“Πέραν ημερομηνίας λήξης, 1994-2020″, γράφει αυτό το πλακάτ σε διαμαρτυρία στο Μινσκ, Αύγουστος 2020. Ο Λουκασένκα έγινε Πρόεδρος της Λευκορωσίας το 1994. Φωτογραφία με άδεια CC BY-NC 2.0: Natallia Rak / Flickr [1]. Ορισμένα δικαιώματα διατηρούνται.
Φέτος, οι Λευκορώσοι πλήρωσαν ένα βαρύ τίμημα για το ότι αντιστάθηκαν στον Αλεξάντρ Λουκασένκα.
Η απόπειρα του να διεκδικήσει έκτη συνεχόμενη προεδρική θητεία στις εκλογές της 9ης Αυγούστου προκάλεσε το μεγαλύτερο κύμα διαμαρτυριών στην μετασοβιετική ιστορία της χώρας. Όταν εκατοντάδες χιλιάδες ειρηνικοί διαδηλωτές κατέβηκαν στους δρόμους των μεγάλων πόλεων, οι Αρχές εξαπέλυσαν βία σε παρόμοια ιστορική κλίμακα. Οι υπηρεσίες ασφαλείας και η αστυνομία έχουν συλλάβει χιλιάδες διαδηλωτές, [2] τουλάχιστον τέσσερις από τους οποίους έχουν σκοτωθεί [3]. Οι διαδηλωτές έχουν εκφράσει αξιόπιστες κατηγορίες γα βασανιστήρια και κακομεταχείριση κατά την αστυνομική κράτηση [4], καμία από τις οποίες δεν έχει διερευνηθεί από τις Αρχές.
Ο Λουκασένκα, ο οποίος κυβερνά από το 1994, προκάλεσε ανοιχτά κατηγορώντας ξένες δυνάμεις [5] και εγχώριες συνωμοσίες. Στα τέλη Αυγούστου, βιντεοσκοπήθηκε να βγαίνει από ελικόπτερο [6] κοντά στο Προεδρικό Μέγαρο στο Μινσκ, κραδαίνοντας ένα AK-47 χωρίς γεμιστήρα. Αυτό το σόου μπορεί να κοροϊδεύτηκε ευρέως [7], αλλά προοριζόταν να ληφθεί στα σοβαρά.
Η βία (η απειλή και η εφαρμογή της) φαίνεται να έχει αποδώσει. Η Σβετλάνα Τσιχανούσκαγια, η οποία έγινε ηγέτις αυτού του κινήματος της αντιπολίτευσης, επευφημείται στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, όπου συνεχίζει να απαιτεί [8] τουλάχιστον την παραίτηση Λουκασένκα και την επανάληψη των εκλογών, που πιστεύεται ευρέως ότι έχει κερδίσει. Συνεχίζει να εμπνέει διαδηλωτές στη Λευκορωσία, αν και υπάρχει μια αυξανόμενη αίσθηση ότι η διαμαρτυρία τους έχει φέρει και το τέλος της, χωρίς μια μακρύτερη στρατηγική ενόψει μιας τέτοιας αδιαλλαξίας.
Ο Λουκασένκα μπορεί να έχει γίνει παρίας, αλλά παραμένει παρίας με αξίωμα. Και καθώς φθάνει ο χειμώνας, έχει ανακτήσει πρωτοβουλία. Δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί να την κρατήσει.
Φυσιογνωμίες της αντιπολίτευσης, πολλές μέλη του Συντονιστικού Συμβουλίου, είτε βρίσκονται στη φυλακή είτε σε εξορία. Μια διαμαρτυρία χωρίς ηγέτες μπορεί να έχει τακτικά πλεονεκτήματα στην αποφυγή της καταστολής, αλλά δεν προσφέρει πολλά στον δρόμο της μακροπρόθεσμης στρατηγικής. Η εργασιακή αναταραχή, μια πραγματικά διαταξική μορφή πολιτικής ανυπακοής, που εξαπλώθηκε σε μεγάλη κρατική ανησυχία [9], έχει μειωθεί. Επιπλέον, αυτό το μήνα, τα σύνορα της χώρας σφραγίστηκαν [10] εντελώς – φαινομενικά λόγω της πανδημίας COVID-19, αν και ο οικονομικός αντίκτυπος της πολιτικής μετανάστευσης μπορεί να είναι μια άλλη λογική.
