσμο των τελετών, των μύθων και των προγονικών εθίμων. Κατά τη δεκαετία του '90, ο εθνοφουτουρισμός έγινε πολύ δημοφιλής στις φιννοουγγρικές περιοχές της Ρωσίας. Αυτό ήταν κατανοητό, καθώς η τσαρική Ρωσία και η Σοβιετική Ένωση αποτελούσαν και οι δύο αυτοκρατορίες , που βασίζονταν πάνω στην κυριαρχία της ρωσικής γλώσσας, των ρωσικών και σλαβικών λαών. Στη δεκαετία του '90, οι μειονότητες της Ρωσίας κατόρθωσαν να σημειώσουν πρόοδο όσον αφορά τα πολιτιστικά και γλωσσικά δικαιώματα. Αλλά, δυστυχώς, κατά τη διακυβέρνηση Πούτιν από το 2000, σχεδόν όλα αυτά τα δικαιώματα και αυτή η αυτονομία έπαψαν να υφίστανται.
Η αποκέντρωση, η αποδόμηση της ιεραρχίας και η εξάλειψη των διπόλων είναι οι σημαντικοί παράγοντες στη φιλοσοφία του εθνοφουτουρισμού. Η ιδέα είναι να μετατοπιστεί η πολιτιστική έμφαση από το κέντρο των αυτοκρατοριών προς την περιφέρεια, την ερημιά, τον οριακό χώρο μεταξύ των πολιτισμών. Οι οπαδοί του εθνοφουτουρισμού θέλουν να μάθουν για τους αυτόχθονους πολιτισμούς και τον αυτόχθονο τρόπο σκέψης, διατηρώντας παράλληλα έναν δεσμό με τον μεταμοντέρνο κόσμο.
FN: Τι γίνεται με την πολιτική γύρω από τις ουραλικές γλώσσες; Πολύ πρόσφατα, η Ρωσία υιοθέτησε έναν νόμο, με τον οποίο καθίσταται προαιρετική η εκμάθηση των μειονοτικών γλωσσών στα σχολεία των περιοχών, όπου υπάρχει σημαντικός αριθμός ομιλητών αυτών των γλωσσών. Γιατί αυτό το ζήτημα είναι τόσο ευαίσθητο στη Ρωσία δεδομένου του εξαιρετικά μικρού αριθμού ομιλητών των ουραλικών γλωσσών;
VR: Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχε μεγάλη ελπίδα στη Ρωσία όσον αφορά τη δημοκρατία, την πολυπολιτισμικότητα και μια πλουραλιστική κοινωνία. Αλλά κυρίως μετά το “ξεπάγωμα” της δεκαετίας του 2010, ό,τι είναι ανεξάρτητο, ακόμα και στην πιο απλή μορφή, και δεν αντιστοιχεί στον κανόνα, θεωρείται ως απειλή. Όπως πάντα, είναι θέμα χρημάτων και εξουσίας.
Μου αρνήθηκαν βίζα μια φορά το 2005. Η επίσημη αιτιολογία της άρνησης ήταν ότι δεν είχαμε “καταχωρήσει τις βίζες μας σωστά”, κάτι το οποίο φυσικά ήταν ψευδές. Οι επικεφαλής των ρωσικών υπηρεσιών ασφαλείας μάς ανέκριναν μετά από μια επίσκεψή μας στη Δημοκρατία του Μάρι Ελ, όπου είχαμε πάρει συνέντευξη από πολιτιστικούς ακτιβιστές και άτομα τα οποία ήταν πολιτικά καταπιεσμένα. Εκείνη την εποχή, η Δημοκρατία του Μάρι Ελ ήταν μια από τις πρώτες ρωσικές περιοχές, που έγινε μάρτυρας μιας τέτοιας παρενόχλησης των εθνικών μειονοτήτων από το Κράτος.
Δυστυχώς, η Ρωσία ξαναγίνεται μια αυταρχική αυτοκρατορία και σήμερα ορισμένοι ακαδημαϊκοί κάνουν λόγο ακόμα και για φασισμό. Αυτό είναι πολύ λυπηρό. Η Ρωσία και ο λαός της αξίζουν περισσότερα.
FN: Τι σκέφτεστε για την επιβίωση και το μέλλον αυτών των γλωσσών; Βρίσκεται σε εξέλιξη ψηφιοποίηση γι’ αυτές, η οποία μπορεί και να τις σώσει, ή έστω κάποιες από αυτές; Ή υπάρχουν άλλα μέσα πιο αποτελεσματικά;
VR : Θεωρώ ότι θα επιβιώσουν. Πριν εκατό χρόνια, θέσαμε τα ίδια ερωτήματα: “Αυτές οι μικρές γλώσσες θα επιβιώσουν;”. Και αυτές συνεχίζουν να επιβιώνουν. Αλλά σίγουρα σήμερα, οι μειονοτικές γλώσσες είναι περισσότερο απειλούμενες, επειδή ο όγκος και η δύναμη των γλωσσών της μεγάλης πλειοψηφίας, οι οποίες κάποιες φορές αποκαλούνται “γλώσσες-δολοφόνοι”, είναι τεράστια. Η ψηφιοποίηση και το διαδίκτυο βοήθησαν κάποιες γλώσσες, για παράδειγμα την μορδβινική και την ουντμουρτική. Υπάρχει ένα εγχείρημα ,με στόχο να δημιουργηθούν σελίδες στη Βικιπαίδεια σε μορδοβικές γλώσσες (στην έρζυα και στην μόκσα). Και στην Ουντμουρτία, υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα γλωσσικά εγχειρήματα, που προσπαθούν να βελτιώσουν την κατάσταση της γλώσσας χάρη στο διαδίκτυο.
Τι πρέπει να γίνει; Αυτό είναι μια δύσκολη ερώτηση, γιατί είναι πολιτικής φύσης. Για παράδειγμα, οι νόμοι, που αναφέρατε, είναι πολύ άσχημοι για τις μειονότητες. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι χρόνων, η ρωσική νομοθεσία διαρκώς αλλάζει σε βάρος των μειονοτήτων. Αλλά πρέπει να ελπίζουμε ότι αυτό θα βελτιωθεί. Ίσως να υπάρξει μια αλλαγή στη Ρωσία, ποιος ξέρει, ίσως πολύ σύντομα, και η ρωσική πολιτική να πάρει εκ νέου μια κατεύθυνση πιο δημοκρατική και πλουραλιστική.