Εάν υπάρχουν ρωγμές στο καθεστώς, δεν είναι ακόμη αρκετά ευρείες για να προκαλέσουν κατάρρευση. Ενώ ορισμένα μέλη των υπηρεσιών ασφαλείας παραιτήθηκαν [11] πράγματι, δεν υπάρχουν ακόμη υψηλού επιπέδου ελίτ αυτομολήσεις. Όπως γράφει [12] ο Πολωνός αναλυτής Kamil Kłysiński, ο Λουκασένκα προωθεί τώρα μέλη των υπηρεσιών ασφαλείας σε πολιτικούς διοικητικούς ρόλους. Τον Οκτώβριο, ο Ivan Kubrakov, αρχηγός της αστυνομίας στην πρωτεύουσα, Μινσκ, ο οποίος ηγήθηκε καταστολών σε μεγάλες διαδηλώσεις, διορίστηκε [13] υπουργός Εσωτερικών.
Αυτές οι φυσιογνωμίες έχουν ακόμη λιγότερα κέρδη, άμα ταχθούν με μια αντιπολίτευση, που απαιτεί την κάθαρσή τους. Όπως είπε [14] ο Ρώσος πολιτικός επιστήμονας Andrey Okara στον ουκρανικό ιστότοπο Telegraf.UA, η πολιτική ελίτ της Λευκορωσίας βρίσκεται τώρα στην “ίδια σχεδία” με τον Λουκασένκα και ήρθε η ώρα ή να βυθιστούν ή να κολυμπήσουν:
Что-то точно случится с Лукашенко. Он явно вышел на финишную прямую. Вопрос лишь в том – когда именно и что случится. Ключевые люди которые эти три месяца калечили других (или не мешали этому) уже в какой-то мере связаны с Лукашенко кровью. Причем это в данном случае – не фигура речи. Кровью они повязаны в прямом смысле слова.
Κάτι σίγουρα θα συμβεί στον Λουκασένκα. Είναι σε μια κρίσιμη καμπή. Το μόνο ερώτημα είναι πώς και πότε θα γίνουν πράγματα. Βασικά πρόσωπα, που έχουν εξουδετερώσει άλλους, τους τελευταίους τρεις μήνες (ή τουλάχιστον δεν το έχουν αποτρέψει) έχουν ήδη συνδεθεί εξ αίματος με τον Λουκασένκα. Σε αυτήν την περίπτωση, δεν είναι σχήμα λόγου. Δεμένοι με αίμα, με την πιο κυριολεκτική έννοια.
Προς το παρόν, οι εγχώριοι παράγοντες δεν υποχρεώνουν τον Λουκασένκα να παραδοθεί ή να παραιτηθεί. Όμως, οι προηγούμενες εκκλήσεις του για μεταρρύθμιση, που δεν επιβαρύνονταν με λεπτομέρειες, έχουν πλέον ολοκληρωθεί.
Ένα νέο σύνταγμα ήταν ένα από τα πολλά θέματα, που συζήτησε ο Λουκασένκα με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν κατά τη διάρκεια συνάντησης [15] στο θέρετρο Σότσι της Μαύρης Θάλασσας Σότσι τον Σεπτέμβριο. Τον Νοέμβριο, ο υπουργός Εξωτερικών της Μόσχας Σεργκέι Λαβρόφ επανέλαβε [16] τις ελπίδες της Ρωσίας για αυτήν τη μεταρρύθμιση. Ο Λουκασένκα στη συνέχεια υπαινίχθηκε [17] ότι μπορεί ακόμη και να παραιτηθεί από την προεδρία, εάν συμφωνηθεί ένα νέο σύνταγμα.
Λίγοι στη λευκορωσική αντιπολίτευση, η οποία απορρίπτει αυτές τις μεταρρυθμίσεις ως “διακοσμητικές”, πιστεύουν ότι θα τηρούσε τον λόγο του ο Λουκασένκα. Είναι πεπεισμένοι ότι υπάρχει παγίδα.
Απομίμηση μετάβασης
Η πρόσφατη εμπειρία τους δικαιώνει. Τα τελευταία χρόνια, αρκετοί πάσχοντες αυταρχικοί ηγέτες σε ολόκληρο τον μετασοβιετικό χώρο έχουν ανατρέξει σε συνταγματικές ρυθμίσεις για να διασφαλίσουν την παραμονή τους στην εξουσία.
Το 2016, ο Σερζ Σαργκσιάν της Αρμενίας διενήργησε δημοψήφισμα για την κοινοβουλευτική δημοκρατία [18], επιτρέποντας στον εαυτό του να μεταπηδήσει στον πρωθυπουργικό θώκο, μόλις πλησίαζε το τέλος της προεδρικής του θητείας. Παρά το γεγονός ότι παραιτήθηκε ως πρόεδρος το 2019, ο Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ του Καζακστάν εξακολουθεί να ηγείται του κυβερνώντος κόμματος, προεδρεύει του συμβουλίου ασφαλείας και απολαμβάνει ασυλία από διώξεις.
Φέτος, ο Πούτιν, μετά από χρόνια προβληματισμών σχετικά με το τι θα συμβεί, όταν πλησιάσει το τέλος του ορίου του για διαδοχικές προεδρικές θητείες, κατατρόπωσε κάθε πρόβλεψη. Ήταν η πιο ξεδιάντροπη λύση: απλά “μηδένισε το κοντέρ” [19] των θητειών αυτών και ξεκίνησε πάλι από την αρχή.
Υπάρχουν επιλογές για τον Λουκασένκα. Όμως, όπως γράφει [20] ο πολιτικός αναλυτής της Λευκορωσίας Artyom Shraibman, λίγες εξ αυτών είναι δελεαστικές: ένα συνταγματικό δημοψήφισμα θα συνεπαγόταν εκλογική απάτη και θα προκαλούσε άλλο ένα κύμα διαμαρτυρίας. Η μεταφορά εξουσίας σε ένα κοινοβουλευτικό σύστημα απαιτεί το αναπόφευκτο καθήκον της αύξησης της επιρροής ενός πολιτικού κόμματος σε μια εποχή δημόσιας δυσμένειας. Τι απομένει λοιπόν;
Το Λευκορωσικό Εθνικό Συνέδριο [21](BNC), ένα συμβουλευτικό όργανο από επιλεγμένους εκπροσώπους της λευκορωσικής κοινωνίας. Ενώ οι δημοκράτες συγκρίνουν με ακρίβεια το BNC με το πάλαι ποτέ Σοβιετικό Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων [22], θα μπορούσε να είναι η σωτηρία του Λουκασένκα. Αυτό το δημοφιλές κανάλι Telegram για την πολιτική της Λευκορωσίας πιστεύει, όπως και άλλοι, ότι το BNC θα μπορούσε να αποκτήσει νέες εξουσίες, που θα του επέτρεπαν να πραγματοποιήσει συνταγματικές αλλαγές με μια συμβολική δημοκρατική νομιμότητα:
Потому что это самый простой вариант. И он решает много задач одним махом. Создавать устойчивые партии и отлаживать механизм их взаимодействия в рамках управляемой демократии долго и дорого. Партийная политика неминуемо ведёт к большей публичности и постоянным медийным конфликтам, чего власти хотели бы избежать (сохранить, так сказать, демобилизующее существо авторитарной системы) […]
В такой конфигурации Лукашенко может возглавить этот орган и формально уйти с поста президента, гарантируя при этом своё решающее влияние на управленческий процесс и сохраняя своё идейное наследие. А дальше, когда ситуация позволит, можно заняться и тонкой настройкой, и партийным строительством.
Επειδή είναι η ευκολότερη επιλογή. Και επιλύει πολλά προβλήματα μεμιάς. Είναι χρονοβόρο και δαπανηρό να βρεθούν σταθερά πολιτικά κόμματα και να βελτιώσουν τον τρόπο λειτουργίας τους σε μια διαχειριζόμενη δημοκρατία. Η κομματική πολιτική οδηγεί πάντοτε σε μεγαλύτερη δημοσιότητα και συνεχές μιντιακό σκάνδαλο, το οποίο οι Αρχές επιθυμούν να αποφύγουν (προκειμένου να διατηρήσουν, για παράδειγμα, τον αποστρεπτικό χαρακτήρα του αυταρχικού συστήματος) […]
Αλλά σε αυτήν τη διαμόρφωση, ο Λουκασένκα θα μπορούσε να ηγηθεί αυτού του σώματος, παραιτούμενος επίσημα από τη θέση του προέδρου, εγγυώμενος την αποφασιστική του επιρροή στη διακυβέρνηση και διατηρώντας την κληρονομιά του. Και αργότερα, όταν η κατάσταση το επιτρέψει, θα μπορούσε να κάνει μια καλή ρύθμιση ή να φτιάξει μια κομματική δομή.
- Беларусь в Реальной Политике, Telegram, 8 Δεκεμβρίου 2020 [23]
Αυτή την εβδομάδα, ο Λουκασένκα δήλωσε ότι βρίσκονται σε εξέλιξη προετοιμασίες για το συνέδριο τον Ιανουάριο του 2021. Θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε κάποια μορφή πολιτικής αναδιάρθρωσης – όπως ενθαρρύνεται από τη Μόσχα.
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν υπήρξε και πολλή συμπάθεια μεταξύ Μόσχας και Μινσκ τα τελευταία χρόνια.
Και στο τέλος του 2020, εύκολο ξεχνάμε ότι, πριν από τις εκλογές του Αυγούστου, ο Λουκασένκα κατηγόρησε επίσης τη Ρωσία για πολιτική αναταραχή – επικαλούμενος την παρουσία Ρώσων μισθοφόρων στο Μινσκ πριν από τις εκλογές. Όμως, καθώς οι διαδηλώσεις στους δρόμους αυξήθηκαν και η Τσιχανουσκάγια ήταν υπέρ της υποστήριξης από την ΕΕ, ο Λουκασένκα έκανε έκκληση πιο έντονα στο φάσμα των “έγχρωμων επαναστάσεων” ή στην επανάληψη των διαμαρτυριών της Ευρωμαϊντάν [24] στη γειτονική Ουκρανία το 2014.
Δυσαρεστημένη με το προηγούμενο ενός μη αξιόπιστου συμμάχου – συμμάχου, ωστόσο – που εκτοπίστηκε από τις διαμαρτυρίες στους δρόμους, η Μόσχα δεν είχε άλλη επιλογή παρά να ρίξει το βάρος της υπέρ του Λουκασένκα. Η εθνοφρουρά της πλέον θα έχει κοινή εκπαίδευση με την αστυνομία της Λευκορωσίας. Ο ανώτερος διπλωμάτης της κατηγορεί κρυφά τη Δύση για “ανάμιξη” στις υποθέσεις της Λευκορωσίας. Τον Οκτώβριο, η Μόσχα εξέδωσε ένταλμα σύλληψης για την Τσιχανούσκαγια.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ: Ποιο είναι το παιχνίδι της Ρωσίας στη Λευκορωσία; [25]
Ωστόσο, η επιμονή της στην πολιτική μεταρρύθμιση θα μπορούσε να συνεπάγεται μεγαλύτερο παιχνίδι, κάτι που δεν είναι απαραίτητα υπέρ του Λουκασένκα. Οι Ρώσοι αναλυτές υποψιάζονται ότι πίσω από τα παρασκήνια, η Μόσχα εξετάζει τώρα ποιος θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον εμπόλεμο Λευκορώσο ηγέτη. Τα πάντα ισορροπούν σε μια λεπτή κλωστή. Η υπερβολικά ένθερμη υποστήριξη Λουκασένκα θα μπορούσε να καταστρέψει την καλή θέληση, που απολαμβάνει η Ρωσία από τους Λευκορώσους [26], ακόμη και όσους αντιτίθενται σκληρά στους κυβερνήτες τους.
Δεδομένης αυτής της διάθεσης και της διαρθρωτικής εξάρτησης της Λευκορωσίας από τη Ρωσία, η Μόσχα μπορεί να πιέσει για περιορισμένη πολιτική φιλελευθεροποίηση. Με αυτόν τον τρόπο, ελπίζει αθόρυβα να καλλιεργήσει έναν επιδεκτικό διάδοχο του Λουκασένκα, κάποιον ακηλίδωτο από στενούς δεσμούς με το καθεστώς και τη βαρβαρότητά του.
Δεν είναι τυχαίο που ο ερευνητικός ιστότοπος The Insider αποκάλυψε [27] πρόσφατα ότι η Προεδρική Διοίκηση της Ρωσίας σκοπεύει να ιδρύσει ένα φιλορωσικό πολιτικό κόμμα στη Λευκορωσία, εναντίον του Λουκασένκα, όμως.
Δεν είναι Αραβική Άνοιξη
Είναι σαφές ότι ο Λουκασένκα ήταν έτοιμος να καταστρέψει το κοινωνικό συμβόλαιο με τους πολίτες του για να παραμείνει στην εξουσία. Στην πραγματικότητα, δεδομένης της αυξανόμενης οικονομικής πίεσης στη Λευκορωσία, είναι αξιοθαύμαστο ότι μια τέτοια κοινωνική σύμβαση, με τον μεγάλο δημόσιο τομέα της, θα μπορούσε να είχε διαρκέσει καν – αντιμετωπίζοντας πίεση από τον μεγαλύτερο πιστωτή της, τη Ρωσία.
Στη συνάντηση του Οκτωβρίου στο Σότσι, η Ρωσία υποσχέθηκε δάνειο 1,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων στη Λευκορωσία [28], το ένα τρίτο από το οποίο επέστρεψε στις τσέπες της Μόσχας με τη μορφή διαγραφής δανείου από την Gazprom, τον κρατικό πετρελαϊκό γίγαντα της Ρωσίας. Αυτό θα στηρίξει ό,τι απομένει από το κοινωνικό συμβόλαιο για κάποια περίοδο.
Ωστόσο, η αναστάτωση στην οικονομία της χώρας, που επιδεινώθηκε από την πανδημία COVID-19, ήταν σημαντική. Οι ιδιωτικές εταιρείες, ιδίως εκείνες στον αναπτυσσόμενο τομέα της πληροφορικής [29], παρενοχλήθηκαν για πολιτικούς λόγους. Κάποιοι έφυγαν ακόμη και από τη χώρα.
Πρόκειται για ένα καθεστώς, που ξεμένει άμεσα από “καρότα” και του μένει μόνο το “μαστίγιο”.
Η ασχήμια του 2020 θα μπορούσε να αναγκάσει τον υπόλοιπο κόσμο να κοιτάξει μακριά. Σε ένα έτος που κυριαρχείται από μια πανδημία, η Ρωσία είναι απασχολημένη με την πτώση των τιμών του πετρελαίου και των εσωτερικών πολιτικών πονοκεφάλων. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για την ΕΕ και τις ΗΠΑ στα τελείωματα της κυβέρνησης Τραμπ. Οι Βρυξέλλες, η Μόσχα και η Ουάσινγκτον ενδέχεται να παραιτήθηκαν σε ακόμη μια βαθιά αμφίβολη εκλογή.
Όμως το έδαφος του αστικού ακτιβισμού της Λευκορωσίας και η επιμονή των διαδηλωτών εξέπληξαν τον κόσμο.
Ωστόσο, η επιφανειακή εικόνα από μόνη της δεν συνθέτει θριαμβευτικές διαμαρτυρίες. Προς το παρόν, ο Λουκασένκα θα επιβιώσει – αλλά αποδυναμωμένος, σε μεγάλο βαθμό μισεί, και εξαρτάται από τις καλές χάρες της Ρωσίας, μια χώρα που τα τελευταία χρόνια προσπαθεί απεγνωσμένα να μειώσει το τίμημα, που πληρώνει για την πίστη των συμμάχων της.
Η εμβάθυνση της απομόνωσης από τη Δύση, η οποία εισήγαγε πρόσφατα νέες κυρώσεις [30] εναντίον Λευκορώσων πολιτικών και θα μπορούσε να αναλάβει πιο ενεργό ρόλο υπό την επερχόμενη κυβέρνηση Μπάιντεν, θα αναγκάσει το Μινσκ απλά σε ακόμη βαθύτερη εξάρτηση από τη Ρωσία. Η Ρωσία μπορεί να έχει πίστη ή όρεξη για χρήματα: η στρατηγική του Λουκασένκα θα είναι να επιμείνει ότι δεν μπορεί να έχει και τα δύο.
Η εξουσία του Λουκασένκα θα μπορούσε κάλλιστα να τρεκλίζει για μερικά χρόνια ακόμα μέσω μιας απομίμησης πολιτικής μετάβασης και συνεχούς καταστολής.
Ωστόσο, η αστυνομική βαρβαρότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις εναντίον ανθρώπων που δεν είχαν διαδηλώσει ποτέ ξανά, φαίνεται να έχει καταλύσει και πολιτικοποιήσει τους Λευκορώσους σε κλίμακα άνευ προηγουμένου.
Αυτό δεν θα διασφαλίσει ούτε την παθητικότητα των κυβερνώμενων ούτε τη μακροζωία των ηγεμόνων τους.